Инеш һүҙ

Башҡорт халҡының тарихы бай һәм уның әлегә өйрәнелмәгән өлкәләре байтаҡ. Шуларҙың береһе - боронғо дәүерҙәрҙә төрлө сәбәптәр арҡаһында тыуған иле Уралдан китеп, алыҫ-алыҫ ерҙәргә барып төпләнеп, шунда күп быуаттар йәшәгән башҡорттарҙың тарихы.

Үткән аҙналағы күңелде йылытҡан хәбәрҙәрҙең береһе - күптән көтөлгән һәм донъялағы иң ҡеүәтле проекттарҙың береһенә дәғүә итеүсе "Себер көсө - 2" ("Сила Сибири-2") газ үткәргесен төҙөү хаҡында меморандумға Мәскәү менән Пекиндың ҡул ҡуйыу ваҡиғаһы булды.

Август көндәренең береһендә таңғы сәғәт 5-тә Шишмә - Ҡырғыҙ-Миәкә юлында транспорт йөрөтөү хоҡуғынан мәхрүм ителгән 20 йәшлек егет ВАЗ-2107 машинаһында ҡаршы һыҙатҡа сығып, "Лада Калина"ның корпусын һыҙырып үткәс, артабан "Газель" менән "маңлайға-маңлай" йәнтәслим бәрелешә. Алынған йәрәхәттәрҙән йәш егет шундуҡ йән бирә, ҡалған ике водитель медицина ярҙамы алырға оҙатыла.

Баймаҡ районында үткән IV Халыҡ-ара "Башҡорт аты" фестивалендә, көтөлгәнсә, Ҡытай, Кувейт, Иран, Берләшкән Ғәрәп Әмирлектәре, Көньяҡ Африка Республикаһы, Камерун, Марокко, Конго Демократик Республикаһы, Ангола, Замбия, Мысыр, Гана, Куба, Ҡаҙағстан, Төркмәнстан, Тажикстан һәм Ҡырғыҙстан, шулай уҡ илебеҙҙең 12 төбәге вәкилдәре - рәсми ҡунаҡтар, эшҡыуарҙар, ғалимдар, спортсылар ҡатнашты.

Сибай ҡалаһының Рамазан Өмөтбаев исемендәге Башҡорт лицейы яңы уҡыу йылына әҙерләнеп, мәктәп ҡапҡаһын башҡорт телендәге мәғлүмәти стендтар менән биҙәгән.

Чилиҙа үткән ЮНЕСКО Советы ултырышында эксперттар бер тауыштан "Торатау" геопаркын ЮНЕСКО-ның глобаль геопарктар селтәренә индереү өсөн тауыш бирҙе.

Ҡырмыҫҡалар - быуынтыҡ аяҡлылар төркөмөнә ҡарай, был төркөм үҙе 12 төркөмсәгә, 297 ырыуға һәм яҡынса 8800 төргә бүленә. Ҡырмыҫҡалар юғары интеллектлы иҫәпләнә һәм улар 10 миллионға яҡын ҡырмыҫҡанан торған колонияларҙа йәшәй. Әйткәндәй, ҡырмыҫҡалар ғына (кешеләрҙе иҫәпкә алмағанда) ойошторолған һуғыш алып бара һәм әсирҙәрҙе ҡолға әүелдерә. Ҡырмыҫҡалар ерҙә лә, ағаста ла көн итә. Һәр колонияла инә ҡырмыҫҡа бар, ул һалған йомортҡанан йәш ҡырмыҫҡалар барлыҡҡа килә. Ҡырмыҫҡалар башҡа бөжәктәр, үҫемлек һуты, бәшмәк, япраҡ менән туҡлана. Ҡырҙа йәшәгән ҡырмыҫҡаларҙың эшһөйәрлегенә, уларҙың урман санитарҙары булыуына ҡарап һоҡланһаҡ та, баҡса ҡырмыҫҡалары йышыраҡ көйөнөргә мәжбүр итә.

