Урам буйлап барған егет эргәһенән үтеп барыусылар араһында башланғыс кластарҙағы уҡытыусыһын танып ҡала. Ул бабай эргәһенә килеп:
- Һеҙ мине таныйһығыҙмы? Бәләкәй сағымда мин һеҙҙең уҡыусығыҙ булдым, - тип өндәшә.
- Эйе, иҫләйем. Мин бит һеҙҙе өсөнсө класта уҡытҡайным. Әле ҡайҙа, кем булып эшләйһең?
- Мин - уҡытыусы. Бала сағымда тормошома онотмаҫлыҡ йоғонто яһанығыҙ, шуға күрә бәләкәй балаларҙы тәрбиәләү теләге шул саҡта уҡ тыуғайны.
- Шулай уҡмы ни? Ниндәй йоғонто яһаным икән?
- Минең менән булған бер күңелһеҙ хәлде иҫләйһегеҙме?
- Юҡсы.
- Улайһа, хәтерегеҙгә төшөрөргә рөхсәт итегеҙ...
Бер көндө класташтарымдың береһе ҡулына ата-әсәһе бүләк иткән күҙ ҡыҙмалы сәғәт тағып килгәйне. Ул матур бүләген парта аҫтына һалып ҡуйҙы. Ә мин шундай сәғәт тураһында ныҡ хыяллана инем. Сыҙаманым, малай күрмәгәндә, ялтырауыҡлы сәғәтте кеҫәмә тыҡтым. Тиҙҙән юғалтыуҙы һиҙгән уҡыусы һеҙҙең эргәгеҙгә барып, бәләһен һөйләп бирҙе.
Һеҙ бөтә класҡа ҡарап: "Кем дә кем ошо малайҙың сәғәтен алған, кире ҡайтарып бирегеҙ", - тип әйттегеҙ.
Мин ныҡ оялдым, әммә сәғәттән айырылғым килмәгәс, өндәшмәнем. Һеҙ кабинеттың ишеген эстән бикләнегеҙ ҙә, беҙгә стена буйлап теҙелеп баҫырға ҡуштығыҙ. "Мин хәҙер һеҙҙең кеҫәләрегеҙҙе тикшереп сығам, тик һеҙ күҙҙәрегеҙҙе йомоп тороғоҙ", - тинегеҙ. Беҙ, әлбиттә, бер һүҙһеҙ буйһондоҡ. Мин оялышымдан ер тишегенә инерҙәй хәлгә төштөм.
Бер-бер артлы тикшерә-тикшерә, миңә яҡынайғандан-яҡыная башланығыҙ. Кеҫәмдә ятҡан сәғәтте алғас та, һеҙ һаман строй буйлап тикшереүҙе дауам иттегеҙ. "Балалар, күҙҙәрегеҙҙе асһағыҙ ҙа була, урындарығыҙға ултырығыҙ", - тинегеҙ. Сәғәтте хужаһына ҡайтарып биргәс, был турала бер һүҙ ҙә әйтмәнегеҙ. Шул көндө һеҙ мине уңайһыҙ хәлдән ҡотҡарҙығыҙ, йәнемде аянығыҙ, намыҫыма бысраҡ ташламанығыҙ - бур, алдаҡсы, эшкинмәгән бала кеүек аяуһыҙ һүҙҙәр эргәмдән урап үтте. Һеҙ хатта аҙаҡ был турала минең менән һөйләшеп тә торманығыҙ. Ҙурайғас ҡына ниңә былай эшләмәүегеҙҙе аңланым. Сөнки, ысын уҡытыусы булараҡ, әле шәхес булып формалашып етмәгән баланың намыҫын бысратҡығыҙ килмәгәндер. Шуға күрә мин уҡытыусы һөнәрен һайланым да инде. Бөгөн мине күреп танығас, шул хәл иҫегеҙгә төшмәнеме ни?
- Кеҫәләрегеҙҙе тикшергән ваҡытта мин дә күҙҙәремде йомғайным бит, - тип яуап бирә оло уҡытыусы.
Йомоҡ күҙҙәр, йәғни тәртипһеҙлеккә, был осраҡта урлашыуға, күҙ йомоп ҡарау тураһындамы кинәйә? Юҡтыр. Бәлки, бәләкәй балаларҙың саф күңелен китергә ярамау тураһындалыр? Әллә һүҙ күңел күҙе тураһындамы икән? Бәлки, ғәйепле кеше һәр саҡ кәрәкле язаһын алырға тейешлек тураһындалыр?
