Туған тупраҡтың тартыу ҡеүәте ҡайһы саҡ һуғыш ғәрәсәте, дошман баҫҡынсылығы һәм хатта үлемдең үҙенән дә көслөрәк була икән.

Өфөлә "Салауат Юлаев һәйкәле" федераль әһәмиәттәге мәҙәни мираҫ объектын һаҡлау (реставрациялау) мәсьәләһе буйынса Башҡортостан Мәҙәни мираҫ объекттарын дәүләт һаҡлауы идаралығы ҡарамағындағы Күҙәтеү советының сираттағы ултырышы үтте. Совет ағзалары Рәсәйҙәге иң билдәле атлы статуяларҙың береһе менән эш процесының барышын күрҙе.

Беҙҙең быуындың бала сағы совет власының сәскә атҡан сағына тура килде. Уҙған быуаттың 50-се - 60-сы йылдары. Беҙ бик бәләкәйбеҙ әле, ауылыбыҙҙың башланғыс мәктәбендә уҡып йөрөйбөҙ. Мәктәп бинаһы бәләкәй генә ағас өйҙән ғибәрәт, уның ике класы, коридоры һәм уймаҡтай ғына уҡытыусылар бүлмәһе бар. Беренселәрҙән ни барыһы 10 ғына бөртөк балаларбыҙ. 1-се һәм 3-сө, 2-се һәм 4-се кластарҙы ҡушып уҡыталар. Үҙаллы эшеңде тиҙ тамамлаһаң, Зәйтүнә апайбыҙҙың өлкән класс уҡыусылары менән ниҙәр эшләгәнен күреп, тыңлап ултыраһың. Класс стенаһында матур рамлы портрет эленеп тора: уны беҙ Лилин бабай тип беләбеҙ. Апабыҙ йыр дәресендә уға арналған йыр өйрәтте, ололар Үктәбер байрамы тип атап йөрөткән көҙгө бер көндә, беҙҙе октябряттар сафына алып, Лилин бабайыбыҙҙың бик бәләкәй сағында төшкән һүрәте ҡуйылған ҡыҙыл йондоҙсоҡто түштәребеҙгә беркеткәс, клуб сәхнәһендә хор менән ошолай тип йырланыҡ: "Ленин һөйөклө атабыҙ, ул һәр көн беҙҙең менән. Беҙ уның рәс(е)мен биҙәйбеҙ гөл-аҫыл сәскә менән...".

Сибай филармонияһы үҙ тамашасыларын әленән-әле өр-яңы һәм үҙенсәлекле концерттар, театрлаштырылған тамашалар, шоу-программалар менән ҡыуандырып тора.

"Күпселек сир - ул ауырыу түгел, ә ҡартлыҡтың тәбиғи сағылышы", ти Пекиндағы бер дауахана директоры һәм өлкән йәштәгеләргә бер нисә кәңәш бирә.

Район ауылдарының береһендә ауыл хакимиәте вәкиле, айыҡ тормош өсөн етди эш алып барылыуға ҡарамаҫтан, ауыл халҡының һаман эскелектән арына алмауына зарланып: "Шуның арҡаһында күпме ғаилә емерелә, балалар етем ҡала, енәйәт ҡылына. Саҡматаштай ир-егет, донъя биҙәге булырҙай ҡатын-ҡыҙ меҫкенлеккә төшә. Бынау Вәсиләме һуң инде шулайтып йөрөрҙәй кеше..." - тине.

Бөгөн эшкә барышлай ФОК-ка инеп сығырға булдым әле. "Нишләп?" - тиһегеҙме. Нишләп... тип шул инде... шампунь ятып ҡалған. Берәүгә лә әйтә күрмәгеҙ. Сөнки барыбер кемдер, әй, әттәгенәһе, башыңды нисек онотманың, тип әйтәсәк. Ә минең күңел нескә генә. Бындай ауыр һүҙҙәрҙе, нишләптер, ауыр кисерәм. Шуға башҡаларҙың белмәүе хәйерле булыр. Ә шампунь кисә кис волейбол уйынынан һуң тороп ҡалған. Күңелле итеп уйнаныҡ. Аҙаҡ душ индек. Бына шул мәлдә шампунь онотолоп ҡалған да инде. Үҙемә ҡалһа, сумкама һалып алған һымаҡ инем. Ҡайтып ҡараһам, юҡ шампунь. Онотҡанмын. Бына шул ҡәһәр һуҡҡан шампунды алырға инеп барам әле ФОК-ка. Ирҙәрҙең сисенеү-кейенеү бүлмәһенә барып инһәм, йыйыштырыусы апай беҙҙең бүлмәнең иҙәнен йыуып йөрөй. Итәғәтле генә һаулыҡ һораштым.

