"Шүлгәнташ мәмерйәһе" тарихи-мәҙәни музей-ҡурсаулығы Рәсәй Федерацияһы халыҡтарының мәҙәни мираҫ объекттарының (тарих һәм мәҙәниәт ҡомартҡыларының) Берҙәм дәүләт реестрында тәбиғәт ҡомартҡыһының исемен алмаштырыу өсөн документация әҙерләгән. Билдәле булыуынса, мәмерйә реестрға "Палеолит осоро һынлы сәнғәте менән Капово мәмерйәһе" федераль әһәмиәттәге мәҙәни мираҫ объекты тип теркәлгән. Тиҙҙән унда, ЮНЕСКО-ға ебәрелгән номинация досьеһындағы кеүек үк, мираҫ объекты "Палеолит осоро һынлы сәнғәте менән Шүлгәнташ мәмерйәһе" тип яҙыласаҡ. Был хаҡта "Мираҫты һаҡлайбыҙ" түңәрәк өҫтәлендә сығыш яһап, музей-ҡурсаулыҡ директоры Фәүзил Маликов хәбәр итте.

"Шүлгәнташ" музейында тыуған яҡты өйрәнеүселәрҙе, Бөрйән районының тарих уҡытыусыларын, район хакимиәте, тәбиғәт ҡурсаулыҡтары вәкилдәрен, туроператорҙарҙы, Белорет педагогия колледжы уҡытыусыларын һәм студенттарын берләштергән түңәрәк ҡор сараһы үтте. Музей-ҡурсаулыҡ директоры аңлатыуынса, сараның маҡсаты - урындағы матди булмаған мәҙәниәтте һаҡлауҙың көнүҙәк мәсьәләләрен тикшереү, халыҡ риүәйәттәрен һәм легендаларын йыйыу һәм системалаштырыу буйынса көстәрҙе берләштереү.
- Шүлгәнташ мәмерйәһе һәм бөтәһенә лә билдәле Ығышма һәм Йылҡысыҡҡан карст күлдәре урынлашҡан "Урал батыр ере" биләмәһендә туристар араһында популяр булған бик күп ҡыҙыҡлы урындар бар, - тип билдәләне Фәүзил Маликов. - Тәжрибә күрһәтеүенсә, улар үҙҙәренең тарихи исемдәре менән билдәле түгел. Мәҫәлән, Аҡбулат мәмерйәһен туроператорҙар "Әкиәт" мәмерйәһе тип рекламалай, Күлйорт-тамаҡ беҙҙә Космонавтар мәмерйәһенә әйләнде. Бындай миҫалдар күп. Белемде системалаштырыу буйынса эш башлау өсөн район тыуған яҡты өйрәнеүселәренең уҡытыусылар, студенттар, туроператорҙар менән осрашыуын ойошторорға теләнек. Быуаттар төпкөлөнән беҙгә килеп еткән бай мираҫыбыҙ атамалары йәш быуынға үҙгәрешһеҙ тапшырылырға тейеш...
Фәүзил Маликов әйтеүенсә, улар иҫтәлекле урындарға мәғлүмәт таҡталары ҡуйыу буйынса эш алып бара. Мәҫәлән, Аҡбуҙат һәйкәле янында башҡорт, рус һәм инглиз телдәрендә "Урал батыр" эпосынан мифик ат тураһында һөйләүсе стенд тора. Уҙған миҙгелдә тағы бер стенд Аҡбулат мәмерйәһе янында ҡуйылды, унда туроператорҙар ихтыяры менән оҙаҡ ваҡыт "Әкиәт мәмерйәһе" тип яҙып ҡуйылғайны.
Туроператорҙар тарихты баһалаусыларҙы берләштереү инициативаһын төбәктең мәҙәни һәм тәбиғи мираҫын һаҡлауҙа мөһим аҙым тип атаны. "Бөгөн иҫтәлекле урындарҙың боронғо атамаларын һаҡлау ысынлап та бик мөһим икәнен аңларға кәрәк. Тарихты үҙгәртергә ярамай, уны нисек бар, шулай итеп тапшырырға кәрәк. Бөрйән районы уникаль тәбиғәт һәм мәҙәни ресурстарға эйә, был уны туристар өсөн ҡыҙыҡлы итә. Был үҙенсәлекте һаҡлап ҡалырға кәрәк", - тип билдәләне ҡатнашыусылар. Ҡатнашыусылар араһынан Динар Байегетов, тыуған төбәгебеҙ, илебеҙ буйлап сәйәхәт итергә, урындағы халыҡтың мәҙәниәте һәм йолалары тураһында белергә теләүселәр күбәйә, тип билдәләне. Уның һүҙҙәренсә, туризмды һәм ҡунаҡсыллыҡты үҫтереү өсөн сервис һәм инфраструктураны үҫтереү генә түгел, шулай уҡ халыҡтың рухи мираҫын лайыҡлы күрһәтергә әҙер булырға кәрәк. Гөлдәр Ҡолдыбаеваны туроператорҙар йыш ҡына туристарға тәбиғәт объекттары менән бәйле легендалар тураһында һөйләргә саҡыра. Ул, тәү сиратта, ҡунаҡтарҙы ҡабул итеүселәр мәғлүмәтле булырға тейеш, ти. "Беҙҙең районға килгән туристар ҙа, туризм менән шөғөлләнергә ҡарар итеүселәр һаны ла арта. Беҙгә тыуған яҡты өйрәнеү материалдарын берләштерергә һәм системалаштырырға кәрәк. Туроператорҙар мираҫты һаҡлауҙа һәм популярлаштырыуҙа төп роль уйнай, сөнки туристарға мәғлүмәт йыш ҡына