Башҡорт теле көнөндә Өфөлә "Тамға" халыҡ-ара башҡорт милли кейеме оҫталары конкурсына йомғаҡ яһалды. Проект һөҙөмтәләре буйынса еңеүселәрҙең исемдәре билдәле булды һәм бүләкләү тантанаһы уҙҙы.

Ҡытай календарына ярашлы, Күк Һыу Юлбарыҫ йылы 2022 йылдың 4 февралендә киләсәк. Яңы йыл хужаһы дәрт-дарманлы, маҡсатлы, тәрән аҡыллы, ҡыҙыҡһыныусан, үҙһүҙле.

Коронавирустың тәүләп Көньяҡ Африка ерендә хасил булған омикрон тигән төрө донъя күләмендә хәүеф тыуҙырҙы: Бөтөн донъя һаулыҡ һаҡлау (ВОЗ) ойошмаһы эксперттары уны 26 ноябрҙәге ашығыс кәңәшмәһендә тикшереп, "омикрон" тигән атама бирҙе.

Беҙ Ғафури районының Родина ауылында, хәҙер үҙебеҙҙең телебеҙҙә Ватан тип йөрөтәбеҙ, йәшәйбеҙ. Бында йәшәүебеҙгә инде 44 йыл. Родина совхозы көслө ваҡыттарҙа клубыбыҙ бар ине, Яңы йыл һәм башҡа байрамдар ҙа гөрләп үтә ине. Замананың ҡаты дауылынан бөтә республикаға данлы агрофирмабыҙ ҙа емерелде. Клуб ремонтҡа ябылғайны, ул да шул емерек көйөнсә әлегәсә ауыл уртаһында ултыра. Эшселәрҙең ғүмер буйы бергәләп йыйған байлығы, барлыҡ техника, ферма һәм гараж биналары бөтә йыһаздары менән олигархтар ҡулына күсте.

Һәр матбуғат йөҙөн рубрикалары биҙәй. "Киске Өфө" гәзитендә улар бихисап. Ҡайһы бер рубрикалар шундуҡ үҙ уҡыусыларын табып, йәшәп китә, ҡайһылары һүнеп тә ҡуя. Йәшәгәндәре илдәге кәйеф-торошто сағылдыра, тотороҡлоҡҡа алып килә. Һәр береһенең үҙенә күрә рейтингы бар. "Алдар менән Ерәнсә ҡоро" лакмус ҡағыҙы һымаҡ илдәге торошҡа шул хәтлем һиҙгер: йә әүҙемләшә, йә һүлпәнәйә. Ни булһа ла йәшәй, йәшәргә тырыша. Нәҡ беҙҙең һымаҡ. Үҙ йырҙарын башҡарыусы шағир-йырсы Александр Розенбаум бер сығышында: "Мин һуңғы ваҡытта ниндәйҙер юғары көстәрҙең барлығына ышана башланым. Бына, анекдоттарҙы алығыҙ, уларҙы берәү ҙә махсус яҙмай, ә улар әллә ҡайҙан барлыҡҡа килә һәм йәшәй", - тип әйтеп ҡуйҙы. Юморһыҙ йәшәп булмай был тормошта. Йәшәп булалыр, ләкин ул йәшәүме икән? Ниндәй генә ауыр ваҡыттар булмаһын, шуҡлығын, шаянлығын юғалтмаған әҙәм балалары. Үтә етди кешеләр ауырыраҡ ҡабул итә шаярыуҙы, хатта аҡылһыҙлыҡҡа һанағандар ҙа юҡ түгел. "Юморһыҙлыҡ аҡылһыҙлыҡҡа тура пропорциональ", ти торғайны билдәле психолог мәрхүм Вадим ағай Сафин. Йәшәйек! Һүҙ Әбйәлил районы Әсхәл Әхмәт-Хужа исемендәге "Йәйғор" әҙәби берекмәһе ағзаларына.

