(3-се бүлек)

Ҡаҙан ханлығында йәшәүсе халыҡтар араһында XVI быуатҡа ҡараған рус документтарында можар тип исемләнгәне лә бар. Можар атамаһын йыш ҡына мишәр этнонимына тура килә тип тә яҙалар. Шул уҡ ваҡытта можар тигәндең мадъяр атамаһының бер аҙ үҙгәртелеп әйтелгән варианты булыуы хаҡында ла фараздар бар. Әммә көнсығыш мадъярҙары Волга буйында түгел, ә Дон йылғаһына яҡын ерҙәрҙә көн итә, уларҙың XV быуатта ла ошонда йәшәүе билдәле. Венгр монахы Юлиандың тап ошо мадъярҙар менән осрашыуын күҙаллап була. Быны уның сәйәхәт маршруты буйынса ла асыҡлап була. Юлиан тәүҙә Будапештан Константинополгә юллана, унан һуң карапта Ҡара диңгеҙ аша сығып, Аланияға барып етә. Ул артабан Волга үренә, Булғар ҡалаһына йүнәлә, тап ошо юлда боронғо ватандаштары һәм ҡәрҙәштәре менән осраша. Бында Дон (Танаис) һәм Волга (боронғо Этиль) йылғаларының бер-береһенә ныҡ яҡынлашҡан урыны хаҡында һүҙ бара. Ни тиһәң дә, алдараҡ иҫкә алынған Dentumoger (Дон мадъярҙары) һәм легендар Hungaria Major ("ҙур йылға Этиль буйында") тип исемләнгән ике ил бары тик көнсығыш мадъярҙарының бер үк боронғо төйәге булыуына шик юҡ. Был ерҙәр хәҙерге Волгоград тарафтарында булған, тип фаразлау дөрөҫтөр.

Бала саҡта мин нишләптер әрмегә барырға хыяллана торғайным. Атай мәрхүм дә: "Ҡыҙҙар әрмелә элемтәсе лә, шәфҡәт туташы ла, хатта разведчик та була ала", - тип хуплап ебәргәне хәтерҙә. Баҡтиһәң, ошо хыялым бергилке тормошҡа ашҡан икән. Өс бөртөк кенә малайҙан торған "әрме"нең командиры инде мин. Малайҙар - буласаҡ һалдаттар, тимәк, мин кескәй генә "әрме"лә хеҙмәт итеп йөрөйөм, тигән һүҙ был. Ошо әрме хеҙмәтенең бер көнөнә байҡау яһап китәйек әле.

Мәскәү урамында мәңге иҫерек актер Михаил Ефремов тарафынан ҡылынған үлемесле автомобиль фажиғәһе бөтөн илде шаулатты, ләкин бынан ғибрәт алыусы булманы. Күрәһең, фажиғәгә ҡарағанда, йәмәғәтселекте билдәле кешенең персонаһы нығыраҡ ҡыҙыҡһындырҙы.

Һуңғы көндәрҙә гәзит-журналдарға яҙылыуҙың һүлпән барыуы тураһында байтаҡ хат-хәбәр алдым. "Яҙылдыңмы?" - тип һорайҙар. Яҙылдым. Ғәҙәтемсә, тиһәм, алдармын: был ярты йыллыҡта быға тиклем алдырмай ҡалдырмаған, яратҡан баҫмаларым "Йәншишмә", "Йәшлек" гәзиттәрен, "Аманат", "Аҡбуҙат", "Ватандаш" журналдарын етемһерәттем...

Башҡорт һөйләштәрендә бер мәғәнәле һүҙҙәрҙең күплеген күреп хайран ҡалырлыҡ. Мәҫәлән, әҙәби телдәге ҡамҡа (божья коровка) һүҙенең ниндәй генә варианты юҡ. Беҙ үҙебеҙ ҙә бәләкәй саҡта "Күсапай, күсапай, ҡояшҡа күсеп кит, апай", тип теләк теләй торғайныҡ уға өндәшеп…

Матурлыҡ салонында тырнаҡ буятып ултырам. Барыһы ла яҡшы, барыһы ла һәйбәт, тик мастер ҡыҙҙың яңы ғына тәмәке тартып ингәне беленә бит. Битлек кейһә лә, ҡулынан, үҙенән тәмәке еҫе сыға. Сыҙарға тырышып ултыра торғас, ауырып киттем. Күңелем болғанды, хәлем бөттө. Ахырҙа "Мине һеҙҙең сигарет еҫе ауырыта" - тинем. "Это дамские сигареты, там и запаха нет", - ти был. Эш тамамланмаған бит инде.

