Үҫеп килгән быуынға дөрөҫ тәрбиә биреү мәсьәләһе хаҡында бәхәстәр килеп тыуһа, аҡыллы баштар үҙҙәре лә аңлап бөтмәгән контент, инновация, мониторинг, алгоритм, кастинг, майҙансыҡ (площадка) һымаҡ һүҙҙәре менән ауыҙҙарында бутҡа бешереп, балалар менән тәжрибәләр үткәреү хаҡында һөйләй башлайҙар. Һөҙөмтәлә бындай башланғыстар хәбәр һөйләүҙән ары китмәй. Нимә тиҙәр әле: буш арбаның ғына дыңғыры ҙур булыусан шул.

Ҡасандыр Башҡортостандың халыҡ шағиры Рауил Бикбаев үҙенең бер шиғырында шулай тип яҙғайны. Уҙған аҙнала үткән "Арҙаҡлы рәсәйҙәр - ғәйнә башҡорттары" тип аталған онлайн-түңәрәк ҡорҙа был юлдар тағы бер яңғыраны: бары тик унда, Башҡортостан ғәйнә башҡорттарынан башлана, тигән фекер лейтмотив булып ятты. Ә бит тарих төпкөлөнә күҙ һалһаҡ, ғәйнә башҡорттарының шулай тип әйтергә тулы хоҡуғы бар. Әйткәндәр ҡоро һүҙ генә булмаһын өсөн, әйҙәгеҙ, бергәләп тарих төпкөлөнә сәйәхәт ҡылайыҡ...

Поездың рельстар буйлап хәүефһеҙ һәм ышаныслы хәрәкәт итеүен әллә нисә тиҫтә белгес тәьмин итә. Улар араһында поезд машинисы, уның ярҙамсыһы, юл монтеры, ревизор һәм башҡа күп төрлө һөнәр эйәләре бар. Йәмғиәттә тимер юлында күпселек ир-егеттәр эшләй, ә ҡатын-ҡыҙҙар иһә вагон оҙатыусыһы, кассир һәм ҡала-ара яны поезында билет һатыусы йәки тикшереүсе булып ҡына эшләй, тигән фекер төплө урын алған. Ләкин ҡорос магистралдә төрлө вазифала меңәрләгән гүзәл зат хеҙмәт итә. Бөгөнгө әңгәмәсебеҙ - "Рәсәй тимер юлдары" ААЙ филиалы - Куйбышев тимер юлының Башҡортостан төбәгенә ҡараған Йөйәк тимер юлы станцияһы етәксеһе булып эшләүсе Айһылыу Йәүҙәт ҡыҙы ҒҮМӘРОВА менән ҡатын-ҡыҙҙың тимер юлында эшләү үҙенсәлектәре хаҡында һөйләшәбеҙ.

Тәү ҡарашҡа тал сыбығындай һомғол был ҡыҙ баҙнатһыҙ, ҡыйыуһыҙ кеүек күренә. Әммә уның сәхнәгә сығып баҫыуы була - бөтөнләй икенсе образ күҙ алдыңа баҫа: ул үҙенең асылына ҡайта һымаҡ. Юҡҡа ғына башҡорт ҡыҙҙары ир-егеттәр менән бер рәттән уҡ атмаған, һыбай сампаған, кәрәк икән илен яҡламаған бит. Тап сәхнәлә уның ошо башҡорт асылы асыла ла инде. "Йәшлек-шоу 2014" йыр конкурсында "Өмөт" номинацияһына эйә була, "Гәлсәр һандуғас-2017" конкурсы еңеүсеһе (1-се урын), "Алтын-2018" йыр конкурсы лауреаты. 2017 йылда "Юлдаш" плюс йәштәр интернет радиоһы ойошторған хит- парад еңеүсеһе. Йылайыр районында үткән Ишмулла Дилмөхәмәтов исемендәге музыка ҡоралдарында уйнаусылар конкурсы лауреаты. Республика кимәлендә, Санкт-Петербургта үткән йыр конкурстарында ла әүҙем ҡатнашып, призлы урындар яулаусы. Ғөмүмән, уның башҡарыуында йырҙар Башҡортостан радиоһы һәм телевидение тулҡындарында яңғырап тора. Кем икән, тип баш ватаһығыҙмы? БДУ-ның башҡорт филологияһы, шәрҡиәт һәм журналистика факультеты магистранты (2-се курс), "Йәнгүзәл" фольклор ансамбле ағзаһы Гөлйемеш ҠЫЛЫСОВА бөгөн беҙҙә ҡунаҡта.