Әле лә, шул күренеште иҫкә төшөрәм дә, илайым. Минеңсә, атайым үҙен бер ваҡытта ла, бер ҡасан да, хатта һуғыш мәлендә күҙе йәрәхәтләнгән саҡта ла, меҫкен итеп күрһәтмәгән. Тик шул ваҡытта, бер мәртәбә генә, ул үҙенең йомшаҡ күңелле, бирешеүсән кеше була белеүен дә күрһәтте. Бына шуға илайым да инде, сөнки атайым бихисап кеше араһынан тик миңә генә үҙенең асылын тулыһынса күрһәтергә баҙнат итте. Тимәк, уның иң яратҡан кешеһе мин булғанмын. Илауымдың сәбәбе шунда: үҙе иҫән саҡта уға ҡарата йөрөткән тойғоларымды әйтеп өлгөрә алмай ҡалдым. Бөгөн, һуңлап булһа ла, әйтәйем: атайым, атаҡайым, мин дә һине бик яраттым! Бик-бик яраттым!

Беҙҙең халыҡта ер тойғоһо, илһөйәрлек көслө. Ватаным, тип ата-бабаларыбыҙ яу сапҡан, аҫабалыҡ хоҡуғын ҡаты алыштарҙа даулап алған һәм артабан уны күҙ ҡараһылай һаҡлаған. Революциянан һуң ерле автономияны ла көрәштә, үҙ армияһын булдырып, тәү башлап башҡорттар ала, башҡаларға юл яра.

Салауат Хәмиҙуллин: Шулай итеп, Өфө ҡәлғәһенә нигеҙ һалыу датаһы XIX быуатта уҡ билдәле була. Тик 1573 йылда башҡорттарҙан кемдәрҙең ҡәлғә төҙөтөү инициативаһы менән Мәскәү хөкүмәтенә һәм, иң мөһиме, ни сәбәпле мөрәжәғәт итеүе билдәһеҙ ҡала. Батшаның Нуғай кенәзе Урус менән яҙышыуынан Башҡортостан үҙәгендә 1586 йылда Мәскәү батшалығы форпосы төҙөлөүен төбәктә сәйәси ситуацияның киҫкенләшеүе менән бәйләп аңлатып була.

Ошо көндәрҙә Рәсәй Дәүләт Думаһына тәбиғәтебеҙҙе һаҡлауға йүнәлтелгән мөһим закон проекты индерелде. Был закон өҫтөндә 2019 йылдан алып эшләйем. Ул рекультивация үткәреү өсөн гарантия рәүешендә Рекультивация фондына аҡса индермәйенсә, ойошмаларға файҙалы ҡаҙылмалар сығарыуға лицензия биреүҙе тыйыуҙы күҙ уңында тота.

Үткән йәкшәмбе иртә менән Рәсәй Президенты Владимир Путин Берләшкән ғәскәр төркөмдәренең идаралыҡ пункттарының береһендә булды һәм РФ Ҡораллы Көстәренең Генераль штабы начальнигы Валерий Герасимов, шулай уҡ МХО-ла хәрәкәт итеүсе төркөмдәр командующийҙары ҡатнашлығында кәңәшмә үткәрҙе.

Республикала, бөтә илдәге кеүек үк, сит ил граждандарының һәм гражданлығы булмаған кешеләрҙең күбәйеүе теркәлә. Йыл башынан Башҡортостанға 140 меңдән ашыу мигрант килгән, тип билдәләнде Премьер-министр Андрей Назаров рәйеслегендә үткән Башҡортостан Хөкүмәте ултырышында. Унда төбәктә миграция сәйәсәтен тормошҡа ашырыу һәм камиллаштырыу мәсьәләләре тикшерелде.

Ҡырҡ йылдан ашыу ғүмеремде холоҡ төҙәтеү колонияһында эшләп үткәрҙем. Шул осорҙа төрлө сәбәптәр арҡаһында төрмәгә килеп эләккән кешеләр менән аралашырға тура килде һәм килә.

XVIII быуатта йәшәгән француз философтарынан иң күренеклеһе - Вольтер. Ул, монархия хөкөм һөргән илдә йәшәүенә ҡарамаҫтан, йәш сағынан уҡ деспотизмға ҡаршы сыға, һәм уның фәлсәфәүи һәм публицистик әҫәрҙәрендә, трагедияларында граждандарҙың ирекле йәшәй алыуы иң бөйөк идея рәүешендә сағылыш таба. 83 йыл дауам иткән ғүмерендә ул үҙен үҙ заманының иң талантлы аҡыл эйәһе итеп таныта, уның афоризмға әйләнгән фекерҙәре XXI быуатта ла актуаллеген һис юғалтмаған.

