Шулай ҙа Юрген ҡарттың ярҙам итергә саҡырыуынан, командирҙар рөхсәт иткәс, баш тарта алманы өлкән сержант Зиннәтуллин. Бесән мәлендә үҙенең отделениеһынан эш мәнеһе белгән бер нисә һалдатын алып барып, күбәләшеп бирҙеләр. Хәйер, етеш йәшәгән ҡарттың аттары ла, иген-бесән эшләрлек ҡорамалдары ла етерлек. Аттарын ҡушарлап егеп, игенде лә үҙе саба, үҙе тырмата, игенен үҙе һуға, елгәрә. Әлбиттә, бер үҙе түгел, сезонлы эшкә кешеләр яллай. Уларҙа өмә менән, бушҡа ғына ярҙам итешеү юҡ икән. Ә һалдаттар, беләктәрендә көстәре ташып торған өрлөктәй егеттәр, ауыл эшен, колхоз-совхоздарҙа үткән бесән өмәләрен һағынған йәштәр, емертеп эшләнеләр, туғай һайт-һайтлап ҡысҡырған тауыштан гөрләп торҙо. Эҫкерт-эҫкерт бесән өйөлдө, һуңыраҡ бураларға иген ташылды. Күмәк көс менән, дәртле һүҙ, шаярышыу, хатта уйын-көлкө менән барған ауыр эш тиҙ генә осланды. Һалдаттарҙың эшенән ҡәнәғәт Юрген ҡарт менән әбейе ни алып, ни бирергә белмәй хитланды. Ишек алдына теҙеп ҡуйылған оҙон өҫтәл артында туйға тартым һый-хөрмәт күрһәтелде. Ярҙамсы ҡатын-ҡыҙҙар менән хужабикә, Иоланта барыһын да көсләп-көсләп ашатты, үҙҙәренең өйҙә эшләгән шараптары, кеүәҫтәре менән һыйланы. Командирҙарға ла, һалдаттарҙың үҙҙәренә лә байтаҡ күстәнәс тейәп, ҡарт үҙе ат менән алып барып ҡуйҙы.
Күмәк эш кешене яҡынайта, Коссмандар менән Мирҙың араһы киренән яйланды, элеккесә дуҫтарса мөнәсәбәт тергеҙелде. Армия хеҙмәте үҙ яйы менән алға барҙы, сәйәси әҙерлек, физподготовка, плацтағы күнекмәләр, бер көнлөк йә аҙнаға һуҙылған учениелар һалдаттар өсөн тәбиғи хәл. Уларҙы һәр береһен ҡабатлап һөйләп тороу артыҡ: үҙе күрмәгән кешегә аңлашылмай, үҙ башы аша үткәргәндәр былай ҙа аңлап тора. Ҡарауылда тороу, часть буйынса дежурлыҡ итеү, кухнялағы вазифалар, дневальный булыу - барыһы ла үтте һалдаттар башынан. Ошондай бер төрлө, ике тамсы һыу кеүек оҡшаш көндәр араһында увольнениеға сығыу, Иоланта менән осрашыу, йәки уларҙың ғаиләһенә хужалыҡ эштәрендә ярҙам итеү Мир өсөн көндәрҙе ҡыҫҡартыуға ла, тел өйрәнеүгә лә (ул Коссмандар менән дә бер ҡасан да русса һөйләшмәне, нисек тә булһа немец телен шымартыу, нескәлектәрен өйрәнеү ине уның теләге) бик файҙалы булды.
