Яңы йыл менән! Яңы бәхет менән! Ошо ябай ғына һүҙҙәр беҙгә бала саҡтан уҡ таныш, һәм инде улар бик тә алыҫ ҡалған йылдар төпкөлөнән мәктәптәрҙәге, ауыл клубтарындағы шыршы байрамдарына ғына хас булған хис-кисерештәрҙе хәтеребеҙҙә яңыртҡандай була. "Йәшел шыршым, һин минең, их, нуры урмандың, һин биҙәге Яңы йылда беҙҙең урамдың!" - тип, ниндәй генә башҡорт балаһы йырламаны икән шул замандарҙа?

Яңы йыл килеүен ҡаршылау - әлегә тиклем килеп еткән иң боронғо йолаларҙың береһе, шуға күрә уны кешелектең тарихи байрамдары рәтенә индереп була. Был байрам нисек барлыҡҡа килгән һуң? Бының өсөн боронғо ҡәүемдәрҙең ваҡыт төшөнсәһен аңлай башлауы тәү шарт булып торған. Билдәле булыуынса, тәү кешеләр аңында ваҡыт төшөнсәһе көн менән төн, миҙгелдәр алышыныуын, тәбиғәттә йыл һайын ҡабатланып торған үҙгәрештәрҙе күҙәтеү нигеҙендә формалашҡан. Аңдары үҫешә барған кешеләр үткән ваҡытты иҫәпләү өсөн бик ҡулай булған үлсәм - йыл төшөнсәһен булдыра. Иң ҡыҙығы ла шулдыр - әле фән-ғилем тигәнебеҙ хаҡында бер ни белмәгән боронғо бабаларыбыҙ ваҡыт үлсәмдәрен бер-бер артлы таба тороп, улар аша ваҡыт тип аталған ысынбарлыҡтың хәҡиҡәткә ярашлы сағылышын аңдарына һеңдерә алған.
Йыһанда, шул иҫәптән кешеләр төйәк иткән Ер шарында, мәңгелек, туҡтауһыҙ хәрәкәт-әйләнеш бара. Барса нәмә ҡабатлана: тыуа, үҫешә, йәшәй һәм икенсе бер идеаль (рухи) йәиһә матди халәткә күсә. Хатта миллион йылдар буйына йыһан океанын гиҙгән йондоҙҙар ҙа, үҙ ваҡыты үткәс, тарҡалып, йыһандың астрономдар "ҡара тишек" тип атаған бер даирәһенә һурылып алына икән. Ерҙәге тормош та шулай - ул тотош хәрәкәттән, үҙгәрештәрҙән, йәшәйеш тип аталған рәүештән ахыр сиктә беҙгә бигүк билдәле булмаған икенсе бер халәткә күсеп китеүҙән ғибәрәт. Был - Бөйөк Йыһан ҡануны, уны бер генә әҙәм балаһы ла үҙгәртә алмаясаҡ. Йыһан туҡтауһыҙ әйләнә, ваҡыт тигәнең дә ошо әйләнештең бер сағылышылыр ул. Архаик замандарҙа һәр яңы йыл ерҙәге барса тереклектең яңырыу осоро - яҙ миҙгеле етеү менән башланған, һәм был мәңгелек күктең, тәбиғәттең кисектергеһеҙ ҡануны рәүешендә ҡабул ителгән. Кешеләр аңында яҙ башы - яңы йыл башы - яҙғы ерҙең сираттағы йәнләнеше, яңырышы рәүешендә сағылыш тапҡан. Тап шуның өсөн дә боронғо халыҡтар яңы йыл башын март айында байрам иткән.
Иң боронғо яҙма сығанаҡтарҙан булған Муса бәйғәмбәр закондарында (б.э. тиклем 2 мең йыл әүәл) Яңы йылды "авив" (башаҡ) айынан һанай башлау тураһында әйтелә, был март-апрель тирәләренә тура килә. Төркиҙәрҙә Яңы йылды яҙ килеү менән байрам итеү йолаһы хәҙергә тиклем һаҡланып ҡалып, Наурыҙ исемен йөрөтә. Моғайын, төркисә "навруз" һүҙе яҡынса "нав арз"дан алынып, "яңы дөгө", "яңы ризыҡ" ("арз" - ғәрәпсә дөгөнө, йәғни ер ризығын белдерә) мәғәнәһендә ҡулланылған. Әйткәндәй, беҙҙең "Иҫке ауыҙға - яңы аш", тигән әйтемебеҙ ҙә бик боронғонан ҡалғанға оҡшай, яҙ көнө үлән-фәлән, йәйен - еләк-емеште ауыҙ иткәндә шулай тибеҙ бит.