Йылайыр районы ауылдарында, минең тыуған төбәгемдә, халыҡ телевизорҙы үткән быуаттың 60-сы йылдары аҙағында ғына ҡарай башланы. Бик һирәктәрҙә, хәллерәк ғаиләләрҙә генә, булды ул тәүҙә. Беҙ "Снежок" маркалыһын 1969 йылда һатып алдыҡ һәм был ваҡиға ғаиләбеҙ өсөн сикһеҙ ҡыуаныслы хәл булды. Ә "зәңгәр экран"дың ауылыбыҙҙа тоҡаныуы Баймаҡта телебашня ҡуйыу менән туранан-тура бәйле ине.

Хәбәр ителеүенсә, 6 сентябрҙә Баймаҡ районы Граф күле буйында "Башҡорт аты" халыҡ-ара фестивале ойошторола. Күләмле сара дүртенсе йыл үткәрелә, төп маҡсаты - башҡорт тоҡомло аттарҙы һаҡлау һәм популярлаштырыу.

Ҡайҙалыр алыҫ-алыҫ бер ерҙә, беҙ белмәгән бер илдә, йәшәгән, ти бер бесәй. Ул шул хәтлем хыялланырға яратҡан. Уның иң ҙур хыялы - бер ҡапҡала йәшәгән ҙур йөнтәҫ эт унан ҡурҡһын өсөн көслө һәм ҡыйыу булыу. Бесәй өйҙән сыҡҡан һайын эт өрә-өрә уны баҫтырырға тотона. Бахыр бесәйгә ҡойроҡтарын ҡабартып, өмөтһөҙ тауыш менән мыяулап, бейек ҡойма башына үрмәләүҙән башҡа сара ҡалмай. Ярай әле эттәр ҡоймаға менеп, ҡойма буйлап йөрөй белмәй!
Хыялға бирелеп ултырған бесәй бар донъяһын онота! Ул шул тиклем ялҡаулана, хатта сысҡандарҙы ла тотмай башлай. Ә сысҡандар әҙәпһеҙлектең сигенә етәләр, хатта бесәйгә иғтибар ҙа итмәй башлайҙар. Келәттән һәр саҡ уларҙың ҡыштырлауы ишетелеп тора. Хужа бесәйгә ҡарай-ҡарай, уны шелтәләй:

Сибай ҡыҙы Зарина Исламова Таиландта тай боксы буйынса турнирҙа Sanehjan менән алышта ышаныслы еңеү яуланы. Хәҙер ул халыҡ-ара титулға эйә булды. "Ярыштар легендар Раджадемнерн стадионында үтте. Был Таиландтың тай боксы (муай-тай) ҡағиҙәләре буйынса алыштар ойошторолған стадиондарҙың береһе, Раджадемнерн стадионы чемпионы титулы был спорт төрөндә абруйлы булып һанала.

Мөнир менән дуҫлашып киткәс, Илназды алмаштырып ҡуйҙылармы ни! Тағы ике генә көн бойоғоп, уйсан йөрөнө лә, бер ни булмағандай, башҡа балаларға ҡушылып китте. Өйҙә ашаталар, кейендерәләр, йыуындыралар, йоҡларға һалалар, ҡолап китмәһен, өшөп ҡуймаһын, машина юлына сығып китмәһен, яман кешеләргә юлыҡмаһын, тип һәр аҙымын күҙәтеп торалар. Берәй ҡурҡыныс янай ҡалһа, шул мәлендә ярҙамға ташланырға әҙерҙәр. Бында башҡасараҡ. Сыр-сыу килгән бер өйөр балаға - бер тәрбиәсе апай. Саҡ ҡына ауыҙыңды асып торһаң, төртөп йығып китәләр, әйбереңдән ҡолаҡ ҡағаһың, ризығыңды уртаҡлашалар. Өҙлөкһөҙ көрәш һәм талаш-тартыш майҙаны ине балалар шифаханаһының һәр мөйөшө.