Театр - беҙҙең көндәлек, ығы-зығылы йәшәйештән алыҫ, ләкин шул уҡ ваҡытта ҡәҙимге тормоштоң сағылышы ла. Ул саф тойғолар, асыҡ хистәр иле, мөхәббәт һәм нәфрәттең йәнәш йәшәүе, яҡшының һәр саҡ яманды еңеүе. Уйҙарға һалыусы орлоҡ сәсеүсе лә, ниндәйҙер һорауҙарға яуаптар табырға ярҙам итеүсе лә ул - театр. Быларҙың барыһын да тамашасы күңеленә алып барып еткереүҙең төп бурысы театр актеры иңенә төшә. Бөгөнгө әңгәмәсем - М.Кәрим исемендәге Милли йәштәр театры актеры Радмир АБДУЛЛИН менән уның актерлыҡ донъяһына байҡау яһайбыҙ.

Башҡортостанда Бөтөн донъя башҡорттары ҡоролтайы Башҡарма комитеты инициативаһы менән һәр йылды бер темаға нарыҡлау йолаға әйләнеп бара. Былтыр иғлан ителгән Башҡорт теле йылы эҙмә-эҙлекле генә Башҡорт тарихы йылы менән тоташып китте. Тел менән тарих, белеүебеҙсә, бер-береһенә бәйләнеп килә, сөнки яҙма тел тарихты теркәп ҡалдыра; теркәлгән тарих әҙәбиәтте барлыҡҡа килтерә, әҙәбиәт мәҙәниәткә нигеҙ һала... Һанай китһәң, бындай бәйләнештәрҙе әллә күпме дауам итергә мөмкин. Әммә бөгөн маҡсатыбыҙ саҡ ҡына икенсерәк һәм ошо хаҡта һөйләшеү өсөн редакцияға Башҡорт дәүләт университетының Башҡорт филологияһы, шәрҡиәт һәм журналистика факультеты деканы, филология фәндәре докторы, профессор Гөлфирә АБДУЛЛИНА менән филология фәндәре докторы, профессор, билдәле ғалим Ғиниәт ҠУНАФИНды саҡырҙыҡ.

Бер нисә йыл элек гәзитебеҙҙә "Мин дә алыпһатар булдым" тип аталған мәҡәлә баҫтырғайным. Шундағы бер эпизод ошолайыраҡ. Улым менән бер туҡталҡалағы павильонды һатып алып, унда аҙыҡ-түлек һата башланыҡ. Күп тә үтмәй, эргәләге электән эшләп торған киоск хужабикәһе - олораҡ ҡына йәштәге бер апай килеп инде. Яртылаш урыҫсалап: "Тауарығыҙҙы минекенән арзаныраҡ хаҡҡа һата башлаһағыҙ, я вас уничтожу!" - тип, беҙҙе иҫкәртеп китте. Беҙ, әлбиттә, ундай-бындай янауҙар ишетеүгә алдан әҙер инек, әммә бының һымаҡ һүҙҙәрҙе башҡаларҙан көткәйнек. Бәхеткә, ул мәлдә рэкет хөкөм һөргән осор үтеп киткән булған икән. Ошо һөйләшеүҙән, йомшаҡ итеп әйткәндә, беҙҙең күңел һис кенә лә күтәрелмәне, әммә ниндәй генә тауар һатһаҡ та, хаҡты әлеге күршенеке һымаҡ итеп ҡуйырға мәжбүр инек. Һатып алыусыларҙы йәлеп итеү өсөн бер аҙ осһоҙораҡҡа һатҡанда, килешеп ҡалыр ине лә бит…

Ниһайәт, юғарыға ла барып етте, буғай, был аҡыл. Уңдырышлы ерҙәргә бай була тороп та, Рәсәйҙең Египет картуфы менән Израиль йәшелсәһенә ҡарап ҡалған көнө ине бит...