Минең алда мөләйем генә йылмайып йәш егет ултыра. Бер яҡтан уйлап ҡараһаң, ғәжәпләнергә урын да юҡ һымаҡ. Ә шулай ҙа бында бер мөһим үҙенсәлек бар. Был егет беҙгә сит илдән килгән. Исеме ҡолаҡҡа ятышлы ғына - Шахил Шиам. Бер аҙ бөҙрәләнә төшкән ҡара сәстәр, ҡарағусҡыл йөҙ, муйылдай ҡара күҙҙәр... Ирекһеҙҙән, уны һиндтарҙың Митхун исемле әртисенә оҡшатып ҡуям. Заманында "индийский" киноларҙы ауыл менән көтөп ала торғайныҡ бит әле. Шул киноларҙа яратҡан әртисебеҙ әлеге лә баяғы шул Митхун булды. Үҙе йырлай, үҙе бейей, үҙе килеп тороп оҫта һуғыша. Бер мәл хатта ун етегә ун туғыҙ асҡыс менән тотош машинаны йыға һуҡты ла ҡуйҙы. Уныһы әллә нисәмә тапҡырға әйләнеп-түкмәсләп китте. Ә шулай ҙа мин беҙҙең геройҙы тиккә генә кино геройы менән сағыштырмайым - улар яҡташтар. Шахил Һиндостандан алыҫ булмаған ерҙә, дөрөҫөрәге, утрауҙа йәшәй. Мальдивия утрауҙары тип атала ул. Һиндостандан ни бары 400-500 км алыҫлыҡта ғына. Әле шуны уйлап ултырам. Шахил Митхундан күпкә батырыраҡ, буғай. Малдьдивия егете бит Бөрйәнгә йырларға-бейергә, "кеше туҡмарға" тип түгел, ә кәләш алам тип килгән! Бындай етди аҙымға Митхундың йөрәге етмәҫ ине, моғайын. Ошоларҙы күҙ алдынан үткәреп ебәргәс, Шахилға хөрмәт бермә-бер артып китә. Уның менән ҡыҫҡаса танышыу тамам. Хәҙер әңгәмәне башлап ебәрергә лә ваҡыттыр.

Баш ҡалабыҙҙа бар ундай рухи ауыл - Шәйехзада ауылы. Республикабыҙҙың 100 йыллыҡ йәшен байрам иткән көндәрҙә ул ауылда оло йәнлелек күҙәтелде, исеме бер нисә тапҡыр онотолоуға дусар ителгән мәшһүр шағирыбыҙҙың һыны ҡалҡып сыҡты. Шәйехзада ауылы аҫабалары: Рәсәйҙең һәм Башҡортостандың халыҡ артисы, Салауат Юлаев исемендәге премия лауреаты, Заһир Исмәғилев исемендәге Өфө дәүләт сәнғәт институтының режиссура һәм актер оҫталығы кафедраһы мөдире Таңсулпан Даһи ҡыҙы Бабичева менән уның ҡыҙы Башҡортостандың халыҡ артисы, Шәйехзада Бабич исемендәге Республика йәштәр премияһы лауреаты, Мостай Кәрим исемендәге Милли йәштәр театры актеры Рушана Юрий ҡыҙы Бабичева менән әңгәмәбеҙ ошо ауылда йәшәүселәрҙең рухи инаныуҙары, сәнғәт, театр, тормош тураһында барыр.

Этнолог Р.Ғ. Кузеев һыҙғы һәм өпәй ырыуҙарының килеп сығышын башҡорт этносы формалашыуының боронғо, тәү этаптарында төрки һәм фин-уғыр (башлыса, уғыр) этник төркөмдәренең тығыҙ аралашыуы һәм ҡатышыуы менән бәйләп аңлата. Уның ғилми фаразының ысынбарлыҡҡа тап килеү-килмәүен әлеге ваҡытта ла тулыһынса раҫлап булмай, әммә ошондай ҡараштар этнология фәнендә XIX быуаттан бирле тарихи әҙәбиәттә сағылыш тапҡан. Ул былай тип яҙа: "Һыҙғы, өпәй, һеңрән, терһәк, бәкәтин ҡәбиләләре төньяҡ-көнсығыш Башҡортостанға көньяҡ-көнбайыш Урал алдынан - боронғо башҡорт этносы формалашҡан төп райондан килеүселәр булып тора. Сығыштары буйынса улар урындағы ҡәбиләләрҙән, фин-уғырҙарҙан (һыҙғы, өпәй) йәиһә, моғайын, Көнбайыш Себерҙә үк төркиләшкән уғырҙарҙан (һеңрән, терһәк, бәкәтин) була. Беҙҙең эраның I мең йыллығы аҙағында ошо ҡәбиләләрҙең барыһы ла боронғо башҡорт этносы формалышыуы процесында ҡатнаша һәм II быуаттың тәүге быуаттарында ҡатай һәм әйле ҡәбиләләре менән дөйөм хәрәкәт барышында төньяҡ һәм төньяҡ-көнсығыш Башҡортостанға күсеп килеп, яңынан урындағы халыҡ менән ҡушылыу этабын кисерә".