Иоланта-Миләүшә менән улар эштән бушаған арала Шверин ҡалаһына йөрөргә ғәҙәтләнеп алды. Быйыл көҙгә Мирға демобилизацияға, шуға күрә ул йәне һөймәгән Германияны күберәк күрергә, белергә ашҡынды. Илгә ҡайтҡас: "Ниндәй ул фашистар ояһы?"- тип һораһалар, нимә тип яуаплар? Ике йыл ярым йәшлеге үткән немец ерен тасуирлай ҙа алмай, беҙ казармала яттыҡ, тип әйтә алмай ҙа баһа! Әҙәм көлөр үҙенән. Шуға күрә улар икәүләп ике велосипедҡа атланып, Швериндың арҡырыһын буйға йөрөп сыҡтылар. Матур, төҙөк ҡала, йәшеллек күп, шуғамы, һауаһы таҙа, саф. Бәлки, ҙур завод-фабрикалар булмағанғалыр ҙа, етмәһә, Шверинер-Зе күле буйында һуҙылып урынлашҡан. Күрһәтер гүзәл урындары байтаҡ булып сыҡты ҡаланың: Шверин замогы, Кафедраль Собор, музейҙар, театр, көмбәҙенә алтын ялатылған иҫ китмәле матур сиркәүҙәр, осло ҡыйыҡлы, семәрле, төрлө фигуралы тәҙрәле, хәтәр матур бейек йорттар, бөйөк кешеләренә ҡуйылған һәйкәлдәр, Ратуша... Бына улар матур баҫҡыстарҙан өҫкә күтәрелде. Ике яҡтан ике йәтеш колонна, уларҙы тимерҙән эшләнгән семәрле арка тоташтырған. Аркаға ҙур хәрефтәр менән "Совет Армияһына дан!" тигән һүҙҙәр уйылған. Берәй собор кеүек ер, ахырыһы, тип уйлағайны бындағы йәшеллеккә, сәскәләргә һоҡланып Мир. Алдында торған һәйкәлгә күҙ һалғас, тәне семберҙәп китте. Башын аҫҡа эйгән оло йәштәге һалдат - уң ҡулында аҫҡа төшөрөлгән автоматы, һул ҡулы менән баш кейемен сисеп, күкрәгенә ҡыҫҡан. Ниңә ул башын эйгән һәм аҫҡа ҡараған, ни өсөн йөҙө шул ҡәҙәр борсоулы һәм ҡайғылы? Етмәһә, "Совет һалдатына һәйкәл" тигән яҙыуы ла бар. "Юҡ! Совет һалдаты ҡоралын һәлендереп, башын эйеп тормаҫ! Ни өсөн күрәләтә мыҫҡыллап эшләнгән был һәйкәл?" Ҡысҡырып уйлаған икән быларҙы, Иоланта уны еңенән тартып туҡтатты, күҙҙәренә ҡараны.
- Тыныслан! Был бит туғандар ҡәберлеге. Был бит фашизм ҡорбандары зыяраты... Меңдәрсә шәһит киткәндәр ерләнгән... - Шунда ғына өлкән сержант Зиннәтуллин тирә-яғына күҙ һалды һәм ҡәберҙәрҙең күплегенә хайран ҡалды. Меңдәрсә, әллә миллиондарса ҡәберлек теҙелгәйне. Немец пунктуаллеге, теүәллеге менән ифрат тигеҙ рәттәр булып, матур сәскәләргә күмелгән зыярат, имеш... Мир үҙ ауылының зыяратынан башҡа урын күрмәгән кеше булараҡ, һушы китте! Ауылындағы ҡәберлек бары кескәй убанан һәм баш осондағы таҡтаташтан ғына ғибәрәт. Һуғыш йылдарында аслыҡтан һәр ғаиләлә икешәр-өсәр бала ҡырылғанда кем нисек булдыра, шулай ерләгәндәр. Өҫтә генә ятҡан ҡәберлектәр ҙә бар. Сөнки туң ерҙе ҡаҙырға ас халыҡтың көсө лә, кәре лә булмаған...
