Был тарихты кемдән яҙып алғанымды әйтә алмайым. Бәлки, Учалы районында сәйәхәттә йөрөгәндә ишеткәнмендер: дуҫым Юлай менән велосипедта Силәбе өлкәһенә барғанда ике мәртәбә ошо район аша үткәйнек. "Өргөн" ял йортонда иһә айға яҡын йәшәргә тура килде - бәлки, шунда учалыларҙың берәйһе һөйләгәдәрҙе яҙып алғанмындыр. Әйтеүе ауыр, сөнки ярты быуат самаһы ваҡыт үтеп китте бит был шомло тарихты ишетеүемә.

Тау битләүендә йәки юл ситендәге уйһыу йәшеллектә, нәҙек һәм һирәк үлән араһында ҡуйы йәшел оҙонса япраҡ күренә. Юл япрағы, ғәҙәттә, ус аяһындай яҫы була, ә был япраҡ бер аҙ бәләкәй һәм тарыраҡ. Йәнә лә был япраҡта юл япрағы кеүек ҡалын юлаҡтар күренмәй. Ергә тоташҡан ҡыҫҡа һабағы ҡыҙғылт төҫтә. Йомшаҡ үлән булғас, тиҙ генә өҙөлөп сыға ерҙән дә. Осон ғына семтеп тәмләп ҡарағыҙ әле? Ауыҙға әскелтем һут йүгерә. Хатта тештәр ҡамашып киткәндәй була. Тел ҡурыша. Ниндәй япраҡ-үлән ул? Эйе, һин ҡуҙғалаҡ таптың! Башҡортостан ере шулай файҙалы үләндәргә лә бай шул! Бары тик уларҙы килештереп ашай бел генә. Ҡуҙғалаҡ тураһында һөйләшәйек әле.

Беҙҙең эраға тиклем III быуатта йәшәгән грек философы Диоген тураһында боронғо донъя тарихын мәктәптә аҙмы-күпме өйрәнгән һәр кем белә. Ул Ҡара диңгеҙ буйындағы Синоп ҡалаһында сауҙагәр ғаиләһендә тыуып үҫһә лә, үтә үҙенсәлекле шәхес булараҡ танылыу таба, шулай булмаһа, уның тормошо хаҡындағы мәғлүмәттәр беҙҙең замандарға тиклем риүәйәттәр, легендалар һәм бар донъяға таралған афоризмдар рәүешендә килеп тә етмәҫ ине. Шуныһы ҡыҙыҡ, Диоген фәлсәфәһенән XXI быуатта ла фәһем алырға була. Шуға күрә бынан 24 быуат әүәл боронғо Элладала булып уҙған ваҡиғаларҙы иҫкә алыу урынлы булыр, тимен.

* * *

Ҡаршы алыусыларҙың береһе әбейҙе ҡосаҡлап алды.
- Мин Мырҙағол ҡустың булам!
Икеһенең дә күҙе йәшкәҙәне.
- Шәп тораһыңмы, ғүмерҙә лә күрмәгән ҡустым! - тигән булды Марианна.
- Күрмәгән генә түгел, хатта барлығын да белмәгән ҡустың бит, - тип төҙәтте улы Ринард.
- Мәрйәм апай, беҙҙе машина көтә.

Был юлы филология фәндәре докторы, Рәсәй Фәндәр академияһы Өфө федераль тикшеренеүҙәр үҙәге Почет билдәһе орденлы Тарих, тел һәм әҙәбиәт институтының баш ғилми хеҙмәткәре, тел ғилеме бүлеге мөдире Гөлназ Нурфәиз ҡыҙы ЙӘҒӘФӘРОВА менән әңгәмә ҡорҙоҡ.

Тәүге тапҡыр был төбәк башҡорттары танылған рус ғалимы, этнограф һәм антрополог С.И. Руденко тарафынан 1907, 1912-1913 йылдарҙа, уларҙың физик йәки антропологик тибын һүрәтләү яғынан, ентекле тикшерелә. Тикшереү барышында буй, бит, баш ҙурлығы, тән, сәс, күҙҙәр төҫөнөң төп параметрҙары билдәләнә. Ярҙамсылары Б.Г. Крыжановский һәм С.М. Петров менән бергә С.И. Руденко 1847 аҫаба башҡортто тикшергән, шуларҙың 1512-һенең йөҙ һыҙаттарын С.И. Руденко үҙе шәхсән үлсәгән. Төньяҡ-көнсығыш башҡорттары араһынан 249 ир кеше тикшерелә. Иң ҡыҙығы шунда: Салауаттың тыуған яғы Шайтан-Көҙәй улысының Иҙрис һәм Йонос ауылдарында 22 кеше үлсәнә. Ә уның тыуған ауылы Тәкәй, билдәле булыуынса, бөтөнләй юҡ ителә. Шайтан-Көҙәй һәм күрше Урман-Көҙәй улыстарында бөтәһе 64 ир кеше тикшерелә. Һөҙөмтәлә, Шайтан-Көҙәй улысында өйрәнелгән башҡорттарҙың йөҙ үлсәмдәренән сығып, Салауат Юлаевтың яҡынса тышҡы ҡиәфәтен ижад иткәндәр ҙә инде. XIX быуаттың танылған башҡорт мәғрифәтсеһе Мифтахетдин Аҡмулланың график һәм скульптура портретын төҙөгәндә лә ошо ысул ҡулланылған.