Күптән түгел Рәсәй Федераль хәүефһеҙлек хеҙмәте Өфөлә неонацистик төркөмдөң биш ағзаһы ҡулға алыныуы, терактҡа юл ҡуйылмауы тураһында хәбәр итте. Эйе, был хеҙмәт Рәсәй территорияһындағы хәүефтәрҙе иҫкәртеп тора. Әммә йылына бер тапҡыр ил (Керчь, Ҡаҙан, Пермь) шундай ваҡиғалар менән осрашырға мәжбүр.

М. Аҡмулла исемендәге Башҡорт дәүләт педагогия университетының "Остаз" мәктәпкәсә белем биреү тәрбиәсеһенең педагогик оҫтаханаһы" проектына йомғаҡ яһалды. Башҡортостан Башлығы гранты аҡсаһы иҫәбенә бойомға ашырылған проект балалар баҡсалары тәрбиәселәренә райондарҙың диалект үҙенсәлектәрен иҫәпкә алып эшләргә ярҙам итеү маҡсатын алған.

Сабый донъяға үҙ ихтыяры менән тыумай, ғүмерҙе уға ата-әсәһе бүләк итә. Ләкин был сабыйҙарҙың иң бәхетһеҙҙәре күпмелер ваҡыттан, ҡайһылары әсәһе ҡарынында уҡ, тере етемлеккә дусар ителә: йә әсәһе баш тарта унан, йә атаһы уның хаҡында ишетергә лә теләмәй, ташлап китә.

2021 йыл, мәғлүм булыуынса, Бөтөн донъя башҡорттары ҡоролтайы Башҡарма комитеты инициативаһы менән Башҡорт тарихы йылы тип иғлан ителде һәм ул "Данлы тарих - ғорур вариҫ" девизы аҫтында үтте. Йәштәр, мәктәп уҡыусылары үҙ тарихы менән ҡыҙыҡһынамы, тамырҙарын беләме, баҫма матбуғатты уҡыймы икәнен асыҡлар өсөн йыл дауамында гәзитебеҙҙә сыҡҡан мәҡәләләр нигеҙендә бәләкәй генә викторина үткәрергә булдыҡ. Һеҙҙән яуаптар, иң әүҙем һәм һорауҙарға дөрөҫ, тулы яуап биреүселәргә - беҙҙән бүләктәр! Иң тәүге булып тулы яуап биреүсегә 7 томдан торған "Башҡорт энциклопедияһы". Алға!

Башҡорт халҡында байлыҡ, муллыҡ һәм уңғанлыҡты, матурлыҡты һүрәтләгән, күркәм ғәҙәттәрҙе һәм йолаларҙы берләштергән халыҡ байрамдары бик күп, шөкөр. Ҡаҙ өмәһе - шундайҙарҙың береһе.
Беҙ бәләкәй саҡта ул көҙҙөң һуңғы айында, йәғни ноябрҙә, ер-һыу туңып, ҡар ятҡас үткәрелә торғайны. Ул мәлдә хәҙерге кеүек һәр төрлө туңдырғыс шкафтар йәки һандыҡтар булмағанға, ҡош-ҡорт өмәләре башлыса көндәр һалҡынайтҡас ҡына ойошторолдо. Еңгәләрҙең, апайҙарҙың көйәнтәгә ҡаҙҙарҙы аҫып йылғаға алып төшөп, мәкелә сайыуҙары, сайғас, ярҙа бер аҙ йырлап-бейеп күңел асыуҙары әле лә күңелле бала саҡ хәтирәһе булып күҙ алдында тора. Беҙгә, бәләкәйҙәргә лә, эш эләгә торғайны. Күберәк тегене-быны алып биреп, ҡул араһында ғына йөрөйбөҙ. Ҡайһы берҙә ҡауырһындарҙы һыпырырға ҡуша торғайнылар. Ул йөндө, мендәрҙе күпертеп, ҡупшы итеп күрһәтә тип, башҡа йөнгә ҡушалар ине. Ә ҡаты ҡауырһындың ҡалғанын ауылдан ситтәрәк, әммә кеше йөрөгән урынға түгәләр ине. Шулай итһәң, икенсе йыл ҡаҙ тағы ла уңа, имеш. Хәҙер күптәр ҡош-ҡортон көн йылы саҡта рәхәтләнеп урамда эшкәртеп ҡалырға тырыша. Әммә ҡасан йолҡоуға ҡарамаҫтан, ҡайһы бер этаптары төшөп ҡалһа ла, ҡаҙ өмәһенең төп йолалары үтәлә. Әлбиттә, һәр төбәктә үҙенә генә хас тәртип һаҡланған.
Был юлы Көйөргәҙе районы Яңы Муса ауылында йәшәгән хужабикә - Ильвира ЗАҺИҘУЛЛИНАнан Ҡаҙ өмәһе йолаһы үткәреү тураһында һөйләттек.

