Хәҙерге заманда ҡырғыҙ ырыуына ҡараған башҡорт вариҫтары Башҡортостандың Илеш, Баҡалы, Краснокама, Туймазы, Шаран райондарында, Татарстандың Аҙнаҡай, Аҡтаныш, Әлмәт, Баулы райондары ауылдарында йәшәй. Бынан 100 йылдан ашыу әүәлерәк, 1917 йылда уҙғарылған Бөтөн Рәсәй ауыл хужалығын иҫәпкә алыу материалдарына ярашлы, Бәләбәй һәм Бөрө өйәҙҙәре территорияһына ҡараған Ҡырғыҙ ырыуының 38 ауылында 30 меңгә яҡын кеше йәшәүе теркәлгән. Унан тыш, 1920 йылда Татар АССР-ы составына индерелгән 13 ауылда ҡырғыҙ ырыуына ҡараған аҫаба башҡорттар йәшәгәне билдәле. Әлеге ваҡытта Минзәлә һәм Бөгөлмә өйәҙҙәренә ҡараған ауылдар буйынса 1917 йылғы иҫәп алыу материалдары билдәһеҙ көйө ҡала. Шулай ҙа бында ошоға тиклем көн иткән халыҡ хаҡында башҡа документтар бар. Мәҫәлән, 1902 йылға ҡараған мәғлүмәттәргә ярашлы, Минзәлә өйәҙе Ҡырғыҙ олоҫоноң Аҡтаныш, Иҫке Әлим, Яңы Әлим, Айыш, Кәзекей, Толнамас һәм Чуғанаҡ ауылдарында 6 000 самаһы аҫаба башҡорт теркәлгән. Бөгөлмә өйәҙенең шул уҡ Ҡырғыҙ олоҫо ауылдары Аҡбаш, Ҡараҡашлы, Ташлы һәм Ҡаразиректә тағы ла 4 500 самаһы башҡорт кешеһе теркәлә. Тимәк, 1917 йылда Ҡырғыҙ олоҫо ауылдарындағы башҡорттар һаны 40 меңдән дә кәм булмағанын раҫлап була.

Яҡутстандың Чаяндин ятҡылығында коронавирус таралыуы һөҙөмтәһендә Башҡортостанға тәүгеләрҙән булып ҡайтып, обсерваторҙа 14 көнлөк карантин режимында булған 400 вахтасының күңел торошо, моғайын, шундайыраҡ булғандыр. Хәбәр итеүебеҙсә, тәүге ике бортты Магнитогорск ҡалаһы аэропорты ҡабул итеп, ҡайтыусыларҙы Әбйәлил районы ял йорттары базаһының береһендә асылған обсерваторға урынлаштырғайнылар. 17 майҙа тәүге 200 кеше, бер нисә көндән башҡалар карантиндан сыҡты.

Ҡурсаланыу ҡағиҙәләре бер аҙ йомшартылһа ла, йәмәғәт урындарында битлектәр, бирсәткәләр кейеү талабы мотлаҡ булып ҡала. Шулай уҡ 65 йәштән оло граждандар һәм хроник сирҙәре булғандар, улар менән бер өйҙә йәшәүселәр өсөн дә ҡурсаланыу дауам итә. Хаҡлы ялда булып та эшләп йөрөүселәр тулыһынса ситтән тороп эшләүгә күсерелә. Бары тик аҙыҡ-түлек, дарыу йәки бәйләнеш салонына сығыуға ғына ташламалар бар. Хатта был аҙнала үтәсәк Ураҙа байрамы ла ситтән тороп ҡына билдәләнәсәк, ғибәҙәттәр онлайн режимда күрһәтеләсәк. Ҡала хакимиәтендә сираттағы видео-конференция форматында үткән оперативканы мэр Өлфәт Мостафин бөгөн көнүҙәк булған ошо темаларҙан башланы. Сөнки, мәғлүм булыуынса, әле коронавирус менән зарарланыусылар һаны кәмемәй, тимәк тынысланырға иртә.

Беҙ, Баймаҡ районы Иҫке Сибай ауылы ағинәйҙәре, "Киске Өфө"нән айырылғаныбыҙ юҡ. Унда баҫылған һәр мәҡәләнән үҙебеҙгә мәғлүмәт алабыҙ: йолалар өйрәнәбеҙ, башҡорт милли кейем буйынса кәңәштәр алабыҙ, тәрбиә мәктәбе һабаҡтарын үҙләштерәбеҙ, зыялылар һүҙен күңелдәргә һеңдерәбеҙ.