Мир ҡабаланып зыяраттан сыҡты. Уның бында артабан ҡалырлыҡ хәле лә, теләге лә булманы. Каруселдәре әйләнеп торған парктар, асыҡ һауалағы сәхнәлә барған концерттар һәм башҡалар егеттең күңелендә аңлашылмаған тойғолар уятты. Бер яҡтан, был хәтле матурлыҡты күреп һоҡланды. Икенсе яҡтан, бындағы ҡәнәғәт ҡиәфәттә йөрөгән туҡ немецтарҙың тыныс йөҙҙәре, гелән байрам төҫөндәге ҡаланың балҡыуы, унда ла, бында ла яңғыраған музыка - уның һарыуын ҡайнатты. "Еңелгән ил! Бөтөн Европаны ҡырып һалған фашистар ояһы! Ниңә улар еңелгәндән һуң да шулай бәхетле йәшәргә тейеш! Улар бит беҙҙең алда теҙ сүкте! Беҙҙә булырға тейеш ошо хөрриәт, ошо байлыҡ! Ниңә беҙҙә һаман аслы-туҡлы тормош, аҡсаһыҙлыҡ, ҡул көсө менән башҡарылған ауыр хеҙмәт? Киреһенсә булырға тейеш түгелме ни?" Мир Зиннәтуллин күпме генә уйланмаһын, быны аңларлыҡ аҡылы етмәне.
- Ниңә һин бойоҡ? - тип тәтелдәне Иоланта-Миләүшә. - Оҡшаманымы ни? Һеҙҙә бынан матурыраҡтыр инде, шулаймы? Их, күрергә ине Советтар Союзын, ундағы бәхетле совет халҡын! - Егеттең өндәшмәүен күреп, һорашыуын дауам итте. - Һеҙҙең ҡалала, йәки баш ҡалала, Мәскәүҙә, ниндәй күркәм урындар бар? Һөйлә әле, миңә бик ҡыҙыҡ. ...
Нимә генә һөйләһен инде ауылдан яңы сыҡҡан йәш егет, ул әле үҙе лә Өфөнө, Мәскәүҙе күргәне юҡ. Ниндәй матур урындар бар икәнен дә белмәй. Армияға китеп барышлай Өфөнә лә, Мәскәүҙе лә үтте үтеүен. Әммә унда призывниктар менән тыңҡыслап тултырылған автобуста ни күрәһең? Мәскәүҙә хәтәр ҙур Кремлдең, бөйөк Ленин ятҡан мавзолей барлығын ишетеп белә лә, үҙ күҙҙәрең менән күрмәгәс, ни һөйләһен? Уфтанып ҡуя Мир: ҡайтҡас, иң беренсе эше итеп Мәскәүҙе, унан Өфөнө ҡарап сығасаҡ. Уларҙа ла ошондай хозур, маҡтап һөйләрлек урындар барҙыр бит инде...
Икенсе тапҡыр Швериндағы паркта ойошторолған асыҡ һауалағы киске уйынға һалдаттар взводтары менән барҙы. Бөтә тирә-йүн ҡолаҡты ярып барған немец көйҙәренән яңғырап тора. "Молодая гвардия", "Сын полка", "Повесть о настоящем человеке", "Во имя Родины" кеүек совет фильмдарын ҡарап, фашистарға нәфрәт менән тәрбиәләнгән Мирға был немец көйҙәренә бейеү - уның намыҫынан көлөүгә тиң булды. Ул ырғып тороп бейеү майҙанынан сығып китте, артынан ҡысҡырып ҡалған иптәштәренә әйләнеп тә ҡараманы...
- Беҙҙең фамилия молдаванса Гожану ине, мин дә, ата-бабам да Гожану булған, - тип һөйләй Юрген ҡарт һаҫыҡ трубкаһын һура-һура. - Әммә бында килеп, ҡасып йәшәй башлағас, атайым фамилияһын, исемен үҙгәртеп, яңы ҡағыҙҙар юлланы. Ә мин өйләнгәс, бисәнең фамилияһына күстем, шулай итеп Коссманға әйләндем.