Әйтегеҙ әле, боронғо кеше яҙ килеү менән нимәгә шатланырға тейеш? Әлбиттә, ҡояшҡа, йылыға. Тимәк, Наурыҙ байрамында ата-бабаларыбыҙ бер-береһен яңы Ҡояш, яңы Ырыҫ, яңы Ҡот (русса: новый Год) һәм, әлбиттә, яңы Йыл менән ҡотлаған-тәбрикләгән. Тарих төпкөлөндә тәүге арийҙар булып танылған башғарт ҡанбабаларыбыҙға ҡан-ҡәрҙәш остготтарҙың илаһы ла юҡҡа ғына Гот тип аталмағандыр ул.
Әйткәндәй, үтә лә боронғо ҡәүемдәрҙең тәү теленән, меңәр йылдар үтеп киткән хәлдә лә, байтаҡ ҡына халыҡтар телдәрендә бер үк тамырлы һүҙҙәр һаҡланып ҡалған. Шуларҙың береһе - архаик "yahr" (яр) һүҙ тамыры. Ул әлеге телдәрҙә төрлөсә яңғырай, әммә тамырында бер үк мәғәнә ята. Немец, инглиз һәм башҡорт телдәрендә лә бар ул. Немецса "Jahr", инглизсә "Year" һүҙҙәре йыл төшөнсәһен аңлата. Баҡтиһәң, ошо уҡ мәғәнәләге башҡорт һүҙе лә бар икән: "йарынға" ("йәренгә") - киләһе, алдағы йылға тигәнде аңлата бит. Нисек кенә булмаһын, ошо боронғо һүҙ иң башта яҡтылыҡты, йылылыҡты, эҫелекте белдергән. Славяндарҙың ҡояш аллаһы - Ярилло, яркий - сағыу, яровая пшеница - яҙғы бойҙай, жара - эҫелек, жар-птица - нурлы ҡош. Хатта беҙҙең "йәр", "яратам" тигән һүҙҙәребеҙ ҙә ошо ерлектә тыуғандыр ул - һөйгән йәре әҙәм балаһына йән йылыһын бирә бит!
Яңы йылдың яҙ байрамы булыуҙан туҡтауы Рим императоры Юлий Цезарь менән бәйле. Б.э. тиклем 45 йылда ул хәҙер юлиан календары тип аталған йыл иҫәпләү системаһын индерә. Тап шул ваҡыттан башлап Рим империяһында "календа"лар байрамы, йәғни Яңы йыл 1 ғинуарҙа билдәләнә башлай. "Ғинуар" атамаһы римлылар табынған ике йөҙлө илаһ Янустың исеменән алынған: уның йөҙөнөң бер яғы уҙған йылға ҡараһа, икенсеһе алдағы йылға төбәлгән була. Яңы йылда бер-береңде ҡотлап, бүләктәр биреү ҙә бик боронғо күренеш икән. Шул уҡ Рим граждандары бер-береһенә Яңы йылда Янус илаһтың һүрәте төшөрөлгән тимер аҡсалар, башҡа бүләктәр тапшырған. Яңы йыл төнөндә ҡолдар хужалары менән бергә күңел асҡан, ашаған-эскән. Ә иң ҡиммәтле бүләктәр императорға тәғәйенләнгән. Император Калигула Яңы йылдың тәүге көнөндә үҙ һарайы алдындағы майҙанда римлыларҙан бүләктәр ҡабул иткән, кемдең ниндәй бүләк килтергәне махсус исемлеккә теркәп ҡуйылған.
Боронғо Вавилонда Яңы йыл ҡаршылау алдынан батша үҙенең ярандары менән ҡаланы ташлап сығып китер булған: йәнәһе, минән башҡа ни ҡылһағыҙ ҙа, үҙ иркегеҙҙә. Халыҡ танһығы ҡанғансы күңел асҡан, бер кемде бер ниндәй ғәмәлдән тыйыусы булмаған. Бер нисә көндән батша кире ҡайтҡас, ҡәҙимге тормош башланған.