ДӘРТ

Шиңә барған ҡар өҫтөнә һылап затлы гәлсәр түшәлгән тиерһең! Күҙҙәрҙе ҡамаштырып, ул әллә ҡайҙарҙан ялтырап ята. Уға һоҡланмайса ҡарау мөмкин түгел. Шул ҡәҙәре һушты алырҙай нимә һуң ул, тиерһегеҙ. Ул - көн үҙәгендә бер аҙ йылытып, төндәрен, киреһенсә, шаҡырайтҡансы туңдырыу һөҙөмтәһендә хасил булған йоҡа ғына боҙ шекәрәһе яҙғы ҡояш аҫтында нур сәсеп шулай уйнай. Мөғжизәнең бындайын тик февраль айы ахырында, марттың баштарында ғына күрергә була.

Мин Бөрйәнде уның гүзәл тәбиғәте аша ғына түгел, ә гүзәл кешеләре аша беләм. Ә гүзәл кешеләр улар үҙ йәшәйештәре һәм ҡылған ҡылыҡтары, башҡарған шөғөлдәре менән үҙ ерлектәрен биҙәп, йәмләп һәм ҡырҙағыларға уның исемен ишеттереп, белдереп тороусылар. Шундайҙарға әҙибәләр, Бөрйән районының "Таң" гәзите хәбәрселәре Айһылыу Ғарифуллина менән Таңһылыу Баһаутдиноваларҙы ла индерәм. Улар, һис шикһеҙ, райондың ғына түгел, башҡорт әҙәбиәтенең, журналистикаһының да сағыу өлгөләре. Телдәренән тамған һәр һүҙ һутлы, күңелдәренән сыҡҡан һәр фекер фәһемле был апайҙарҙың. Беҙҙең әңгәмәне уҡып, үҙегеҙ инанығыҙ.

(2-се бүлек)

Суварҙарҙың бер өлөшө Волга йылғаһының уң яғына сығып, ошо ерлектә хәҙерге сыуаш исемендә билдәле булған халыҡты хасил итә. Волга Булгарияһы барлыҡҡа килгән ваҡытта улар инде тулыһынса төркиләшкән була. Әммә улар менән ҡәрҙәш булған мадъярҙар уғыр телле булып ҡала. Күрәһең, улар башҡа бер суварҙарҙан айырымланып йәшәй. Оло Тиган ҡәберлегендә табылған ҡомартҡыларҙың Паннонияла (хәҙерге Венгрияла) асылғандары менән оҡшаш булыуы (мәрхүмдәрҙе ерләү менән бәйле матди әйберҙәр) ошо фаразды дәлилләй. Был факт археологик ҡомартҡылары уртаҡ булған ҡәүемдәрҙең телдәре һәр осраҡта ла бер үк төрлө булмауын асыҡ күрһәтеп тора. Аралашыу теле үҙгәреү менән теге йәки был этностың матди мәҙәниәте әллә ни үҙгәрештәр кисермәй генә һаҡланып ҡалыуы мөмкин. Телдәре төркиләшкән суварҙар ҙа үҙҙәренең боронғо мәҙәниәтен юғалтмай, һәм уның боронғо мадъяр мәҙәниәте менән уртаҡлығын ошо рәүешле аңлатырға була. Был инде Оло Тиган ҡәберлегенең боронғо мадъяр мәҙәниәте ҡомартҡыһы булыуын инҡар итергә мөмкинлек бирә. Тимәк, тарихи Hungaria Major (Бөйөк Венгрия) - мадъярҙарҙың боронғо Ватаны, Волганың һул яҡ ярынан көнсығыштараҡ ятҡан ерҙәрҙә булмаған.