Йәшәй башланыҡ Ҡолсора ауылында. Миңә ауыл бик оҡшаны. Ни өсөн, тип һораһағыҙ, әйтәйем. Беренсенән, ауылдың ултырған урыны матур ине. Муллаҡайҙың тирә-яғы ҡола яланға әйләнгән булһа, Ҡолсораның аръяғы таллыҡҡа һәм муйыллыҡҡа күмелгән ине. Икенсенән, йортобоҙ ҙа оҡшаны. Уны атайым Үмәр олатайҙан мең һумға һатып алғайны. Бәләкәй генә булһа ла, ул туп-тура ултыра ине. Муллаҡайҙағы ҡаҙна йорто, иҫке булғанлыҡтан, Һаҡмар яғына ауышыбыраҡ ултырҙы, шуға мин унда, ҡолап китмәһен тип, хәүефләнеберәк йәшәй торғайным. Өсөнсөнән, Ҡолсора халҡы бик оҡшаны миңә. Тыныс, мөләйем һәм киң күңелле кешеләр булып сыҡты яңы ауылдаштарым.

Эске Рәсәй һәм Себер Үҙәк диниә назараты мөфтөйө һәм рәйесе булған күренекле башҡорт мәғрифәтсеһе Ризаитдин Фәхретдиндең ғүмере үҙәктән йыраҡта, ауыл мөхитендә үтә, Өфөгә килгәнсе үк ул билдәле шәхес була. Ҡыл-ҡумыҙ буйынса оҫта остаздарҙың береһе Миңлегөл Солтанбаева менән һөйләшкәндә, ниңәлер, олуғ шәхес иҫкә төштө. Юҡҡа түгелдер...

(Салауат Хәмиҙуллиндың видеофильмы буйынса)

Салауат Хәмиҙуллин: Нагой фамилиялы баярҙар хакимлыҡ итеүсе династия менән туғанлаша: уларға туған булған Мария Нагаяны Иван Грозныйға кейәүгә бирәләр. Ул Мәскәү батшаһының һуңғы - етенсе ҡатыны була һәм Дмитрий Углицкий исемле батша улына ғүмер бирә. Уныһы 1591 йылда үтә сәйер рәүештә үлеп ҡала, тап шунан һуң Болғауыр заманы тип аталған йылдарҙа үҙҙәре үҙҙәрен батша тип атаған ялған батшалар пәйҙә була. 1584 йылда Иван Грозный вафат булғас, Нагойҙарҙы һөргөнгә ебәрәләр, бер нисә йылдан уларҙың берәүһе - Михаил Нагой Өфөгә килеп сыға, был факт Разряд кенәгәһендә хеҙмәткә алыныу айҡанлы теркәлгән. Донъя яратылыуҙың 7095 йылында, йәғни яңы иҫәп буйынса 1587 йылда кенәгәлә ошолай тип яҙылған: "В новом городе на Уфе Михайло Олександрович Нагой да голова Григорей Онучин".

Эйе, бынан 55 йыл элек Өфөлә тәүге башҡорт мәктәбе булараҡ барлыҡҡа килә Ф.Х. Мостафина исемендәге 20-се Өфө ҡала башҡорт гимназияһы. Ошо йылдар буйына ул милли мәғарифҡа, республикабыҙға, халҡыбыҙға, туған телебеҙгә һәм рухыбыҙға арымай-талмай хеҙмәт итә. Гәзитебеҙҙең 39-сы һанында "һаны - егерменсе, асылы - беренсе" булған уҡыу йортоноң ветеран-уҡытыусылары иҫтәлектәре менән уртаҡлашҡайны. Ошо көндәрҙә үтәсәк юбилей тантанаһы алдынан Ф.Х. Мостафина исемендәге 20-се Өфө ҡала башҡорт гимназияһы директоры, БР-ҙың атҡаҙанған уҡытыусыһы Сулпан Мәүләүи ҡыҙы УЙЫЛДАНОВАнан да белем усағының бөгөнгөһө тураһында бер кәлимә һүҙ әйтеүен һорап мөрәжәғәт иттек:

Ысынында иһә, улай уҡ булмаһа ла, АҠШ президенты илсеһе Стив Уиткоффтың шефы биргән йүнәлештә ныҡышлығы яҡшы мәғлүм. Быйыл ғына ла ул Рәсәйҙә биш тапҡыр булырға өлгөрҙө. Ҡайһы сәйәсмән-чиновник баҙнат итә ала әле үҙ эшмәкәрлегендә бындай фиҙаҡәрлеккә! Һәм ул һәр осрашыуында РФ Президенты Владимир Путин менән күҙмә-күҙ осрашып һөйләшә алды. 6 августа һуңғы килеүендә улар өс сәғәткә яҡын әңгәмәләште.