Был аҙнала Өфө XIII Бөтә Рәсәй йәш ғалимдар Һәм студенттар ғилми йәмғиәттәре советтары съезын ҡабул итте. Уны үткәреү урыны итеп Башҡортостан осраҡлы һайланмағайны: республиканың технологик потенциалы ҙур, бында мәғарифты һәм фәнде үҫтереү өсөн яҡшы шарттар булдырылған. Был хаҡта "Башинформ" агентлығына биргән интервьюһында республиканың Фән һәм юғары белем биреү буйынса дәүләт комитеты рәйесе Светлана МОСТАФИНА һөйләне.

Үткән аҙнаның һөйөнсөһөнән башлайыҡмы әллә? Тик күҙ тейҙерә күрмәйек: үҙегеҙ белмәгән ни эш бар - хәрби хәрәкәттәр барышында йә бер яҡ, йә икенсеһе алға сыға. Әле иһә Рәсәй ғәскәре үҙенең мөһим литий ятҡылығы менән билдәле Шевченко ауылын яулаған, тигән хәбәр килеп етте.

Шулай итеп, 2 июлдә Өфөләге "Торатау" конгресс-холында XIII Бөтә Рәсәй Йәш ғалимдар советы һәм Студент фәнни берләшмәләре съезы үҙ эшен башланы.

Гәзит уҡыусыларға тәҡдим иткән был мәҡәләмдең йөкмәткеһен 1993 йылдың 6 июнендә яҙып алғайным. Уны Баймаҡ районы Ғәле ауылында тыуып үҫкән Нуретдин Хөснөтдин улы Заманов һөйләгәйне. 1922 йылғы, Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашып, бер нисә яра алған яугир осрашыу мәлендә Сибай ҡалаһында йәшәй ине. Ул һөйләне миңә шүрәлеләр тураһында.

Бөтә донъя таң ҡалырлыҡ, аҡыл-фәһем алырлыҡ "Урал батыр" эпосы тыуған ерҙе, яҡшылыҡты данлаусы әҫәр булараҡ билдәле. Ул -халҡыбыҙҙың рухи хазинаһы, әҙәби мираҫы. Йөкмәткеһенә әллә күпме фәлсәфә һалынған "Урал батыр"эпосыбыҙ - беҙҙең ғорурлығыбыҙ!

Юмореска

Ихлас та инде ошо еңгәм. Телефондан һөйләшкән һайын ҡунаҡҡа саҡыра, килмәгәнгә үпкәләп бер була.
- Килегеҙ беҙҙең ауылға, рәхәтләнеп ял итеп, туйғансы һөт эсеп китерһегеҙ, - ти.

- Марианна, һиңә хат алып килгәндәр! - тип ҡысҡырҙы күршеһе Дилором әбей.
- Балаҡайҙарым яҙғандыр. Хәҙер ҡарармын. - Йорт эштәре менән булышҡан икенсе әбей күршеһенә ҡул ғына һелтәне. - Һалып тор шунда.

Был бәхәс тыуҙырыр, уйланырға мәжбүр итер яҙмаларҙың авторы Айбулат Алик улы УРАҘБАХТИН сығышы менән Учалы районының Уральск ҡасабаһынан. Башҡорт дәүләт аграр университетын, Президент программаһы сиктәрендә ойошторолған етәкселәрҙең белемен үҫтереү һәм камиллаштырыу буйынса "Кризисҡа ҡаршы идарасы" федераль курсын тамамлаған. Шул мәлдән "Идара" ғәмәли фәнен ентекле өйрәнә. Эшҡыуар һәм коуч, йәғни маҡсаттар ҡуйырға һәм уларға өлгәшергә, тормошта баланс табырға өйрәткән, үҫеш йүнәлеше өҫтөнлөктәрен билдәләргә, карьера үҫешенә ярҙам иткән шәхси консультант. Ҡатыны Юлиә Сәлих ҡыҙы менән өс балаға ғүмер биргәндәр. Улар хәҙер - өләсәй-ҡартатай ҙа инде. "Кеше, тормошондағы ҡатмарлы хәлдәрҙе күңеле аша кисереп, уйлана башлай икән, ул рухи үҫешенең тәүге аҙымын яһай. Тик шул саҡта туҡтап ҡалмаҫҡа кәрәк. Үҙ өҫтөндә эшләй башлаған һәр кем иһә артабан үҙ юлын үҙе һайлай. Был дингә килеү, эзотерика тәғлимәтен, психологияны өйрәнеү һәм башҡа зиһен үҫтереү өлкәһе булыуы ихтимал. Уларҙың бөтәһе лә бер һөҙөмтәгә килтерә - кеше Аллаһ Тәғәләнең барлығына, берлегенә инана башлай. Хатта ҙур асыштар эшләгән ғалимдар ҙа һуңғы сиктә Бөйөк Аҡылдың булыуына инана. Бер ваҡытта ла ҡыҙыҡһыныуҙан туҡтамағыҙ, үҙ юлын тапҡан бәхетле кешеләр менән аралашығыҙ, тартынмай һорауҙар бирегеҙ, эҙләнегеҙ!" - тип мөрәжәғәт итә ул "Киске Өфө" гәзитен уҡыусыларға һәм түбәндәге яҙмаларын тәҡдим итә. Улар кемдәлер бәхәс, шулай уҡ үҙенсәлекле һығымта, фекер тыуҙырһа, рәхим итегеҙ, хаттар көтәбеҙ.