Башҡортостандың коронавирус менән ауырыған 60-тан ашыу кешеһе "ковидҡа ҡаршы" плазма тапшырған. Араларында быйыл яҙғыһын COVID-19 усағы булыуы менән билдәле Ғ. Ҡыуатов исемендәге Республика клиник дауаханаһы медиктары ла бар.

Быйыл яҙ ике аҙнаға алдараҡ килеүе һөҙөмтәһеме икән, көндәр йылыныу менән халыҡ дачаларҙа, йорт яны баҡсаларында йыландар күренеүгә зарлана башланы. БР Экология министрлығы белгестәре белдереүенсә, Башҡортостанда йышыраҡ туҙбаш, ҡара йылан, ялан ҡара йыланы, баҡыр йылан (еҙ йылан) осрай. Уларҙың араһынан ҡара йылан ғына ағыулы.

Рәсәй көнө, Ҡала көнө, Салауат Юлаевтың тыуған көнө уңайынан Дуҫлыҡ монументына һәм Салауат Юлаев һәйкәленә сәскәләр һалыу тантанаһында республика Башлығы Радий Хәбировтың кейгән кейеме социаль селтәрҙәрҙә шунда уҡ халыҡтың иғтибарын йәлеп итте.

Янырак шулай матбуғат баҫмалары хаҡында һүҙ сыҡҡас, ниндәй гәзит уҡыйһың, тигән һорауға осраҡлы бер танышымдың: "Эй, ҡуй инде, бынауындай ваҡытта гәзит ҡайғыһы бармы..." - тип ҡул һелтәп кенә ҡуйыуы сәмемә тейҙе, ғәрлекте килтерҙе.

Бөтөн донъя башҡорттары ҡоролтайы Башҡарма комитеты, БР Матбуғат һәм киң мәғлүмәт саралары агентлығы, "Юлдаш" радиоһы үткәргән үҙенсәлекле "Башҡортостандың милли матбуғатына ярҙам ит" акцияһына йомғаҡ яһалды. Ул Бөтөн донъя башҡорттары ҡоролтайы уҙғарылыуға 25 йыл тулыу айҡанлы ойошторолдо. Акцияның һөҙөмтәләре "Юлдаш" радиоһының "Теге өсәү" тапшырыуы барышында билдәләнде.

Шәмеғол Бәҙретдин улы Бикбаев - өләсәйем Ғилмикамал Бәҙретдин ҡыҙы Бикбаеваның бер туған ағаһы. Өләсәйем Әпсәләм ауылында 1898 йылда тыуған. Миңә уны күрергә яҙманы, ул 1950 йылда, мин тыуғансы вафат булғайны. Өләсәйем тураһында әсәйем Өммөкамал аша ғына ишетеп беләм. Өләсәйем бәйеттәр уйлап сығарырға оҫта булған. 35 йәшендә генә тома һуҡыр булып ҡалыуына ҡарамаҫтан, бик һәйбәт ишеткән: ҡаршыһына килгән кешене аяҡ тауышынан таныған, кешенең нимә эшләгәнен ишетеп белгән. Шәмеғол олатай өләсәйемдең күҙҙәрен аса алмаған. "Үҙеңдә көс бар, шул ҡамасаулай", - тигән.

Иҙрис НОҒОМАНОВ

БАШКИҪӘР

Атымды туғарып, яңғыҙ сауҡаға көрмәгәс алдына бер ҡосаҡ хуш еҫле бесән ырғыттым. Байтаҡ ара юртып, ярайһы ғына асҡаҡһырға өлгөргән хайуан шунда уҡ кинәнес менән мыртылдатырға кереште. Үҙем инде, ғәҙәттәгесә, йөрәкһей биреп, аҡ халатымды кейҙем. Ошо рәүешле саңғыларыма баҫыу минең өсөн ашҡынып көткән тулҡынландырғыс мәл. Күкшелләнеп ятҡан Ирәндек буйҙарына һәр йәкшәмбе тиерлек йөрөп тороуға ҡарамаҫтан, һунар, тигән уйҙан ғына ла ҡанатлы хистәргә бирелә башлайым. Күпме йылдар инде ошо илаһилыҡ вәғәҙә итеүсе ғәмәлгә һаман күнегеп китә лә, тыныс ҡына ҡарай ҙа алмайым. Һунар ул, уңышлы-уңышһыҙға ҡарамай, минең өсөн үҙе бер байрам. Көтөп алынған оло байрам. Хәйер, бер минең өсөн генә шулаймы икән?..