Ҡәҙер кисе - йылдың иң яҡшы кисе. Аллаһы Тәғәлә Ҡөрьәндә был кис хаҡында: "Ҡәҙер кисе мең айҙан да хәйерлерәк", - ти ("Ҡәҙер кисе" сүрәһе, 97:3). Йәғни, Ҡәҙер кисендә намаҙ ҡылыу, Ҡөрьән уҡыу, Аллаһты зекер итеү һәм бүтән ғибәҙәттәрҙе үтәү башҡа мең айҙа (80 йыл) ҡылынған ғибәҙәттәрҙән дә өҫтөн.

Районыбыҙҙан һуғыш осоронда хеҙмәт армияһында булған 299 кеше араһында минең әсәйем яғынан олатайым - Йөҙйәшәров Мөхәмәдулла Өмөтҡужа улы ла бар. Билдәле булыуынса, хеҙмәт армияһына хәрби хеҙмәткә яраҡһыҙ оло йәштәге кешеләр, күбеһенсә 1900 йылға тиклем тыуғандар алына. Ваҡытлыса төҙөлгән хеҙмәт коллективтары хәрби заводтарҙа ҡорал етештерә, яу яланында ҡыйралып, эштән сыҡҡан ҡоралдарҙы, техникаларҙы ремонтлап, ҡайтанан фронтҡа оҙаталар.

(Булған хәл).

Иртән торғандан Сөйөмбикәнең килке-килке йөрәге сығып аптыратасы. Әллә көн боҙоғо шулай баҫа, әллә күңеле бер-бер хәл һиҙә. "Көн яманы үтә лә китә, бына әҙәм яманы үҙәккә үткәрә", - тине ҡәйнәһе Нәҡиә бер көн. Өҙөп кенә әйтмәһә лә, Сөйөмбикә уның тел төбөн һиҙҙе: бер нисә йыл элек гүр эйәһе булған ҡайныһы, күрәһең, алтын затынан булмаған. Юғиһә, егерме йылдан ашыу бергә ғүмер кисергән ирен шул тиклем рәнйеп иҫкә алмаҫ ине.
Алма ағасынан алыҫ төшмәй, Сөйөмбикәнең матур киләсәккә өмөтләнеп, хыялланып сыҡҡан Сәмиғуллаһы ла үлтереп маҡтар зат түгел. Шул уҡ ваҡытта уны яман әҙәм, тип тә әйтеп булмай. Аңламаҫһың: көйө килгәндә, ҡәҙимге кеше, еңмеш яғы әйләнеп, бер тиҫкәреләндеме...

Иғтибар итһәгеҙ, социаль селтәрҙәрҙә Рәсәйҙә коронавирус таралыуы һәм уның ҡасан иң юғары нөктәһенә етеп, ҡасан кәмеүгә табан барырын Сингапур ғалимдары фаразлауы тураһында мәғлүмәт таралды. Шул уҡ ваҡытта үҙебеҙҙең Башҡортостан ғалимдары ла тотош Рәсәй һәм уның субъекттары өсөн математик анализға ҡоролған фараз проектын эшләне һәм сайт булдырҙы. Был эш менән шөғөлләнеүсе ғалимдарҙың береһе, медицина фәндәре докторы Нәүфәл ЗАҺИҘУЛЛИН менән бөгөн ошо һәм коронавирусҡа ҡағылышлы башҡа мәсьәләләр хаҡында һөйләшәбеҙ.

Ғәрәп сәйәхәтселәре яҙмаларында ҡырғыҙҙарҙың ер эшкәртеп, төрлө ашлыҡ культуралары үҫтереүе хаҡында мәғлүмәттәр бар. Уларҙың ҡайһылары ҡырғыҙҙарҙың төп ризыҡтары иҫәбенә икмәкте лә индерә. Ә был уларҙың ултыраҡ тормош алып барыуы хаҡында ла һөйләй. Тимәк, улар малсылыҡ һәм ер эшкәртеү менән бер рәттән, хәрби походтар ойоштора алыусы яугир халыҡ булған.

