Йәштәр өсөн Бөтә Рәсәй, халыҡ-ара кимәлдә лидерлыҡ һәләттәрен асыу, теге йәки был өлкәлә белем камиллаштырыу, идеяларҙы тормошҡа ашырыу һәм үҙеңде күрһәтеү мөмкинлеге биргән форумдар, тренингтар, йыйындар һәм ярыштар үткәрелеп тора. Ошо көндәрҙә үткәрелгән "Территория смыслов на Клязьме" Бөтөн Рәсәй йәштәр мәғариф форумында, ниһайәт, башҡорт йәштәре лә ҡатнашыуы билдәле булды. Уларҙың береһе, Даян СОЛТАНҒУЖИН хатта үҙе тәҡдим иткән проект өсөн 200 мең һумлыҡ грант отоп, белгестәрҙең юғары баһаһына лайыҡ булды. Форумдан алған тәьҫораттары, тупланған тәжрибә һәм фәһем тураһында уның үҙе менән әңгәмәләштек.

Бөгөнгө ҡунағыбыҙ - "Любизар" Беренсе башҡорт атлы полкы" хәрби-тарихи клубының идара рәйесе Илдар ШӘЙӘХМӘТОВ менән күптән фекерҙәш, теләктәш, рухташ беҙҙең редакция. Илдар Ғиндулла улы үҙенең яңы идеяларын, яңы башланғыстарын һәм проекттарын, ғәҙәттә, киң йәмәғәтселеккә тап беҙҙең гәзит аша еткерә. Бөгөн унан башҡорттоң айырылғыһыҙ дуҫы - ат тураһында һөйләүен үтендек. Был теманың актуаллеге нигеҙлелер, тип уйланыла, сөнки ат менән йылҡы төшөнсәләрен бутаған саҡтарыбыҙ ҙа йышайҙы. Илдар Ғиндулла улы был төшөнсә тураһында ла мауыҡтырғыс итеп һөйләр. Тағы ла ул "ат яратыу" һүҙенә лә аңлатма бирәсәк. Беҙ "яратыу" һүҙен бары тик һөйөү, яҡын күреү тип кенә аңлап өйрәнгәнбеҙ. Баҡтиһәң, "ат яратыу" тигән һүҙбәйләнешкә бөтөнләй икенсе мәғәнә һалына икән. Ҡыҫҡаһы, һүҙ - Илдар ШӘЙӘХМӘТОВҡа.

Элек-электән ата-бабаларыбыҙ ҡор йыйып, әйтер һүҙен әйтеп, тынғылыҡ бирмәгән уйҙарын уртаға һалып һөйләшеп, ҡыуаныстарын уртаҡлашып, аралашып йәшәгән. "Ил төкөрһә - күл була, тырым-тырағайлыҡтан бар нәмә лә көл була" икәнен яҡшы аңлаған улар. Борондан килгән йолаға таянып, изге Рамаҙан айының аҙағында күбәләк ырыуы вәкилдәре ҡорға йыйылды. Киләһе йыл үткәреләсәк Оло йыйынға әҙерлек кеүек тә булды был.

Һәр уҡыу йортоноң үҙенең йөҙө, үҙенә генә хас йолалары була. Был йәһәттән Әхмәтзәки Вәлиди исемендәге 2-се Башҡорт гимназия-интернатын айырым билдәләп үтергә булыр ине.

Бигерәк тә патриотик тәрбиә биреү, уҡыусылар күңелендә илһөйәрлек тойғоһо тәрбиәләү яғынан гимназия тәжрибәһе элек-электән юғары кимәлдә булған. Мәктәптең тарих биттәренән шундай фактты билдәләп үтке килә: 1980-1982 йылдарҙа хәрби-патриотик тәрбиә биреү буйынса ул ваҡыттағы 2-се мәктәп-интернат Волга буйы федераль округында өс йыл рәттән беренсе урын яулап, күсмә Ҡыҙыл байраҡ менән бүләкләнә. Әйтеүе генә рәхәт, "өс йыл рәттән"...

Һуңғы ваҡытта баш ҡалала вандализм термины йыш яңғырай башланы, сөнки вандалдар йә тегендә, йә бында зыян эшләп кенә тора. Йыл башынан Өфө скверҙары һәм парктарында вандализмдың - 50-нән ашыу, торлаҡ ойошмалары тарафынан дөйөм йорт милеген боҙоуҙың 200 осрағы теркәлгән.