Картуфты һаҡларға, ҡый үләндәрен йолҡоп ташларға күнеккәнбеҙ. Ә улар картуфтан ҡиммәтлерәк булыуы ихтимал һәм бер көн килеп, кешегә дауа өсөн тап шулар кәрәгеүе бар. Бөтә был төбө-тамыры менән юҡ итеүе ауыр булған ҡый үләндәре Ерҙәге тереклек өсөн мөһим булыуҙарын иҫбат иткәндәр.

Һәр ваҡыт күтәренке рухлы, асыҡ йөҙлө булған Наил Ғаян улы Хәйруллин Асҡын районының өлкән педагогтарына ғына түгел, йәштәргә лә яҡшы таныш. Ул бар ғүмерен балаларға белем һәм тәрбиә биреүгә бағышлаған. География уҡытыусыһы булып эшләгән, күп йылдар мәктәп директоры булған, шулай уҡ Башҡортостан мәҙәниәте, тарих фәндәренән дә уҡытҡан. Беренселәрҙән булып уҡыусылар менән шәжәрәләр ҙә төҙөй башлаған. "Балалар тамырҙарын, ата-бабалары хаҡында мәғлүмәт эҙләп, нәҫел ептәрен барлауға ҡыҙығып ылығып китә торғайны", - ти Наил ағай. Тора-бара үҙе лә шәжәрә төҙөү эшенә ныҡлап тотона ул. Архивтарҙа эҙләнеүҙәр, ололарҙан һорашып яҙып алыуҙар һөҙөмтәһендә ул атаһы яҡлап Атналы нәҫелен - 15-се быуынға, әсәһе яҡлап Төлкө нәҫелен 14-се быуынға тиклем өйрәнеп, шәжәрәләр төҙөй. Түбәндә ул ошо эҙләнеүҙәре тураһында һөйләй.

Мәжит Ғафури исемендәге Башҡорт дәүләт академия драма театрына нигеҙ һалған Вәлиулла Мортазиндың исеме республика халҡына яҡшы таныш. Был шәхестең исеме театрҙың 100 йыллыҡ тарихына арналған ике томлыҡ китапта ла, Булат Йосопов төшөргән "Беренсе Республика" фильмында ла үҙәк урынды биләп тора. Бөгөнгө күҙлектән ҡарағанда уның шәхесе насар өйрәнелмәгән, тип әйтергә лә мөмкин кеүек. Вәлиулла Мортазиндың эшмәкәрлеге хаҡында һүҙ алып барғанда миндә гел генә бер һорау тыуҙы: "Ғаилә хәле нисек булды икән? Балалары булғанмы? Әгәр балалары булһа, аталары халыҡ дошманы булараҡ хөкөм ителгәс, уларҙың яҙмышы нисек булды икән?"

Премьералар йәшәтә театрҙарҙы. Бәлки, йәшәртәлер ҙә әле. Премьера - ул ниндәйҙер бер драма әҫәренең тәүбашлап сәхнәгә аяҡ баҫыуы ғына түгел, театрға яңы һулыш, саф һауаға бәрәбәр иләҫлек килеүе лә.