Урта быуаттарҙа Англияла ла Яңы йыл 1 мартта байрам ителгән. 1752 йылдың Яңы йыл башын 1 марттан түгел, ә 1 ғинуарҙан башлап иҫәпләү тураһында Англия парламенты махсус ҡарар ҡабул иткәс, ҡатын-ҡыҙҙар зыҡ ҡупҡан. Бер төркөм ҡатын-ҡыҙ парламент спикерына килеп, парламенттың ҡатын-ҡыҙҙарҙы бер юлы бер нисә тиҫтә көнгә ҡартайтырға хоҡуғы юҡ, тип белдергән. Спикер ҙа аптырап ҡалмаған: "Һеҙҙең әйткәнегеҙ бер ни ҙә түгел, бары ҡатын-ҡыҙ логикаһының классик өлгөһө генә", - тип яуаплаған, имеш. Ул замандарҙан инглиз телендә "pin money" (булавка өсөн аҡса) тигән термин тороп ҡалған, сөнки Яңы йылда ирҙәр тарафынан бүләк ителгән булавка ҡатын-ҡыҙ өсөн бик шәп бүләк, тип иҫәпләнгән. Ә Англия королеваһы Елизавета I үҙенә һәр Яңы йылда бүләк ителгән, ҡиммәтле аҫылташтар менән биҙәлгән сигелгән бирсәткәләрҙән тотош бер коллекция туплаған.
Рәсәйҙә шулай уҡ төрлө дәүерҙәрҙә йыл хисабын алып барыу һәм Яңы йыл башын билдәләү төрлөсә булған. Боронғо Рустә Яңы йыл, башҡа халыҡтарҙағы кеүек, 1 марттан башланған, ә йыл иҫәбе донъя яратылған ваҡыттан башлап алып барылған. XIV быуатта Мәскәү сиркәү соборы, грек календарына ярашлы, Яңы йыл башын 1 сентябргә күсерергә ҡарар итһә лә, был ҡарар бөйөк кенәз Иоанн Васильевич Өсөнсөнөң ҡәтғи талабы буйынса 1492 йылдан ғына сиркәү һәм граждандар йылын иҫәпләүгә нигеҙ булып китә. 1 сентябрь бер үк ваҡытта яһаҡ, пошлиналар һәм башҡа түләүҙәрҙе ҡабул итеү көнө, тип һанала. Был көндә батша Кремлгә килгән, унда сиркәүҙең юғары вазифалы руханиҙары менән тантаналы сараларҙа ҡатнашҡан, бында килгән һәр кем батшаға яҡлау һәм ғәҙеллек һорап мөрәжәғәт итә алған.
Рәсәйҙә 1 сентябрҙә Яңы йылды ҡаршылау һуңғы тапҡыр 1698 йылда булған. 1699 йылда Европала оҙайлы сәйәхәттә йөрөп ҡайтҡан Петр I йыл башын 1 ғинуарҙан башлап иҫәпләүҙе, йыл хисабын донъя башынан түгел, Христос тыуғандан алып барыуҙы талап иткән указ ҡабул итә. "Рәсәйҙә Яңы йылды төрлөсә иҫәпләү булғанлыҡтан, ошо числонан кешеләрҙең башын ҡатырыуҙы туҡтатырға һәм бар ерҙә лә Яңы йылды 1 ғинуарҙан алып иҫәпләй башларға. Ошо изге башланғыс һәм күңел асыу хөрмәтенә бер-береңде, эштә уңыштар һәм ғаилә именлеге теләп, Яңы йыл менән ҡотларға. Яңы йыл хөрмәтенә шыршылар ҡуйырға, балаларға уйындар ҡорорға, тауҙан санала шыуыу ойошторорға. Ә ололарға эскелек һәм танау емереү менән булмаҫҡа - бының өсөн башҡа көндәр ҙә етерлек", тиелә батша указында. Эйе, Петр батшаның был талаптарын беҙ бөгөн дә еренә еткереп үтәһәк, оҙайлы Яңы йыл байрамыбыҙ күңелле һәм ипле генә үтер ҙә китер ине...

Вәлиәхмәт БӘҘРЕТДИНОВ.
"Киске Өфө" гәзите, №52, 2021 йыл

КИРЕ СЫҒЫРҒА