Ҡолаҡтарығыҙҙы соҡомағыҙ! Кинәт кенә бер йә ике ҡолағы ла тоноп, ЛОР-табипҡа күптәрҙең мөрәжәғәт иткәне барҙыр. Күпселек осраҡта был тауыш ишетеүҙең тышҡы юлында (наружный слуховой проход) сайыр төйөрө (серная пробка) барлыҡҡа килеп, ҡолаҡтың барабан пәрҙәһен ҡаплауҙан була. Ҡайҙан килеп сыға бындай "пробка"лар? Ундай нәмәне булдырмау өсөн ни эшләргә һәм нимә эшләмәҫкә кәрәклеген асыҡлау өсөн, медицинанан алыҫ булған күпселеккә тышҡы ҡолаҡтың (наружное ухо) анатомияһы һәм физиологияһы хаҡында ябай ғына тел менән бер аҙ һөйләп үтеүҙе кәрәк тип һанайым.

Ҡолаҡтың тауыш ишетеү юлының стенкаларындағы тиреһе аҫтында сайыр биҙҙәре бар. Кешенең ғүмере буйына шул биҙҙәр бүлеп сығарып торған ярым шыйыҡ сайыр ҡолаҡ эсен һәр төрлө тышҡы зарарлы факторҙарҙан - ваҡ бөжәктәрҙән, микроорганизмдарҙан, бактерияларҙан һәм бәшмәктәрҙән һаҡлаусы барьер булып тора. Сайырҙың дезинфекциялау үҙенсәлеге бында иң мөһим роль уйнай. Бынан тыш, шул ишетеү юлының тиреһе ваҡ ҡына йөндәр менән ҡапланған. Ул йөндәр барыһы ла тыш яҡҡа ҡарай ятып үҫә. Кеше сәйнәгән һәм һөйләшкән ваҡытта, ишетеү юлының һөйәкһеҙ булған аҫҡы стенкаһы хәрәкәткә килеп, ваҡ йөндәрҙе лә хәрәкәтләндерә. Һөҙөмтәлә, ҡолаҡ эсендә йыйыла башлаған сайыр әлеге йөн бөртөктәре ярҙамында этәрелеп сыға башлай. Саң бөртөктәрен һәм башҡа төрлө зарарлы матдәләрҙе йәбештереп алған сайыр үҙенән-үҙе тәгәрәп, тышҡа төшөп тора. Нормала беҙ уны һиҙмәйбеҙ ҙә тиерлек, сөнки ул бөртөктәр бик ваҡ ҡына була. Ҡайһы бер осраҡтарҙа, ҡәҙимге ҙурайып (шырпы башындай булып) килеп төшкөләгәнен, моғайын, һәр кем тойғаны барҙыр. Был - норма. Шулай, бөтә тәнебеҙҙәге ағзаларыбыҙ һымаҡ, ҡолаҡтарыбыҙҙы ла ғәжәп камил итеп яралтҡан Аллаһы Тәғәлә. Ишетеү рецепторҙары урынлашҡан эске ҡолаҡты (внутреннее ухо) ифрат та ҡаты һәм ныҡ булған баш һөйәге (череп) эсенә урынлаштырһа, уға тыштан инеү юлына ла әллә күпме "һаҡсы" ҡуйған. Ул ғына ла түгел, ишетеү юлының үҙенән-үҙе таҙартылып тороу механизмын да яралтҡан бит.