Ишеттегеҙме? Яңы банк тураһында, тим. Дөрөҫөрәге, ул яңы банк түгел, әлмисаҡтан бирле бер туҡтауһыҙ эшләй. Төн уртаһында сәғәт уҡтары ун икелә осрашҡас, һеҙҙең иҫәпкә теп-теүәл 86400 һум аҡса күсә. Америкала шул күләмдә долларҙар күсә, тиҙәр… Әле беҙгә ул аҡса берәмегенең исеме лә, курсы ла мөһим түгел, иң мөһиме, ул Ер шарындағы Әҙәм балаларының һәммәһенә лә күсә. Шул аҡсаны бер тәүлек эсендә тотоноп бөтөргә кәрәк, сөнки төн уртаһында ул аҡса юҡҡа сыға һәм уның урынына, әлеге лә баяғы, 86400 һум кеҫәгә төшөп тә ята. Хөрриәт! Ул аҡсаны нисек дөрөҫ тотонорға һуң? Быныһы инде һәр кемдең шәхсән эше, кем берәү әйтмешләй, аҡсаларҙың еҫе юҡ һәм аҡса бер ваҡытта ла күп булмай. Уйланығыҙ, йәмәғәт, уйланығыҙ. Мин иһә күптән уйланам. Сөнки… ул берәмек - беҙҙең иҫәпкә көн дә бушлай күсеп торған 86400 секунд ваҡыт…

Ҡул йылыһы биреп, күҙ нуры түгеп ағастан эшләнгән әйберҙәрҙең абруйы ҙур. Ысынлап та, сифатлы һәм күркәм ҡул эше һәр саҡта ла ҙур һорау менән ҡулланылған һәм артабан да шулай буласаҡ. Ундай әйберҙәр һәр береһе үҙенсәлекле, эш процесы ҡатмарлы, бәләкәй генә бер деталде эшләү ҙә ҙур оҫталыҡ талап итә. Башҡорттар элек-электән төрлө ағастың ниндәй әйбер эшләүгә яраҡлы булыуын төплө белеп эш иткән, шуға күрә әле лә һәр ғаиләлә быуындан-быуынға ҡомартҡы рәүешендә тапшырылып килгән, ләкин сифатын һис ташламаған ағас әйберҙәр күп һаҡлана. Ағас эше менән булыусы оҫталар күп түгел хәҙер. Әммә барҙар. Белорет ҡалаһында Азамат ЗАҺИҘУЛИН атлы ошондай һөнәрмән ир-егет йәшәй. Уның ағастан эшләнгән әллә күпме төрлө әйберен бөтә интернет халҡы күптән белә һәм ихлас һатып ала.

Рәсәйҙә беренселәрҙән булып башҡорт ырыуҙары үҙҙәренең гербын эшләй башлауы һәм, Бөтөн донъя башҡорттары ҡоролтайы Башҡарма комитетының уны юридик яҡтан нығытып ҡуйырға ниәтләүе тураһында барыбыҙ ҙа хәбәрҙар. Бөгөн герб беҙҙең өсөн дәүләтселек символы һәм ул дәүләтте таныу билдәһе лә. Ә бына ырыуҙар гербы ниндәй мәғәнәгә эйә? Рәсәй геральдистары советының идара ағзаһы, Бөтөн донъя башҡорттары ҡоролтайы Башҡарма комитеты ҡарамағындағы Геральдика комиссияһы ағзаһы, тарих магистры, тарихсы-генеалог Кирилл ПЕРЕХОДЕНКО менән башҡорт ырыуҙары хаҡында әңгәмәләшәбеҙ.

Тарихи Башҡортостандың төньяҡ һәм төньяҡ-көнсығыш зонаһында уртаҡ этник һыҙаттары менән башҡа бер ырыуҙарҙан айырылыбыраҡ торған башҡорт ырыуҙары формалаша. Улар араһында ҡошсо, һыҙғы һәм өпәй ырыуҙары бар, улар быуаттар дауамында территориаль яҡтан йәнәш йәшәп, тығыҙ этник бәйләнештә була. Батша Рәсәйендә ҡабул ителгән административ бүленешкә ярашлы, ошо ырыуҙарҙың аҫаба биләмәләре Ҡошсо (Кушчинская/ Кущинская), Һыҙғы (Сызгинская) һәм Өпәй (Упейская) улустары тип аталған. Был ерҙәр Башҡортостандың хәҙерге Мәсетле, Свердловск өлкәһенең Красноуфимск һәм Түбәнге Серге райондарына ҡарай. Төньяҡ зонала уларҙан башҡа Өфө-Шигер, Терһәк, Салйоғот улустары, Кама буйынан килгән ғәйнә башҡорттары шулай уҡ үҙҙәренең аҫаба ерҙәрендә көн итә.