Эйе, ғәйеп ташларға яратабыҙ: уңлы-һуллы һелтәйбеҙ, үс ҡаныр ҙа еңелерәк булып ҡалыр тип уйлайбыҙ, шикелле. Сөнки башҡаны ғәйепләү еңелерәк, үҙеңде ғәйепләү бик ауыр. Ә ғәйепле табыла... Ошо урында күрше йәшәгән ике ғаилә тураһындағы тағы бер кинәйә иҫкә төшә. Күршеләрҙең берәүҙәре көнө-төнө ирешеп-талашып йәшәгән, икенсе ғаиләләгеләр тыныс булғандар, ир менән ҡатын бер-береһенә һис ҡасан да тауыш күтәрмәгән. Ғауғалы ғаиләнең ҡатыны иренә: "Бар, шуларҙы күҙәт әле, улар нисек шулай татыу йәшәй ала икән", - тип бойорған. Ни эшләһен, баҫымһаҡ ир күршеләренең тормошон ситтән күҙәтә башлаған. Бына бер көндө күрше ир өҫтәлдә ултырған ҡиммәтле вазаны төшөрөп ватҡан. Шундуҡ ҡатынынан ғәфү үтенә башлаған: "Ғәфү ит мине, алабарманды!". Ҡатыны иһә: "Юҡ, һин мине ғәфү ит, өҫтәл ситенә ҡиммәтле нәмәне ултыртып ҡуйған кешене", - тип үҙ һүҙен әйткән. Был хәлде күргән ир ҡатынына ҡайтып былай ти икән: "Беҙҙең бер-беребеҙҙе ғәйепләүҙән баш сыҡмай, күршеләр үҙҙәрен ғәйепле һанай, шуға татыу йәшәйҙәр". Тимәк, ғәйепләү - бола сығанағы, ғәфү үтенә белеү - кешеләрҙе яраштырыу сараһы. Психологтар раҫлауынса, кешеләр, ғәҙәттә, яҡындарын күберәк рәнйетәләр. Сәбәбе ябай: яҡын кешең, әгәр һин ғәйепһеҙгә йәберләһәң дә, ғәфү итер, тигән өмөт бар. Хәлеңдән килһә, ана, урамдағы таныш булмаған берәүҙе рәнйетеп ҡара! Ят ярлыҡамаҫ, үҙеңдеке үлтермәҫ, ти халҡыбыҙ.
Эйе, кинәйәләге малай ғәйепле. Ул бәләкәй генә йөрәге менән выждан ғазабы кисерә, бындай мәлдә гәлсәрҙәй саф күңелен селпәрәмә килтереү өсөн күп кәрәкмәй. Келт итеп Мостай Кәримдең "Йәйәүле Мәхмүт" тип аталған моңһоу комедияһындағы Инсаф Мисбаховтың монологы иҫкә төшә: "Бишенсе класта уҡый инем... Беҙҙе тимер юл районы алдынғыларының слетын ҡотларға әҙерләй башланылар. Мин бары дүрт кенә һүҙ әйтергә: "Беҙ атайҙар юлынан барасаҡбыҙ!" - тип залға ҡарап ҡысҡырырға тейеш инем. "Бармайым да, әйтмәйем дә", - тип мин ҡырт киҫтем. Мәктәптә өйөрмә ҡупты. Вожатый - класс етәксеһенә, класс етәксеһе - завучҡа, завуч директорға йүгерҙе. Һәр береһе мине алдан байтаҡ ҡайыҙлап, директор ҡаршыһына килтереп баҫтырҙылар. Өгөтләп тә, янап та, ҡурҡытып та ҡараны директор. Ныҡ торҙом: "Юҡ, бармайым!", "Юҡ, әйтмәйем!" - тип ҡарыштым. "Улайһа, хәҙер үк атайыңды саҡыртабыҙ", - тине директор. Кинәт тыным ҡыҫылды, башым әйләнеп китте. "Барам, әйтәм", - тип бышылданым. "Бына шулай тыңлаусан, күндәм бул", - тип директор арҡамдан ҡаҡты. Ҡулы тос, ҡаты ине. Слет көндө сәхнә алдына баҫып: "Беҙ атайҙар юлынан барасаҡбыҙ!" - тип өҙөп-өҙөп асыҡ итеп ҡысҡырҙым. Ҡысҡырҙым да, сәхнә артына сығып, тәгәрәй-тәгәрәй иланым... Был ваҡыт минең атайым хөкүмәт милкен урлағаны өсөн дүрт йылға төрмәгә ябылғайны. Шунан алып әҙер һүҙҙе һөйләргә, "эйе шул" тиергә күнектем. Хатта йыйылыштарҙа ла мин һүҙемде минән алда һөйләүсенең мәғәнәһеҙ һүҙҙәрен йөпләүҙән башлайым. Бына шундай кеше мин..." Автор был персонажға ҡылыҡһырлама биргәндә уның тураһында ике генә һүҙ - "эйе шул", тип ҡуйған. Уҫал уҡытыусы ҡулына эләгеп, һығылмалығы булмаған күп балалар аҙаҡ ана шул "эйе шул"дарға әйләнә бит. Ҡыҙғаныс, әммә тормошта була торған хәл...
Бөйөк совет педагогы Шалва Александрович Амонашвилиның: "Бәләкәй балаңды тәрбиәләүҙе ышанып тапшырған өсөн, рәхмәт һиңә, Аллам!" - тигән һүҙҙәре бар. Гуманлы педагогика концепцияһы авторы булараҡ, ата-әсәләр ҙә, уҡытыусылар ҙа был һүҙҙәрҙе көн һайын ҡабатларға тейеш, ти ул.