Әгәр бына ошо нормаль физиологияға ниндәйҙер тышҡы тәьҫир булған хәлдә, сайырҙың үҙаллы сығарып ташланыу процесы ла боҙолоуы мөмкин. Күпселек осраҡта саманан тыш таҙарынырға яратыусы "ҡолаҡ хужаһы" үҙе үк быға сәбәпсе булып тора: шырпы осона мамыҡ урап (йә мамыҡһыҙ көйөнсә) йәиһә аптекаларҙа һатылып торған махсус "таяҡса"лар ярҙамында, үҙенән-үҙе сығып килә ятҡан сайырҙы ишетеү каналының стенкаһына "һылап" та ҡуя. Башҡа ағзалар һымаҡ уҡ, ҡолаҡ эсе лә даими таҙартылып торорға тейеш, тип һанай был "тырыш кеше". Сайырҙың киләһе "порция"һы ла тәүгенең өҫтөнә һыланып, әкренләп ҡалыная бара. Ул ғына ла түгел, ана шундай "таҙартыу" процесында сайырҙың күпмелер өлөшө төпкә, йәғни, барабан пәрҙәһенә ҡарай этелеп, шунда ла йыйыла. Ҡолаҡты ни тиклем йышыраҡ соҡоһаң, механик тәьҫирҙән ярһыған сайыр биҙҙәре үҙ продукцияһын шул тиклем күберәк эшләп сығара башлай. Баштараҡ әйткән микроскопик йөндәр ҡолаҡ стенаһына сайыр менән ҡуша һыланған килеш ҡатып, үҙенең этәреп сығара торған функцияһын атҡара алмай. Күпмелер ваҡыттан (айырыуса, йыуынған мәлдә, ҡолаҡ эсенә һыу эләгеп, сайырҙың бүртеп ҙурайыуы арҡаһында), ишетеү юлы әлеге "пробка" менән бөтөнләйгә ҡаплана. Кеше тағы, ғәҙәтенсә, шырпыға тотона. Таҙартырға маташып, бер талай соҡоп, ҡолағындағы төйөрҙө артабан да бер аҙ "нышып" алғандан һуң, ЛОР табипҡа мөрәжәғәт итергә мәжбүр була. Табип ҙур шприц ярҙамында төйөрҙө йыуҙырып сығарыу менән кеше ҡабаттан ишетә башлай. Бына шундай ваҡыттарҙа мин, врач булараҡ, һәр саҡ үҙемдең пациенттарыма ошо хаҡта аңлатыу эштәре алып бара торғайным.
Сайыр төйөрөнөң ҡолаҡты ҡаплау осраҡтары йыш ҡына балаларҙа ла күҙәтелә. Артыҡ "чистуля" булған бәғзе әсәләр балаһының ҡолағында соҡсонорға яратыусан. "Көн дә тиерлек таҙартып торам, әллә ҡайҙан килеп сыға был пробка..." тип доктор алдында хатта аҡланыусан була бындай пациенттар. Быға тап ана шул "яман ғәҙәтегеҙ" сәбәп булып тора ла инде, тип әйтә инем мин уларға һәр саҡ.
Ҡолаҡтарын таҙартыра яратыусылар тағы бер проблема менән осрашыусан. Бындай ғәҙәт йыш ҡына "наружный отит" тигән сиргә алып килә. Ҡолаҡтың тышҡы юлында ҡаты әйбер менән соҡоноу сәбәпле, уның стенкаһында микросыйылыуҙар барлыҡҡа килә һәм уларға инфекция эләгә. Ҡолаҡ стенкаһының шешенеп, эренләй, ныҡ ҡына әрней башлауы кешенең табипҡа мәрәжәғәт итеүенә тағы ла сәбәп була. Шулай уҡ, күп кенә осраҡтарҙа, унда стафилококк, стрептококк һымаҡ микроорганизмдарҙан тыш, бәшмәк (грибок) тә килеп эләгеүе мөмкин. Ҡул, аяҡ тиреһендәге күҙгә күренмәгән бәшмәктәр ифрат та йомшаҡ һәм наҙлы булған ҡолаҡ тиреһендә шәпләп үрсеүсән. Ауыртыу ҡатыш ныҡ ҡысыта башлау менән иң тәүҙә ана шул бәшмәк хаҡында уйланыу һәм шул йүнәлештә дауалана башлау ҙарур. Һәр хәлдә, табипҡа барыу кәрәк.
Үкенескә, ошондай проблема менән килгән пациенттарға (балаһы менән мөрәжәғәт иткән йәш әсәләргә) бәғзе йәш педиатрҙарҙың "нишләп балағыҙҙың ҡолағын таҙартмайһығыҙ", тигән иҫкәрмәләрен ишетергә тура килә. Ә әлеге килгән әсәнең тап ана шул ҡолаҡ таҙартырға яратыусы икәне хаҡында белеү кәрәк. Ғөмүмән, балаларығыҙҙың да, үҙегеҙҙең дә ҡолағығыҙ эсендә соҡсонмауығыҙ хәйерлерәк, тип әйтер инем. Ҡолаҡтарҙы бармаҡ һыйғансы ғына ҡәҙәр генә йыуыу менән сикләнеү кәрәк. Киләһе кәңәшем, ҡасандыр урта ҡолағы эренләп (воспаление среднего уха), барабан пәрҙәһе тишек көйөнсә ҡалған пациенттарға. Әгәр әлеге әйткән сайыр төйөрө һеҙҙә килеп сыға икән, ҡолағығыҙҙы сайҙыртырға йыйынған докторға был хаҡта әйтеү мотлаҡ. Бәғзе берәүҙәр, тартынып тормай: "Минең был ҡолағымдың перепонкаһы тишек ул", - тип әйтеүсән. Һәм был - ифрат та дөрөҫ. Сөнки, йыуҙырған мәлдә барабан пәрҙәһендәге тишек (перфорация) аша шыйыҡса эләкһә, урта ҡолағығыҙҙың ҡабаттан эренләп, ауырта башлауы мөмкин. Бындай осраҡтарҙа отоларинголог, ғәҙәттә, сайыр төйөрөн инструменттар ярҙамында тартып сығара.