Негатив мәғлүмәт өҫтөнлөк иткән заманда йәшәйбеҙ. Әкиәттәрҙә ҡара көстәрҙең ояһы һыу төбөндә, ер ҡуйындарында, унда дейеү-аждаһалар, ҡәһҡәһәләр йәшәй, улар ер өҫтөнә яуызлыҡ алып сыға, тип һүрәтләнһә, хәҙерге ысынбарлыҡта ул ер өҫтөндә, йәғни интернет сәхифәләрендә, социаль селтәрҙәрҙә. Негативтан нисек кенә ҡотолорға теләһәк тә, һөҙөмтә киреһенсә килеп сыға, шуға уның менән көрәшеү файҙаһыҙмы? Улайһа, һаман да ҡараға мансылып йәшәй бирергәме? Ошо хаҡтағы дәлилдәрем:

Бер-беребеҙгә хәүефләнеп, шикләнеңкерәп ҡарап йөрөгән мәлдә, сибайҙарҙы йоҡоһонан уятҡандай, билдәле йырсы Айгөл Әсәҙуллинаның соло-концерты гөрләп уҙҙы. Әбйәлилдән килеп еткән ата-әсәһенә, туғандарына, күрше-тирәһенә рәхмәт, яратҡан йырсыларына ышаныслы терәк булып, уны ҡотлауҙарға, гөл-сәскәгә күмделәр. Сибай концерт-театр берекмәһе етәкселеге, ижадташ коллегалары тамашаны юғары сәнғәт кимәленә күтәрҙе. Һүҙҙе ошо нурлы сараның төп геройы Айгөлгә бирәйек. Ни тиһәң дә, концертты йылы килеш ҡарап ҡына баһа биреп була, хис-тойғоларҙың ташҡан мәле лә тамаша залында көслөрәк була. Икмәк тәмен бешереүсе ашаусыға ҡарағанда яҡшыраҡ белә.

Учалыла ошо райондың Яңы Байрамғол ауылында тыуып үҫкән, "Башҡортостан" дәүләт телерадиокомпанияһы дикторы Әхәт Мортазин иҫтәлегенә алып барыусылар ҙың "Диктор тауышы" конкурсы еңеүселәре билдәләнде.

Тулҡын-тулҡын булып ҡабатланып торған тажзәхмәт кешеләрҙе өйҙәренә бикләнергә мәжбүр итеп кенә тора. Мәҙәниәт йорттары ябылып, төрлө саралар үткәреүҙән дә туҡталып торорға мәжбүрбеҙ. Әммә күңел тигәнең аралашыуға тартыла бит барыбер. Шуға күрәлер инде уңайын табырға тура килә. Был мәлдә уңайы - онлайн формат. Беҙҙең "Ағинәй" йәмәғәт ойошмаһы ла бик йәтешләп кенә өйрәнеп алды быға. Инде дүртенсе сарабыҙ гөрләп бара ватсапта, интернетта. Әлеге мәҡәләмдә шуларҙың берәүһе тураһында һөйләп китмәксемен.

Рәсәйҙә генә түгел, башҡа бик күп сит илдәрҙә лә, Урал-алтай телсе ғалимдары араһында ла ифрат ҙур абруй ҡаҙанған бөйөк башҡорт ғалимына арнап, һәр биш йыл һайын хәтер кисәләре, ғилми-ғәмәли конференциялар, симпозиумдар, осрашыуҙар үтеп тора, уның фәнни асыштары, әҙәби ижады, тормош юлы хаҡында ифрат юғары фекерҙәр әйтелә. Шундай һәр сарала Башҡорт дәүләт университетына Жәлил Ғиниәт улы Кейекбаевтың мәшһүр исемен бирергә, тигән мөрәжәғәттәр ҙә ҡабул ителә килә, республика Хөкүмәтенә ебәрелә тора...

* * *

Кеше рәхәткә тиҙ өйрәнә, тиҙәр бит, бындағы тормошона зарланмай Рәүиз. Тәү күргән нәмә башта мөғжизә һымаҡ күренһә лә, тора-бара күнегелгән күренешкә, тәбиғи әйбергә әйләнә башлай бит ул. Шулай ҙа ирҙең эсен ҡырып торған нәмә бар: "Банктарға үтесем муйындан. Хәләлемдең алҡымынан аласаҡтар, үлгәнсе минең бурысты түләйәсәк". Алтын япраҡтарға оҙаҡ итеп ҡарап торған саҡтары ла бар. Эйе, бер нисәһен һатһаң, бурыс ҡайтарыу ғына түгел, киләсәк быуынын хәстәрләрлек запас тупларға була. Ләкин былар фани донъя емеше түгел. Ер өҫтөндәгеһен ул үҙе табырға тейеш. Шул саҡ бер япраҡ усына килеп ятты: "Беҙ ярҙам итә алабыҙ". Рәүиз моңһоу йылмайып, баш сайҡаны. "Ниндәй теләгең бар? Бурыстарымды ҡайтарырлыҡ аҡсамы?" - тип яҙылды япраҡ битендә. Шул саҡ япраҡтар уның баш осонда әйләнергә тотондо: "Һайла! Һайла!"