Үткән быуаттың 90-сы йылдары илебеҙ үҫмерҙәре һәм йәштәре өсөн сит ил фильмдары аша килеп ингән Брюс Ли феномены менән иҫтәлекле булғандыр. Күп кенә үҫмерҙәр һәм йәштәр ашығыс рәүештә асылған каратэ, айкидо секцияларына йөрөй башланы, һәр кем бер кемдән дә еңелмәгән экран геройына тиңләшергә тырышты.
Өфө ҡалаһында ла барлыҡҡа килде ундай секциялар. Беҙҙең иғтибар үҙәгендә бигерәк тә шул секцияларҙа шөғөлләнеп, уңыштарға өлгәшкән башҡорт йәштәре торҙо. Улар араһында Әбйәлил егете Рушан Хәсәнов та бар ине. Уның хаҡында шундай легендалар йөрөнө: "Рушан Бейеш атлы улын да күнекмәләргә алып йөрөй икән, шундай-шундай ярышта шул-шул спортсының ауыҙын ҡайырған һ.б."
Этноспортта, атап әйткәндә, һыбай уҡ атыу буйынса Бөтә донъя, Рәсәй, төбәк-ара, Башҡортостан ярыштарында алдынғылыҡты бирмәгән, йышыраҡ Гран-приҙарға эйә булған Рушан менән әле килеп осрашҡас, 90-сы йылдарҙағы Рушан менән хәҙерге Рушан араһында бер генә айырманы ла күрмәнем: шулай уҡ ас яңаҡлы, ҡатҡыл баҙыҡ кәүҙәле, ҡараштары ут сәсеп тора. Уның өс тиҫтәнән ашыу йыл һуҙымында һаман да йәш килеш һаҡланыуының сере, әлбиттә, туҡтауһыҙ күнекмәләр үткәреүҙән ғәйре рух ныҡлығына ҡайтып ҡала.
Уның менән әңгәмәне тап шул туҡһанынсы йылдарҙы иҫкә төшөрөүҙән башлап ебәрҙек.

Зәйнулла Рәсүлев Тамъян, Бөрйән, Ҡыпсаҡ, Түңгәүер, Үҫәргән ырыуҙарынан үҙе ише имам-хатиптар менән 1862 йылдарҙа уҡ олоҫтарҙа мәктәптәр астырыу hорауы менән Ырымбур губернаторына бара. Ул хатта кантон идаралығынан был маҡсатты тормошҡа ашырыуға юллама алырға ла өлгәшә. Губернатор был имамдар вәкәләтлеген тыңлағанмы, юҡмы, уныhы беҙгә билдәhеҙ. Әммә 1865 йылда олоҫ үҙәге Туңғатар ауылында 10 балаға иҫәпләнгән рус-башҡорт мәктәбе асыла. Губернатор ул мәктәпкә үҙ "күҙ-ҡолағын", Неплюев кадет корпусын тамамлаған хорунжий Абдуллатиф Урусовты уҡытыусы итеп ебәрә. Ул мәктәптә урыҫ телендә уҡырға, яҙырға өйрәтә hәм арифметиканан һабаҡтар бирә. Ә ғәрәп графикаhында башҡортса уҡырға hәм яҙырға Туңғатарҙағы Уйылдандар hәм Ҡарамыш тоҡомдары хәлфәләре уҡыта. Шундай уҡ мәктәпте Мулдаҡай ауылында ла асалар. Ләкин унда рус телендә яҙма hәм уҡыуҙы өйрәтеүсе уҡытыусы булмағанлыҡтан, мәктәп яртылаш йәҙитсә, яртылаш мәҙрәсә кимәлендә ҡала.