Башҡорт халҡының ғәҙәттән тыш ижади, интеллектуаль һәм ойоштороу һәләттәренә эйә легендар улы Салауат Юлаев образы XIX быуаттан алып беҙҙең көндәргә тиклем Рәсәйҙең һәм Башҡортостандың яҙыусылары, хронистары, музыканттары, композиторҙары, рәссамдары, скульпторҙары һәм башҡа ижади интеллигенция вәкилдәренең иғтибарын биләне һәм биләүен дауам итә. Билдәле тарихсы-антрополог Ринат ЙОСОПОВты, мәҫәлән, батырҙың антропологик тибы, йөҙ һыҙаттары ҡыҙыҡһындыра торғайны һәм тере сағында ул был туралағы мәҡәләһен беҙҙең гәзиткә тәҡдим иткәйне. Гәзитебеҙҙә 2005 йылда баҫылған ошо мәҡәләне гәзит уҡыусыларға яңынан уҡып сығырға кәңәш итәбеҙ.

Башҡортостан - Рәсәйҙең иң бай тәбиғәтле, иҡтисади яҡтан мөһим төбәктәренең береһе. Бында нефть, баҡыр, башҡа файҙалы ҡаҙылмалар сығарыу үҙәктәре урынлашҡан, шифалы сығанаҡтар, термаль быу һәм балсыҡ менән дан тотҡан санаторийҙар эшләй. Республика туризмды үҫтереүгә ҙур иғтибар бүлә, балаларға тыуған яғының матурлығын күрһәтә, тәбиғәтте һаҡларға өйрәтә.

Үткән аҙнаның 18 июненән алып 21-енә тиклем Санкт-Петербургта сираттағы Петербург халыҡ-ара иҡтисад форумы (ПМЭФ 2025) булып үтте. Гәзит уҡыусыларыбыҙ был хаҡта, әлбиттә, хәбәрҙар һәм улар был ҙур, етди сараны төрлө мәғлүмәт каналдарынан күҙәтеп барғандыр, моғайын. Шулай булыуға ҡарамаҫтан, форумдың бөгөнгө шарттарҙа мөһим булған ҡайһы бер йомғаҡтарына туҡталып китке килә.

йәғни Алтаҡталарҙағы сит һүҙҙәр аптырата ла, аҙаштыра ла.

"Тел яҙмышы - ил яҙмышы", тип бик хаҡ әйтә халҡыбыҙ, сөнки телен онотҡан илен дә, үҙен донъяға тыуҙырған әсәһен дә онотасаҡ. Ул ғына ла түгел, туған телен онотҡан - үҙ йөҙөн, асылын юғалта, ә был уның яҡты донъяға кеше булып тыуыуының мәғәнәһен юҡҡа сығара. Ә кем ул - телһеҙ, илһеҙ, ата-әсәһеҙ, йөҙһөҙ, йөкмәткеһеҙ? Аллаһ һаҡлаһын, ул кеше түгел, ә дала ҡамғағы, тимәк.

2 - 4 июлдә Өфөлә Йәш ғалимдар һәм студенттар ғилми йәмғиәттәре советтарының XIII Бөтә Рәсәй съезы үтә. Ошо ваҡиға айҡанлы физика-математика фәндәре кандидаты, доцент, Өфө фән һәм технологиялар университетының Физика-техник институты директоры Илдар Вәкиф улы ҠӘНӘФИН менән әңгәмә ҡорҙоҡ.

Нимәһе нимә: буҙа ҡойоу буйынса оҫталыҡта әбйәлилдәргә тиңләшеүселәр юҡтыр. Беҙҙең төбәктә борондан килгән был эсемлекте әҙерләүҙең традицион үҙенсәлектәре һаҡланып ҡалған. Буҙа ҡойоу оҫталарын һәр ауылда осратырға була. Һабантуйҙарҙа, төрлө байрамдарҙа милли аш-һыуҙан һығылып торған табындар түрендә күпереп торған буҙа ла лайыҡлы урын биләй.