14 декабрҙә республикала Башҡорт теле көнө билдәләнә. Ошо уңайҙан баш ҡалала урынлашҡан алдынғы белем усаҡтарыбыҙҙың уҡыусылары менән туған тел, уның яҙмышы һәм әһәмиәте тураһында әңгәмәләштек. Һөйләшеүҙә Р. Ғарипов исемендәге 1-се Башҡорт республика гимназия-интернатынан Илүзә Янбаева, Гөлсинә Йомағужина, Ирхан Хисаметдинов һәм Өфөнөң Ф. Мостафина исемендәге 20-се Башҡорт ҡала гимназияһынан Дилә Йәһүҙина менән Арыҫлан Әбдрәхимов ҡатнашты.

Иң боронғоларҙан һаналған бөрйәндәр составында ла аптал аймағы булыуы билдәле. Боронғо булғар төркиҙәре составында ла "абдал" исемле нәҫел тармағы булған, ошо хаҡта Урта быуаттарға ҡараған Сирия сығанаҡтарында мәғлүмәт булыуын тикшеренеүсе А.Н. Баскаков иғтибарға алған. Ҡаҙаҡтарҙың Кесе Жузында йәшәгән таҙларҙың да абдал, чарги, жастабан исемле ырыу тармаҡтары була. Мангышлак ярымутрауында төркмән абдалдары йәшәй, улар ҡаҙаҡ абдалдары менән бәйләнештә була. Башҡорттарҙың таҙлар һәм бөрйән ырыуҙарына ҡараған абдалдар ҙа уларға ҡәрҙәш булып сыға. V быуатта ҡеүәтле дәүләттәре булған эфталиттар уларҙың ата-бабалары булған. Фарсы телле ҙур алан ҡәбиләләре составында ла таҙлар ырыуы була. Эфталиттар дәүләте төркөттәр тарафынан яулап алынғас, урындағы фарсы телле ҡәбиләләр төркиләшә башлай.

Студент йылдарында, үҙем табип һөнәренә уҡып йөрөүемә ҡарамаҫтан, республикабыҙҙың башҡа райондарынан килгән һабаҡташтарым, таныштарымдың теленә, айырыуса, уларҙың башҡортса һөйләшеүенә ныҡ иғтибар итә торғайным. Дөрөҫөн генә әйтергә кәрәк, минең баймаҡтарса "Иң таҙа башҡорт теле - беҙҙә" тигән инаныуҙараҡ булған осором ине. Һәр хәлдә, төрлө яҡтан йыйылған башҡорттарҙың төрлөсә һөйләшеүен ишетеү миңә ифрат та ҡыҙыҡлы булды.

Республикала 14 декабрҙә Башҡорт теле көнө һәм бөйөк мәғрифәтсе Мифтахетдин Аҡмулланың тыуыуына 190 йыл тулыу айҡанлы уҙғарыласаҡ бихисап ҡыҙыҡлы һәм йөкмәткеле саралар "Ете аҙым" концепцияһына берләштерелеп, бөйөк Аҡмулланың "Нәсихәттәр"ендә билдәләнгән ете рухи ҡиммәткә нигеҙләнә.

Олатай-өләсәйҙәр менән ейән-ейәнсәрҙәр мөнәсәбәтен үҙемдең тормош тәжрибәмде бәйән итеүҙән башлағым килә. Ни өсөн тигәндә, күберәген оләсәй ҡулында тәрбиәләнеп үҫкәнгәме, минең өсөн өләсәйҙәр, нисектер, яҡыныраҡ кеүек.