"Киске Өфө" гәзитенең "Бәйләнештә" социаль селтәрендәге "Башстатус" төркөмө менән берлектә иғлан иткән "Башҡорт китабы топ-100+" акцияһына ҡушылған уҡыусыларыбыҙҙың тәҡдимдәрен һәр һанда күрһәтә киләбеҙ. Бөтәһе лә уҡырға тейешле китаптар исемлеге яйлап үҫә бара. Әлегә ул бына ниндәй:
1. "Урал батыр" башҡорт халыҡ эпосы
2. М. Аҡмулланың шиғырҙар йыйынтығы
3. Ҡол Ғәли "Йософ ҡиссаһы"
4. Ризаитдин Фәхретдин "Нәсихәттәр"
5. Ғайса Хөсәйенов "Тормош" һәм "Донъя" парсалар китаптары
6. Шәйехзада Бабич, "Ғазазил" поэмаһы, шиғырҙары
7. Зәйнәб Биишева "Кәмһетелгәндәр" трилогияһы
Башҡорт дәүләт университеты студенты Ләйсән Шакирова Һәҙиә Дәүләтшинаның "Айбикә" повесын "Башҡорт китабы топ-100+" исемлегенә индерергә тәҡдим итә. Ул һәр заман ҡатын-ҡыҙына был әҫәр фәһемле булыр, тип иҫәпләй.

Бөтә донъяла, төрлө ил ҡәүемдәрендә ижтимағи тормошҡа, көнитмешкә, шәхси сифаттарға, әхлаҡ-әҙәпкә бәйле меңәр йылдар буйына ҡулланылған, йола-ҡағиҙәгә әйләнгән эш-ҡылыҡ тәртиптәре, ғөрөф-ғәҙәттәр, аманаттар бар. Улар оҙайлы ваҡыт ҡат-ҡат hыналып, күп ҡабатланып, ырыу, йәмғиәт ағзаларының ғәҙәтенә кергән. Йәшәйешкә ҡағылған, кешеләрҙең холҡон, үҙ-ара мөнәсәбәттәрен көйләүгә ҡоролған йола-ҡағиҙәләр араһында тыйыу, әйтәйек, берәй эш-ҡылыҡҡа рөхсәт бирмәү, уны туҡтатыу, ғәмәлгә ашырмау, бәғзе теләккә, хис-тойғоға, кисереш-ярhыуға, тотанаҡhыҙлыҡҡа, тәртипhеҙлеккә ирек ҡуймау кеүек ғәҙәттәр ҙә бар.

Ишек шаҡығандарын ишеткәс, әллә йоҡомһорап, әллә уйланып ятҡан Сәриә түшәгенән ҡалҡынырға иткәйне лә, хәле етмәне. "Асыҡ ишекте кем шаҡып торған була инде?" - тип, асыу менән уйланы ул. Тауыш икенсе тапҡыр ҡабатланғас иһә, һағайҙы. Тимәк, бер ҡасан да был фатирҙың тупһаһы аша үтмәгән кемдер килгән, сөнки уның ишегенең биге булмағанын уға килеп йөрөгәндәр бик яҡшы белә. "Үтегеҙ, ишек асыҡ", - тип ҡысҡырырға иткәйне, ҡарлыҡҡан тоноҡ тауышы үҙе янынан йыраҡ китмәне.