уларҙан ситкә китә. Мәҫәлән, районда бөтәһенә лә билдәле Инсебикә ҡаяһы бар. Беҙҙең быуын һәйкәлдең легендаһын бик яҡшы белә һәм был белемде балаларына тапшыра. Ә туристар, ҡая янында яңы ғына һәләк булған ҡыҙ хөрмәтенә ҙур булмаған иҫтәлекле стеланы күреп, тәбиғәт ҡомартҡыһын еңел генә Гөлнара ҡаяһы тип үҙгәртә. Тимер ауылынан һуң йылғала аҡҡанда беҙ Сыбар-Айғыр, Боһондо туғайы, Тимер шарлауығы эргәһенән үтәбеҙ. Шулай итеп, шарлауыҡты Кавказдағы шарлауыҡҡа оҡшаш тип, унда "Ҡыҙҙарҙың күҙ йәштәре" тип яҙып ҡуялар", - тип проблеманы билдәләне Гөлдәр Ҡолдыбаева.
Райондың тыуған яҡты өйрәнеү ойошмаһы етәксеһе Дамир Аллабирҙин күп нәмә бөрйәндәрҙең үҙҙәренә бәйле, тип билдәләне һәм районда аншлагтарҙы бергәләп тикшереп, төҙәтеү өсөн комиссия булдырырға тәҡдим итте. Уның фекеренсә, тәбиғәт ҡомартҡыларына баннерҙар ҡуйыу һәм туроператорҙар аша брошюралар таратыу кәрәк, шулай иткәндә легендаларҙы уйлап сығарып булмаясаҡ.
Гид Егор Почуев бөтә мәғлүмәт ике телдә: башҡорт һәм рус телдәрендә булырға тейеш, тип иҫәпләй. Шулай уҡ уның билдәләүенсә, технология осоронда үҫеп килгән быуынға мәғлүмәтте уйындар йәки ҡушымталар аша, бәлки, иҫтә ҡалырлыҡ персонаждар менән һәм шул уҡ ваҡытта транскрипция менән милли исемдәрҙе күрһәтеп тапшырыу тураһында ла оноторға ярамай.
Төбәктең иҫтәлекле урындарының боронғо атамаларын боҙоп күрһәтеү йәки алмаштырыу менән бәйле проблемаларҙы урындағы тыуған яҡты өйрәнеүсе, педагог Баязит Йәғәфәров халыҡтың тарихи белеме етмәү менән бәйләй: "Беренсенән, был мәктәп программаһындағы етешһеҙлек. Тыуған яҡты өйрәнеүгә иғтибар һәм уҡыу ваҡыты бик аҙ бирелә. Икенсенән, муниципалитет масштабында тарихи хәтерҙе һаҡлау буйынса аныҡ эш программаһы юҡ, шулай уҡ урындағы тыуған яҡты өйрәнеүселәрҙең ғәмәлдәренең фактик тарҡаулығы ла бар. Кем әйтмешләй, һәр кем үҙ ҡаҙанында ҡайнай. Ҡайһы бер тарих уҡытыусылары был мөһим эштән бөтөнләй ситтә тора. Мәҫәлән, ҡасандыр Алағуян тамағы тип аталған ауыл хәҙер Иҫке Собханғол ауылы, Сейәле тау Дауахана тауы тип йөрөтөлә", - тип билдәләй ул һәм боронғо атамаларҙы популярлаштырыу өсөн үҙенең боронғо атамаларын юғалтҡан йәки юғалтыу ҡурҡынысы аҫтында булған тәбиғәт ҡомартҡылары реестрын төҙөргә, эскиздар эшләргә һәм объекттарҙың ҡыҫҡа тарихы һәм боронғо атамалары күрһәтелгән иҫтәлекле билдәләр ҡуйырға, белешмә әҙәбиәт баҫтырырға тәҡдим итә.
- Шулай уҡ риүәйәттәрҙе һәм легендаларҙы, йылғаларҙың һәм күлдәрҙең боронғо атамаларын популярлаштырыуҙа туроператорҙарҙың ҡатнашыуы мөһим. Туристик гидтарҙы һәм йылға буйынса ағып төшөү инструкторҙарын әҙерләү программаһына тыуған яҡтың топонимикаһын, легендаларын һәм риүәйәттәрен мотлаҡ өйрәнеүҙе индерергә кәрәк. Башҡорт мираҫын һаҡлау өсөн урындағы власть органдары вәкилдәрен, тарих һәм башҡорт теле уҡытыусыларын, йәмәғәт берләшмәләре вәкилдәрен һәм был проблема менән шөғөлләнеүсе айырым кешеләрҙе йәлеп итеп, комплекслы эш программаһын әҙерләргә кәрәк. Төрлө күмәк саралар үткәргәндә мотлаҡ милли үҙенсәлектәрҙе иҫәпкә алыу мөһим. Муниципаль бюджетта тыуған яҡты өйрәнеү эшмәкәрлегенә сығымдар статьяһы булырға тейеш, - тип иҫәпләй Баязит Йәғәфәров.

ШУЛАЙ ИТЕП...
Ойоштороусылар фекеренсә, туризм үҫешкән бөтә райондарҙа ла мираҫты һаҡлау темаһы бар. Был сарала ҡатнашыусылар ошо темаға һөйләшеүҙе башлап ебәрҙе, топонимик тикшеренеүҙәр материалдары буйынса брошюралар, шулай уҡ райондың иҫтәлекле урындары һәм уларҙың легендалары күрһәтелгән берҙәм туристик карта булдырырға һәм таратырға ҡарар итте.

Айгөл ШӘРӘФЕТДИНОВА.
"Киске Өфө" гәзите, №23, 13 - 19 июнь 2025 йыл

КИРЕ СЫҒЫРҒА