Башҡортостанда 160 меңдән ашыу кеше аҡсалы эш табыуҙың вахта ысулына мөрәжәғәт итергә мәжбүр. Яҡын туғандар менән мөнәсәбәттәргә йыраҡтағы эш нисек тәьҫир итә икән? "Үҙ ирке менән һөргөндә йәшәгән" ғаилә башлығы булыуы нисек?
Тыуған яҡтың ҡосағында наҙланған йылы усаҡты лайыҡлы эш хаҡы өсөн ҡорбан итеү, ҡыҙғанысҡа ҡаршы, ауыл ир-егеттәренә хас аяныс ысынбарлыҡ. Йәшәгән урында йүнле эш булмау, бәләкәй эш хаҡы ошо ауыр ҡарарға килтерәлер уларҙы. Ҡалғандарҙан кәм булмаһын, ҡатыны, балалары мохтажлыҡта йәшәмәһен, тигән изге ниәттәр менән вахтаға сығып киткән ғаилә башлығы үҙе генә түгел, бөтә ғаиләһе менән нужа ҡаласы ашай. Күнегелгән йәшәү рәүешенең емерелеүе ғаилә эсендәге мөнәсәбәттәрҙе лә ҡатмарлаштыра, әлбиттә. Тимәк, был осраҡта ғаиләнең төп нигеҙе сереүе ҡотолғоһоҙ.
Ғаилә алдында ир-егеттең дә, ҡатын-ҡыҙҙың да бурысы бар: ир - келәт, ҡатын - йоҙаҡ. Келәт йоҙаҡһыҙ булып, шар асыҡ тороуҙан, йә йоҙаҡ эленеп тороп саң йыйыуҙан фәтүә бармы икән? Тыңлайыҡ:

Үткән аҙнаның иң мөһим яңылығы РФ Президенты Владимир Путиндың Ҡытайға эш сәфәре булды. Был Рәсәй етәксеһенең Ҡытайға 20-се тапҡыр барыуы, ләкин был юлы уның ут күршеләрҙә 31 августан 3 сентябргә тиклемге оҙайлы визитын рәсми даирәләрҙә ошоғаса күрелмәгән һирәк ваҡиға, стратегик аҙым, тип атанылар. Сөнки Путиндың дүрт көнлөк эш программаһы, ысынлап та, ғәҙәттән тыш бай һәм тығыҙ булыуы менән айырылып торҙо.

Нышып тултырылған автобуста ҡапыл шау-шыу ҡупты: алғы урында ултырған йәш ир-егетте ҡыҫылып килеп ингән әбейгә урын бирмәгән өсөн пассажирҙар һүгә, тиргәй башланы, ә ул өндәшмәне, ҡыҙарынып, тыныс ҡына ултыра бирҙе. Ниндәй генә сәнскеле һүҙ, мыҫҡыллауҙар яуманы егеттең бәхетһеҙ башына! Үҙенең туҡталышына еттеме, әллә был асыу һәм әр менән тулы автобусты ташлап сыҡҡыһы килдеме - эргәһендә ултырған олораҡ ҡатын менән сығырға йыйындылар. Ҡатын, ә ул егеттең әсәһе булып сыҡты - күнегелгән хәрәкәттәр менән улын арҡаһына йөкмәп алды һәм һаҡ ҡына автобустан сыҡты. Егеттең ике аяғы ла төптән юҡ икәнлеген шунда ғына аңғарҙы ярһыған пассажирҙар. Автобус эсе шып-шым булды. Ә туҡталышта ғәрип улын артмаҡлаған әсәне инвалид коляскаһы менән көтөп торған үҫмер ҡаршыланы...

Үткән аҙнала Башҡортостан Башлығы Радий Хәбиров Махсус хәрби операция барған биләмәләрҙә эш сәфәрендә булып ҡайтты.

Армия мәҙәниәте көндәре сиктәрендә Өфөгә Рәсәй художество академияһы директоры, билдәле скульптор Зураб Церетелиҙың ейәне Василий Церетели килде. Ул республикаға икенсе тапҡыр килеүен, бында үткәрелгән сараларҙың масштабына хайран ҡалыуын белдерҙе.

Аҙна һайын "Киске Өфө" гәзитенең яңы һанын түҙемһеҙләнеп көтәм. "Киске Өфө" республикала донъя күреп килгән күп һанлы баҫмаларҙың береһе генә түгел минең өсөн, ул минең ышаныслы мәғлүмәти компасым, тыуған ҡаламдың, төбәктең һәм хатта ил, донъя кимәлендәге бөтә ваҡиғалар менән танышырға ярҙам иткән төп сығанағым.