11 майҙа ил Президенты Владимир Путиндың ял көндәре режимының бөтөүе һәм балалы ғаиләләргә яңы ярҙам саралары тураһындағы мөрәжәғәтен күптәр илдең яйлап ҡына ғәҙәти тормошҡа ҡайта башлауы тип ҡабул итте. Күптәр Башҡортостандағы хәл-торошто баһалап, урында ҡарар сығарған республика Башлығы Радий Хәбировтың ҡурсаланыу талаптарын бер аҙ йомшартыуын иһә уны бөтөнләй бөтөрөлдө тип аңлап хаталанды. Шундай аңлашылмаусылыҡтар булмаһын өсөн гәзит уҡыусылар өсөн төп яңылыҡтарға аңлатма биреүҙе урынлы тип таптыҡ.

Башҡортостан Республикаһы Дәүләт Йыйылышы - Ҡоролтай депутаттары май айындағы пленар ултырышта "Башҡортостан Республикаһының айырым закон акттарына үҙгәрештәр индереү тураһында" закон проектын ҡарарға ниәтләй.

Башҡорт матбуғат баҫмаларының маҡсаты нимәлә? Мәҫәлән, "Киске Өфө"нөң? Уңышлы, эшлекле, һөнәрле, оҫта, ғилемле милләттәштәрҙе күрһәтеүҙә-күтәреүҙә. Рухи ҡиммәттәребеҙҙе пропагандалауҙа һәм һаҡлауҙа. Йәштәрҙе милли төшөнсәләр нигеҙендә тәрбиәләүҙә...

Гәзитебеҙҙең һәр һанында тиерлек ауыл темаһы күтәрелеп тора. Матбуғат хеҙмәткәрҙәре (яҙыусы йә журналист булһынмы), башҡа авторҙар башлыса ауыл ерендә тыуып үҫкән, ауыл мәктәбендә уҡыған, булмышына ауыл тәбиғәте һеңгән, ауылдың тын алышын тойған кешеләр булғанғамылыр, ошо мәсьәләгә айырыуса ныҡ иғтибар бүленә. Шуныһы һөйөнөслө. Саф башҡортса һөйләшкән берәүҙе ҡалала осратыуың була, ул кеше мотлаҡ ауылда тыуып үҫкән булырға тейеш, тигән инаныуҙа булаһың. Таныша башлаһаң, иң башта уға "Ҡайһы райондан?" тигән һорау бирәһең…

Ғизетдин ИРҒӘЛИН, тарих фәндәре кандидаты, архив белгесе, журналист: Һуғыш осоро балаларының, төрлө ерҙә тыуып, төрлө ерҙә йәшәүҙәренә ҡарамаҫтан, бөтәһенең дә яҙмыштары бер үк төрлө, уртаҡ һәм оҡшаш инде ул: быуындары ла ҡатып етмәгән бәләкәй генә йәштәгеләренә тиклем һуғышҡа киткән атай, ағайҙары урынына көс етмәҫлек ауыр эшкә егелеп, аслығын да, яланғаслығын да күрҙе, "ҡара ҡағыҙ" ҡайғыларын да башынан үткәрҙе, ләкин булдыра алмайым, көсөм етмәй, хәлем юҡ, тимәне - әсәйҙәре, апай һәм инәйҙәре рәтендә фашисты еңеү өсөн бөтөн көсөн бирҙе. Һуғыш башланғанда миңә 12 йәш ине. Был яман хәбәр иң тәүҙә ҡатын-ҡыҙ, әсәйҙәр йөрәгенә барып ҡаҙалды: улар илаша башлаһа ла ир-егеттәр тәүҙә һыр бирмәне. Бер-бер артлы һуғышҡа алына башлағас та әле күңелле итеп йырлашып-бейешеп, тиҙҙән еңеп ҡайтырбыҙ фашисты, тип киттеләр. Тик бына тәүге үлем хәбәрҙәре килә башлағас, һуғыштың тиҙ генә бөтмәйәсәген, уның ҡот осҡос фажиғәләр килтерәсәген аңлай башланылар.

Бөйөк Еңеүгә табан юл ҡаты алыштар, ҙур ауырлыҡтар һәм һынауҙар аша һалынған. Был юлдың һәр аҙымы, 1418 хәрби көндөң һәр минуты фронттағы һәм тылдағы миллионлаған кешенең Ватанды фашизмдан ҡотҡарыуға йүнәлтелгән тиңе булмаған ҡаһарманлығы. Ул ваҡытта ҡәһәрле дошманды еңеү өсөн фронттың һәм тылдың берҙәм булып көрәшеүе мөһим икәнлеген һәр кем яҡшы аңлаған.