Олоғайыуҙы организмдың гендар тарафынан һалынған йәшәү функциялары гармониялы түбәнәйеүе тип ҡылыҡһырларға кәрәк. Әлегә "мәңгелек двигатель" уйлап тапмағандар, шуға күрә ҡартайыу - тәбиғи физиологик процесс. Ә инде кешенең тиҙ ҡартайыуы йәки был процестың оҙаҡҡа һуҙылыуы уның тормош рәүешенә туранан-тура бәйле. Юҡҡа ғына социологтар һәм медицина хеҙмәткәрҙәре ҡулланылышҡа "тормош сифаты" тигән билдәләмәне индермәгән. Ул кешенең үҙ тормошо менән ҡәнәғәтләнеүенән һәм уны баһалауынан тора. Ҡайһы берҙә оло йәштәге кешеләрҙе көс-ҡеүәте, энергияһы ташып торорға тейешле йәштәр менән сағыштыраһың да, уларҙың физик һәм интеллектуаль әүҙемлегенә аптырайһың, ысынлап та йәндең ҡартаймауына инанаһың. Шуға күрә, ҡартлыҡты тормоштоң айырым бер осоро тип ҡабул итергә кәрәк. Был ваҡытта кеше тормош маҡсаты һәм көйләнешенә, әүҙем тормош позицияһына эйә булырға, бәхетле тормош осорон оҙайтыу өсөн үҙенең һәм яҡындарының сәләмәтлеге хаҡында хәстәрлек күрергә тейеш. Оло йәштәгеләргә сәләмәтлектәрен һаҡлау һәм нығытыу өсөн нимә тәҡдим итергә була? Ғөмүмән, сәләмәт тормош алып барыу буйынса барлыҡ күрһәтмәләр ҙә ололар өсөн дә көнүҙәк. Төп принциптар булып физик әүҙемлек, рациональ туҡланыу, стрестар менән көрәш, әүҙем тормош һәм социаль позиция, дарыуҙар ҡабул итеүгә дөрөҫ ҡараш тора.

Һуңғы осорҙа туҡланыуға бик ҙур иғтибар бүленә, телевидение, радио, гәзит-журналдарҙа ла һәр кем үҙенсә дөрөҫ туҡланыу серҙәрен асып, кешеләргә кәңәштәр бирергә маташа. Бигерәк тә ҡатын-ҡыҙҙарға төрлө ябығыу ысулдары тәҡдим ителә. Илле ике йыллыҡ хеҙмәт юлымдың егерме биш йылында гастроэнтеролог булып эшләп, көн дә туҡланыу проблемаһына бәйле ауырыуҙарҙы дауалап үткәргән кешемен. Төп кәңәшем: үҙегеҙ белмәгән, профессионал булмаған кешеләрҙең һүҙҙәренә ышанып, ашҡаҙанығыҙ менән төрлө эксперименттар яһамағыҙ.

Тәбиғәт менән дуҫлашҡан, тәбиғәт телен аңлаған, тәбиғәттең серҙәрен белгән кеше бәхетле генә түгел, сәләмәт тә ул. Шулай тигәндә, тән сәләмәтлеге генә түгел, ә йән, рух сәләмәтлеге лә күҙҙә тотола. Танылған башҡорт яҙыусыһы, үлән белгесе Рим Билал улы ӘХМӘДОВ менән әңгәмәләшкәндә бының ысынбарлыҡ икәненә тағы бер ышанылды: эйе, тән һәм йән сәләмәтлеге ошонда, тәбиғәттә икән. Тик уның менән "уртаҡ тел" таба белергә генә кәрәк. Яҙыусы менән әңгәмәбеҙ ошо хәҡиҡәт хаҡында.

Белем усағы тәү башлап үҙ ишектәрен 1944 йылда Өфө ҡалаһының 9-сы урта мәктәбе нигеҙендә етем балалар өсөн булдырылған интернат булараҡ аса. 1991 йылда ул Рәми Ғарипов исемендәге 1-се Башҡорт республика гимназия-интернаты тип үҙгәртелә. Әлеге көндә етмеш ике йыллыҡ тарихы булған уҡыу йорто Башҡортостан Республикаһында милли кадрҙар әҙерләү йүнәлешендә эшләгән иң алдынғы гимназия.

Өфө ҡалаһы командаһы 50-се Халыҡ-ара балалар уйындарында ҡатнашты. Был юлы ярышҡа донъяның 32 иленән 83 ҡаланан командалар йыйылды. Бөтәһе 1800 спортсы һәм тренер ҡатнашты. Өфө командаһының сығыштары һөҙөмтәһе менән ҡала хакимиәте башлығы урынбаҫары Искәндәр Сираев сираттағы ултырышта таныштырҙы.

Күптән түгел редакцияға Өфөнөң Сипайлово биҫтәһендә йәшәүсе бер уҡыусыбыҙ шылтыратып, эсәр һыуҙың сифаты тураһында аңлатма биреүҙе талап итте.

Киләһе йыл Рәсәй һәм Башҡортостанда "Экология һәм айырыуса һаҡланған тәбиғәт биләмәләре йылы" тип иғлан ителде. Республикала экологик хәүефһеҙлекте тәьмин итеү, кешеләрҙә тирә-яҡ мөхиткә һаҡсыл мөнәсәбәт тәрбиәләү өсөн ниҙәр эшләргә кәрәк тип уйлайһығыҙ?