Сайыр пробкаһының тағы бер ҡыҙыҡ әтнәкәһе булыуы мөмкин. Бәлки, күптәрегеҙ иғтибар ҙа иткәне барҙыр: ҡолаҡ эсендә соҡона башлау менән... йүтәлләргә тотонаһың. Тышҡы ишетеү юлының тиреһендәге һиҙеү рецепторҙары йүтәлләү үҙәге менән дә бәйле булыуынан был күренеш. Әлеге әйткән төйөр ҙурайып, ҡатып торһа, ана шул рецепторҙарҙы ярһытып ҡуҙғытыу сәбәпле, тын алыу юлдары һап-һау булыуына ла ҡарамаҫтан, кешелә йүтәл башлана. Төп сәбәпсе булған ана шул "пробка"ны алып ташламай тороп, йүтәлдең тынмауы ла мөмкин...

"Танау ғына" тимәгеҙ...

Моғайын, танауы тонған мәлдәрҙә һәр кемдең иғтибар иткәне барҙыр: ауыҙыңды нисек кенә киң итеп асып тын алһаң да, һулаған һауа барыбер етешмәгән һымаҡ. Ә танау тишектәре ауыҙға ҡарағанда мәртәбәләргә тарыраҡ булыуына ҡарамаҫтан, фәҡәт танау менән һулаған саҡта ғына кеше иркен тын алып, унан тулы ләззәт таба. Ҡайһы берәүҙәр, ауыҙ аша һулағанда һауа етешмәүен, быға ғәҙәтләнмәгән кешенең субъектив тойоуы ғына, тип һанай. Улай ғына түгел икән шул. Әгәр беҙ танауҙың анатомик төҙөлөшө һәм нормаль физиологияһын ябай ғына кимәлдә күҙ алдыбыҙға килтерһәк, ни өсөн һулаған һауа үпкәләргә башлыса танау аша үтеп инергә тейешлегенә шунда уҡ төшөнәбеҙ.

Танау ҡыуышлығының өҫкө өлөштәрендә (верхний носовой ход), үпкә альвеолаларының (микроскопик ҡыуыҡсалар) тулыһынса яҙылыуына булышлыҡ итеүсе нерв рецепторҙары урынлашҡан. Ә үпкәгә һауа илтеүсе ҡурылдайҙарҙың иң һуңғы, функциональ өлөшө булып торған альвеолалар, һулаған һауаны үҙҙәре аша үткәреп, ундағы кислородты ҡан капиллярҙарына тапшырыу һәм ҡандағы углекислый газды үҙенә алыу (воздухообмен) функцияһын үтәй. Танау тонған мәлдә, ана шул альвеолалар тулыһынса яҙылып етмәү сәбәпле, ауыҙ аша тын алыу менән һис кенә лә мөрхәтһенмәйбеҙ. Шундай осраҡта беҙгә ысынлап та һауа етешмәй шул. Аллаһы Тәғәлә әҙәм балаһына бына ни өсөн танау биргән икән.