Миләүшә ҠАҺАРМАНОВА

(Хикәйә)

Кәртә эсендә көсөргәнеш артҡандан-артты. Һоло таратҡан ат ҡараусылар ҙа, оло ҡапҡа төбөндә быҫҡылдатып тәмәке һурған ветврач менән зоотехник та тыштан ғына тыныс күренделәр, ә эстәрендә сараһыҙлыҡ үҫкәндән-үҫә барҙы. Хатта аттар ҙа ниндәйҙер хәүефме, кешеләр күңелендәге тулҡынланыуҙымы һиҙемләп, сәбәпһеҙгә кешәнәп-кешәнәп алды, фырылдап тауыш бирҙе.

Ниндәй генә һынауҙар үтмәгән ил өҫтөнән: аслығы ла, баҫҡынсылығы ла, ҡырғыны ла, һуғышы ла. Ләкин барыбер тормош дауам итә. Быйыл, ҡурсаланыуҙа ултырыуға ҡарамаҫтан, тағы ла Еңеүле май етте. Йырҙа йырланғанса, ул йәшкә мансылған оло байрамыбыҙ, сөнки донъяны фашизм ҡоллоғонан азат итеүҙең хаҡы - миллионлаған ҡорбан ителгән ғүмерҙәр менән баһалана. Рәсәйҙә Бөйөк Ватан һуғышы ипкене ҡағылмаған бер генә ғаилә лә юҡтыр, моғайын... Гәзит уҡыусыларыбыҙҙың яуаптары ла ошо хаҡта һөйләй.

Ҡытай империяһы һәм Ҡырғыҙ ханлығы араһындағы мөнәсәбәттәрҙе көйләү мәсьәләһе менән Тан императоры Тай-цзун (627-649 йй.) үҙе шөғөлләнә. Ул тәүҙә үҙенең илсеһенә ҡырғыҙҙарҙы "тынысландырыу" бурысын ҡуйһа ла, ҡырғыҙ ханын ҡабул иткәндән һуң Цзянь-кунь, йәғни Ҡырғыҙ генерал-губернаторлығын ойоштора. Әлбиттә, бөйөк император Ҡытайҙы донъя үҙәге һәм варварҙар өҫтөнән хакимлыҡ итеүсе дәүләт итеп танытыу маҡсатын ҡуя, шуға күрә башҡа дәүләттәрҙе үҙенең вассалдары итеп ҡарай. Тикшеренеүсе Г.П. Супруненко ошо хаҡта былай тип яҙа: "Ҡытай дипломатияһы күҙлегенән ҡарағанда, ҡырғыҙҙар йәшәгән территорияла генерал-губернаторлыҡ булдырыу уларҙың Ҡытай империяһына буйһоноуын күрһәтеү өсөн башҡарыла. Ысынбарлыҡта Тан империяһы ҡырғыҙ биләмәләрендә реаль власҡа эйә булмай. Тап шулай уҡ башҡа илдәр хакимдарының титул алыуы ла ниндәйҙер бурыстар йөкмәтеү менән бәйле булмай һәм уларҙың власын бер нисек тә сикләмәй". Ысынлап та, Ҡытай үҙе төркиҙәргә ҡаршы көрәштә ҡырғыҙҙарҙы союздаш итергә тырышып, Енисей үҙәненә илселек ебәрә.

Бынан утыҙ-ҡырҡ йылдар самаһы элек Ер йөҙөндә бығаса кешелек белмәгән СПИД (Синдром приобретенного иммунодефицита) тип аталған сир пәйҙә булып, уға ҡаршы бер ниндәй ҙә сара таба алмағас, уны тик профилактикалау мөмкин, тигән ҡарарға килделәр. Ышаныслы профилактик сара, әлбиттә, тиҙ табылды, хатта ике төрлө! Был "дарыуҙарҙы" илебеҙҙә юморға бай кешеләр ошолай тип атаны: беренсеһе - "Спидома", икенсеһе - "Спиодин".

Әҙәм балалары ергә йәшәр, үҫер һәм ишәйер өсөн яралған. Әммә, был нисек кенә мәғәнәһеҙ һәм ҡот осҡос фажиғәле булмаһын, кешелек тарихы бер өҙлөкһөҙ барған һуғыштарҙан ғибәрәт.