Ҡала округы Советында хакимиәт башлығының уҙған йылға йомғаҡ яһау ултырышында ҡатнашып, республика Башлығы Радий Хәбиров Өфө ҡәлғәһе төҙөлөүгә 450 йыл тулыуҙы байрам итеү тураһында һүҙ күтәргәйне. Ул был байрамды федераль кимәлдә үткәреү инициативаһын белдерҙе һәм кәрәкле документтар әҙерләргә ҡушты. Иҫегеҙҙә булһа, нуленсе йылдар уртаһында баш ҡалала Өфө-II ҡаласығы темаһы барлыҡ матбуғат сараларының иғтибар үҙәгендә булды, сөнки Нияз Мәжитов етәкселегендәге археологтар күп ҡатлы йорт төҙөү өсөн бүленгән территорияның Өфө генә түгел, тотош Башҡортостан, Рәсәй, хатта донъя кимәлендә тарихи әһәмиәтле булыуын күтәреп сыҡты. Артабан инде унда табылған ҡаҙылма байлыҡтарға, башҡа сығанаҡтарға нигеҙләнеп, йылдар дауамында ошо теманы иғтибар үҙәгенә ҡуйып, йәмәғәтселекте, етәкселекте инандырып, Өфө ҡалаһының тарихи сығанаҡтар буйынса билдәләнгән тарихи йәше рәсми нығытылып ҡуйырға тейеш ине. Әммә әле һаман Өфө ҡалаһының түгел, ә унда тәүге урыҫ ҡәлғәһе төҙөлөүҙең 450 йыллығын байрам итеүгә әҙерләнәбеҙ. Тарихи хәҡиҡәт ҡасан да булһа тантана итерме? Был хаҡта ошо эштәрҙең уртаһында ҡайнап йөрөгән археолог, тарих фәндәре кандидаты Әлфиә СОЛТАНОВА менән әңгәмәләшәбеҙ.

Боронғо башҡорт ырыуҙары номенклатураһында көнбайыш башҡорттарынан булған йәнәй ырыуы ла бар, ул үҙенең килеп сығышы буйынса үтә ҡыҙыҡлы һәм бай тарихы менән бәғзе бер башҡа ырыуҙарҙан айырылыбыраҡ тора. Икенсе бер ырыуҙар менән сағыштырғанда уға йәнәш юрматы ырыуын ғына атап китергә булалыр. Башлыса, тап ошо ике башҡорт ырыуының килеп сығышында венгр-мадъяр эҙҙәрен юллап була.

Башҡорттарҙа күңеле һиҙгер, аҡыллы кеше тураһында "Ете ҡат ер аҫтында йылан көйшәгәнен һиҙә" тиҙәр. Был әйтемдең бик боронғо (бер нисә мең йыллыҡ) тарихы бар һәм уның тамыры башҡорттоң боронғо ата-бабаларының береһе булған арийҙар (һинд-ирандар) менән бәйле.

Өфө ҡала хакимиәте уҡыусыларҙың йәйге ялы файҙалы һәм күңелле үтеүен хәстәрләп, "Өфө уйнай - 2020" оффлайн уйынын ойоштора. Сара тураһында тулы мәғлүмәтте журналистар менән осрашыуҙа Өфө ҡала хакимиәте башлығы урынбаҫары Алина Сөләймәнова, хакимиәттең Мәғариф идараһы начальнигы Елена Хаффазова һәм Йәштәр эштәре буйынса комитет етәксеһе Роман Янгуров еткерҙе.