Бынан тыш, танауҙы "тын юлын һаҡлаусы барьер" тип тә атайҙар. Танау ҡыуышлығы бихисап ҡан капиллярҙары булған лайлалы тиресә (слизистая оболочка) менән ҡапланған. Ә эстән ике яҡлап буйҙан-буйға урынлашҡан икешәр пар танау ҡабырсағы (носовая раковина) шул ҡатламдың майҙанын тағы ла ҙурайта. Бына шундай анатомик төҙөлөш арҡаһында, танау ҡыуышлығы беҙ һулаған һауаны йылытып, тамаҡ юлын, ҡурылдай һәм үпкәләрҙе һалҡын тейеүҙән һаҡлап тора. Танау эсендә һәр саҡ бүленеп сығып торған лайла (слизь) ла үҙенсә ҙур роль уйнай. Беренсенән, ул һулаған һауаны дымландырһа, икенсе яҡтан, һәр төрлө бактерияларҙы, башҡа зарарлы матдәләрҙе ла үҙенә йәбештереп тотоп алып, күпмелер йыйылғас, тышҡа сығарып (һеңгереп) ташлана. Ә эрерәк ҡый-ҡыпыр, бөжәк маҙарҙы танауҙың башланғыс өлөшөндәге (преддверие носа, латинса - вестибюль) тышҡа ҡарай ятып үҫкән ваҡ йөн бөртөктәре тотоп алып ҡала. Сөскөрөү рефлексы ла тап ана шул һаҡлау функцияларының береһе. Танау эсенә килеп ингән һәр төрлө химик һәм механик агенттарҙы "ашығыс" ҡыуып сығарыу сараһы ул. Танауҙың өҫкө юлында урынлашҡан еҫ һиҙеү рецепторҙарының да роле ҙур. Сифаты боҙолоп, ашарға яраҡһыҙ хәлгә килгән ашамлыҡтарҙың еҫен ваҡытында һиҙеп, күп кенә осраҡтарҙа һәр төрлө ағыуланыуҙарҙан да ҡотолоп ҡалабыҙ. Ә инде күңелгә ятышлы булған төрлө хуш еҫтәр беҙҙең кәйефебеҙҙе ыңғайға көйләү сәбәптәренең береһе лә булып тора. Әммә, йыш ҡына, һәр төрлө сәбәптәр арҡаһында бына шул тын юлыбыҙҙың "ҡапҡаһы" өлөшләтә, йә иһә бөтөнләйгә "ябылып" та ҡуя. Танау аша һулауҙың ауырлашыуы, иркенләп йәшәргә мөмкинлек бирмәй, йыш ҡына ҙур проблемалар тыуҙыра ла инде. Шул осраҡта ғына әҙәм балаһы саф һауаның ни тиклем ҡәҙерле икәне хаҡында иҫенә төшөрәлер. Ололар ҙа, балалар ҙа шул сәбәпле табип-отоларингологтың пациенты булып китә. Танау менән тын алыуҙы ауырлаштырыр сәбәптәр бихисап. Киҫкен, йә хроник тымау, балаларҙа йыш ҡына осрай торған аденоид (танау менән йотҡолоҡ тоташҡан урында үҫеп сыҡҡан "артыҡ туҡыма"), һәр төрлө нәмәгә аллергия булған кешеләрҙә рәткә күҙәтелгән полиптар, танау бүлкәһенең ҡыйшайыуы (искривление перегородки носа) һ.б. Тик ауыҙ аша ғына һулау сәбәпле, һыуыҡ һауа үтеп, кешенең тамағына, хатта үпкәһенә һалҡын тейеүе мөмкин. Әгәр кеше айҙар, йылдар буйы ауыҙы менән генә тын алып йөрөһә, йотҡолоҡ һәм ҡуғырлай (гортань) кибеп, кешеләрҙә йыш ҡына хроник фарингит, ларингит тип аталған сирҙәр ҙә барлыҡҡа килә. Танау тирәһендәге ҡыуышлыҡтың эренләүе, башлыса, тымау арҡаһында килеп сыҡҡан, гайморит тип аталған сир ҙә һирәк күренеш түгел. Балаларҙың аденоид сире төнгө энурезға (ночное недержание мочи) килтереүе лә мөмкин. Танау аша тын ала алмау, ҡайһы берәүҙәрҙә төнгө йоҡолар боҙолоу, нервылар системаһы ауырыуҙарына ла этәргес булып тора. Бындай балаларҙың, ғәҙәттә, физик яҡтан үҫеше лә артта ҡалыусан. Ҡайһы бер ата-әсә балаһының һәр саҡ ауыҙ менән тын алып йөрөүенә иғтибар итмәй, уны ваҡытында отоларингологка