Был мөнәсәбәт балаларҙы "һындырмай", тәрбиәләмәй, уларҙы нисек бар, шулай ҡабул итергә өйрәтә. Бер көндө лекцияһын тыңларға килгән педагогтарға Шалва Амонашвили ошондай һорау бирә: "Күҙ алдына килтерегеҙ: дүртенсе класта дәрес биргән ваҡытта бер уҡыусығыҙ 20 минутҡа һуңлап килһә, ни эшләр инегеҙ? ".
- Кластан сыҡ!
- Көндәлегеңде бир!
- Урыныңа ултыр, дәрес аҙағында һөйләшербеҙ! - кеүек яуаптар ишетелгән. Башҡа төрлө яуаптар ҙа булған, әлбиттә.
Ахырҙа: "Ә һеҙ ни эшләр инегеҙ? " - тип һораған уҡытыусылар.
Шалва Александровичтың яуабы уларҙы шаҡ ҡатырған, сөнки уның әйткәне элекке тәрбиәүи стандарттарға бөтөнләй тап килмәгән.
"Иң тәүҙә мин бар күңелемдән: "Һаумы, бәләкәс, әйҙә, үт, урыныңа ултыр, һине көтөп, дәресте башлай алмайбыҙ", - тип әйтер инем. Был ихлас һөйөү тип атала, яһалма рәүештә улай ҡыланып булмай", - тип яуап биргән ул.
"Ә икенсе көндө ярты сәғәткә һуңлап килһә, ни эшләр инегеҙ?" - тип, уҡытыусылар тағы һораған.
"Икенсе көндө тағы ла ихласыраҡ итеп: "Һаумы, матурым, мин һине күптән көтәм, тиҙерәк үт, урыныңа ултыр. Беҙ тағы ла һинһеҙ дәресте башлай алмай торҙоҡ", - тип әйтер инем ,- тигән оло йөрәкле уҡытыусы. - Әгәр ҙә баланы шулай 4-5 тапҡыр ихлас һөйөү менән ҡаршылаһаң, ул дәрескә һуңлауҙан туҡтаясаҡ. Сөнки бала күңеле саф һөйөү хистәрен шундуҡ һиҙә. Һөйөү булған урынға ул йүгереп киләсәк".
Ысынлап та, балаларҙың психикаһы шулай ҡоролған: уны һөйгән, шәхес күреп, ҡәҙер иткән ергә ул ҡыуанып бара. Уҡытыусыға баланың башынан һыйпау, ҡосаҡлау, яурындарына ҡул һалыу ҙа етә. Ихлас иғтибарҙы тойған уҡыусы дәрес материалын иҫендә яҡшыраҡ ҡалдыра...
Атайым мәрхүмдең һөйләгәнен иҫләйем. Улар ауыр һуғыш йылдарында аслы-туҡлы килеш күрше Хәлил ауылындағы ете йыллыҡ мәктәпкә йөрөп уҡыған. Ҡыш көндәрендә өшөп барһалар, уҡытыусы апайҙары (ҡыҙғанысҡа, исеме иҫтә ҡалмаған): "Эй, балаҡайҙарым, өшөп кенә килгәнһегеҙ", - тип, йылы мейес артына ултыртып ҡуя торған булған. Йыш һөйләй ине яратҡан уҡытыусылары тураһында. Бәлки, миңә, уҡытыусы кешегә, ана шулай бул, тигән ишара ла булғандыр...
...Кинәйәләге йомоҡ күҙҙәр темаһына әйләнеп ҡайтайыҡ. Эйе, күҙҙәр йомоҡ булырға мөмкин. Әммә уҡытыусының күҙҙәре асыҡ, ул күрә, һиҙә. Маңлай күҙҙәре менән генә эш итһә, ул шундуҡ тәртип боҙоусыны тотоп фаш итеү яғында булыр ине. Ләкин уның күңел күҙҙәре быға юл ҡуймай. Һәр хәлдә, ысын уҡытыусы шулай итә...
Намаҙ уҡыған һайын, "Күңел һәм маңлай күҙҙәребеҙҙе ас, баштарыбыҙға зирәк зиһен, үткер фекер, камил аҡыл, йомшаҡ фиғел, тулы иман бир", тип Аллаһы Тәғәләнән һорап, доға ҡылабыҙ икән, күңелдәребеҙгә һөйөү хисе тулмаймы ла, күңел күҙе асылмаймы ни? Был кинәйәнең йөкмәткеһен үҙемсә шулай аңлап ҡабул иттем.

Шулай итеп...
Ҡайҙалыр уҡығайным: һәр әҫәрҙең йөкмәткеһе бер сюжетҡа ҡоролған - изгелек менән яуызлыҡтың көрәше. Һеҙ баррикаданың ҡайһы яғында? Күңел күҙҙәрегеҙ ни күрә?

Радик ӨМӨТҠУЖИН.
"Киске Өфө" гәзите, №3, 2023 йыл

КИРЕ СЫҒЫРҒА