Элек-электән үҙенең мәҙрәсәләре, мәсеттәре менән дан тотҡан Стәрлебаш ауылында мөнәжәт башҡарыусыларҙың "Иман нуры" исемле асыҡ район конкурсы булып үтте. Был конкурс халҡыбыҙҙың рухи хазинаһы булған, әммә совет осоронда тыйылып килгән дини, өгөт-нәсихәт йөкмәткеле шиғырҙарҙы - мөнәжәттәрҙе тергеҙеү маҡсатында икенсе тапҡыр үткәрелде.

Бөтә донъяла, төрлө ил ҡәүемдәрендә ижтимағи тормошҡа, көнитмешкә, шәхси сифаттарға, әхлаҡ-әҙәпкә бәйле меңәр йылдар буйына ҡулланылған, йола-ҡағиҙәгә әйләнгән эш-ҡылыҡ тәртиптәре, ғөрөф-ғәҙәттәр, аманаттар бар. Улар оҙайлы ваҡыт ҡат-ҡат hыналып, күп ҡабатланып, ырыу, йәмғиәт ағзаларының ғәҙәтенә кергән. Йәшәйешкә ҡағылған, кешеләрҙең холҡон, үҙ-ара мөнәсәбәттәрен көйләүгә ҡоролған йола-ҡағиҙәләр араһында тыйыу, әйтәйек, берәй эш-ҡылыҡҡа рөхсәт бирмәү, уны туҡтатыу, ғәмәлгә ашырмау, бәғзе теләккә, хис-тойғоға, кисереш-ярhыуға, тотанаҡhыҙлыҡҡа, тәртипhеҙлеккә ирек ҡуймау кеүек ғәҙәттәр ҙә бар.

Был һөнәр бер ҙә ҡартаймай һәм һәр заман балалары өсөн ул иң ҡыҙыҡлыларҙан иҫәпләнә. Был һөнәр кешегә ҡартайырға бирмәй, тигәндәрен дә ишеткәнегеҙ барҙыр. Актерҙар тураһында ине бөгөн һүҙебеҙ. Актер булыу өсөн ниндәй сифат мөһим? Ғәҙәттә, кемдәр актер һөнәрен һайлай? М. Ғафури исемендәге Башҡорт дәүләт академия драма театры эргәһендәге Башҡорт балалар театр студияһында шөғөлләнеүселәр - Гөлнур ЙӘМӘЛЕТДИНОВА, ағалы-ҡустылы Батырхан менән Баязит ШӘЙХЕТДИНОВтар, Карина ҠАДИРҒОЛОВА менән ошолар хаҡында әңгәмә ҡорабыҙ.

Башҡорт кинорежиссеры яҡташым Вилүрә Иҫәндәүләтованың "Тәүбә" тип аталған документаль фильмын ҡабат-ҡабат ҡарап сыҡҡас, ошо хаҡта үҙемдең фекеремде гәзит уҡыусыларға ла еткерергә булдым. Быйылғы "Рәсәй киноһы" йылы айҡанлы күрһәтелгән фильмдар араһындағы иң ныҡ тәьҫирләндергән әҫәр тураһында өндәшмәй ҡала алмайым.

Халҡыбыҙҙың иманға йөҙ бороуы һөйөнөслө. Тап бына шундай маҡсат менән төшөрөлгән был фильмды ла тыныс ҡына ҡарау мөмкин түгел. Ә иң мөһиме - ул берәй яҙыусы, йә иһә режиссерҙың уйлап сығарған фантазияһы түгел, ә ысынбарлыҡ! Беҙҙең дәүер кешеләре, халҡыбыҙ өсөн иң-иң кәрәк булған проблеманы алғы планға ҡуйып күтәреп сыҡҡан Вилүрә.

Ошо көндәрҙә Ғафури районы Һабай ауылында "Һаумыһығыҙ, ауылдаштар!" тигән ҙур сара ойошторолдо. Ошо уңайҙан, әҙме-күпме яҙма сығанаҡтарына таянып һәм быуындан-быуынға тапшырылып, беҙҙең көндәргә килеп еткән ҡайһы бер хәтирәләрҙе файҙаланып, ауылыбыҙҙың тарихына яҡынса бер аҙ байҡау яһап ҡарайыҡ.