күрһәтмәһә, баланың бит конфигурацияһы үҙгәрә (өҫкө ирендәре саманан тыш ҡыҫҡараҡ булып, ауыҙы ярым асыҡ көйө формалашыуын "аденоидное лицо" тип атайҙар). Бындай балалар айырыуса, алдараҡ әйтелгән гайморит, тамаҡ сирҙәре менән яфаланыусан, шулай уҡ, иммун системаһы ла түбәнәйеүе бар. Танау ҡыуышлығы ҡолаҡтар (урта ҡолаҡ) менән бәйле булыу сәбәпле, киҫкен, йәиһә хроник отит менән ауырып киткән осраҡтар ҙа йыш ҡына күҙәтелә. Шуға күрә, әгәр балағыҙҙың, йә үҙегеҙҙең тамағығыҙ, йәиһә ҡолағығыҙ ауырта башлай икән, иң беренсе нәүбәттә танау хаҡында ҡайғырта башлау кәрәк. Танауҙың тын алышын көйләмәй, йәғни, төп сәбәпте бөтөрмәй тороп, уның юғарыла әйткән һөҙөмтәләрен генә айырым дауалау ыңғай нәтижә бирмәүе лә мөмкин. Шуға күрә, табип-отоларинголог һеҙгә комплекслы дауалау тәғәйенләһә, ғәжәпләнмәгеҙ. Ғәҙәттә, ҡолағы ауыртыу сәбәпле балаһын табипҡа алып килгән әсәләр танауына тамыҙырға ҡушылған дарыуҙы инҡар итеүсән. "Бында танауҙың ни ҡыҫылышы бар?" тип, балаһын үҙҙәренсә дауалауҙы хуп күреүселәр ҙә осрай. Бына ошо мәҡәләм менән файҙаланып, танауға дарыуҙы нисек дөрөҫ итеп тамыҙыу хаҡында ла бик файҙалы бер кәңәш бирмәк булам.
Салҡан ятҡан килеш тамыҙған дарыу (күпселек шулайта ла инде) туранан-тура йотҡолоҡҡа ағып төшә һәм бынан дауалау һөҙөмтәһе ифрат та самалы була. Әгәр беҙ бер яғыбыҙға ҡырын ятып, аҫтағы танау тишегенә тамыҙһаҡ, юғарыла әйтелгән танау раковиналарына һәм танауҙың ана шул тышҡы "стенкаһы"на тәьҫир итеп, максималь һөҙөмтә алабыҙ, унан, әйләнеп ятып, шулай уҡ, икенсе яғына ла тамыҙабыҙ. Танау синустарының тишектәре (соустье), ҡолаҡҡа илтә торған "евстахий" торба асыҡлығы ла тап ана шул стенкала урынлашҡанлыҡтан, дарыуҙарҙы бына ошо юл менән тамыҙыу гайморит, отит һымаҡ ҡатмарланыуҙарға профилактика булып та тора.
Анатомик йәһәттән танау синустары, ҡолаҡтар баш мейеһенән 1-2 сантиметр ғына алыҫлыҡта урынлашҡан. Шунлыҡтан, был ағзаларҙа йыш ҡына барлыҡҡа килгән эренле гайморит, фронтит, отит һымаҡ сирҙәрҙең бәғзе ваҡыт менингит, мейе абсцесы һымаҡ ифрат та ауыр ҡатмарланыуҙарға алып килеү ҡурҡынысы бар, хатта үлемесле осраҡтар ҙа булғылай. Бына ни өсөн танау аша һулауға иғтибарҙы һүрелтеү ярамай икән! Әгәр табип операция тәҡдим итһә, быға ризалашыуҙы оҙаҡҡа һуҙмау хәйерле. Эренле гайморит менән ауырып киткән пациенттарға йыш ҡына махсус энә менән тишеп, гаймор синусының эсендәге эренде һурҙырып, уны кәрәкле дарыу менән йыуҙыра торған (берҙән-бер тигәндәй) һөҙөмтәле дауалау ысулын да тәҡдим итергә тура килә. Әммә күп кенә пациенттар был процедуранан, нишләптер, ҡурҡа. Пациентын "тиштереүгә" күндерә алмаған доктор уның менән ризалашырға мәжбүр була. Әлеге ҡыуышлыҡ эсендә йыйылған эренде оҙаҡ ҡына дауалай торғас, был сир хроник формаға ла күсеүе мөмкин. Шунлыҡтан, табиптың, йәғни, үҙ һөнәре өлкәһен ифрат та яҡшы белгән һөнәрмәндең тәҡдим иткән дауалау сараларынан баш тартмаҫҡа кәрәк.

Хәлил ҺӨЙӨНДӨКОВ,
отставкалағы хәрби табип.

КИРЕ СЫҒЫРҒА