Мир Юрген ҡарттың ябыҡ ҡына, осло танаулы, сирыш сикәле, төпкә батҡан күҙле ҡатынына баға. Уға был фрау тәү күреүҙән оҡшаманы. Нисектер төҫһөҙ, буш кеүек күренде уға немец әбейе. Уның йөҙөнә ҡарап ҡына нимә уйлағанын, нимә кисергәнен әйтеп булмай, ҡурсаҡ кеүек гел бер төрлө ҡиәфәттә генә йөрөй. Уның йылмайғанын күргәне, көлгәнен ишеткәне юҡ. Һүҙгә лә һаран, сәй эскәндә, ашағанда Юрген ҡарт менән Мир күберәк һөйләшә, ҡайһы ваҡыт Иоланта ла ҡушылып китә. Ниндәйҙер мәрәкә хәбәр һөйләшһәләр, өсәүләп хахылдашҡан ваҡытта ла әбейҙең йөҙө үҙгәрешһеҙ ҡала. Бер яҡ ирен сите генә ҡыбырҙап, салышайып киткәндәй була. Үҙе һаран түгел былай: ҡайтырға ваҡыт етһә, Мирға ҡутарғанса күстәнәсен һала, күп кәрәкмәй, тип баш тартһа, үҙең ашамаһаң, башҡа һалдаттарға бирерһең, тип кире ҡаҡмаҫлыҡ итеп төйнәндереп ебәрә. Иоланта-Миләүшә тышҡы ҡиәфәте менән әсәһенә оҡшаңҡыраһа ла: һары сәстәр, зәңгәр-шәмәхә күҙ, ябыҡлау ғына кәүҙә, холҡо менән иһә атаһына тартҡан. Һөйләшергә лә, көлөргә лә ярата. Берәй эш менән булышып йөрөгәндә ҡыҙҙың сылтыратып көлгән тауышы уларҙы дәртләндереп ебәрә, күңелде күтәрә. Быйыл инде Иоланта мәктәпте тамамланы, көҙгә Магдебург ҡалаһына колледжға уҡырға инергә ниәтләй.
Магдебург уларҙың йәшәгән еренән йыраҡ түгел. Хуторҙан Шверинға сығаһың да, поезд менән ике сәғәттә барып та етәһең. Әлбиттә, машина йә автобус менән барһаң, бер сәғәткә лә етмәҫ ине лә. Тик юлда әллә күпме быуа, эреле-ваҡлы күлдәрҙе үтергә кәрәк. Улар аша иһә күпер юҡ. Тик поезд өсөн генә һалынған күперҙәр бар, улары бик бейек итеп эшләнгән. Күлдәр, быуалар, һаҙлыҡ күп булғас, һауа һәр ваҡыт дымҡыл. Тәүге йыл ошо дымдан йыш ауырыны һалдаттар. Мир ҙа тымаулап ныҡ ыҙаланы, елдән йыш һыуыҡ тейҙереп этләнде. Унан аяҡтары сиҡанлап, боҙолоп ыҙалатты. Йылға яҡын шулай йонсоған организмдары күнекте шикелле дымлы климатҡа, яраҡлашып, нығынып киттеләр. Тик яҙҙан көҙгәсә серәкәй-себене ҡаҡшата инде йәнгә тейеп. Ә ҡыштар бында беҙҙәге кеүек оҙон түгел, декабрҙән февралгәсә тиһәң дә була. Ҡар ҙа әҙ, ныҡ һыуыҡтар ҙа булмай. Иң һыуыҡ тип бер 10-12 градусты әйтәләр, ахырыһы. Беҙҙәге ише сасҡау һыуыҡтарҙағы 40 градус булһа, билләһи, бахыр немецтар туңып үлерҙәр ине, шәйт.
Йәй ҙә үтте. Көҙгө һыуыҡтар башланһа, Мирҙың хеҙмәте тула. Оҙон-оҙаҡ өс йыл ваҡыт үтеп тә китте. Тәүҙә Әлкәлә "учебка"ла ятҡанда көндәрҙе үткәрә алмай, сәғәт-минутын һанап бер булһалар, ҡайтыр көн яҡынайған һайын йәнә шундай һағыныу тойғолары нығыраҡ үҙәгенә үтте һалдаттарҙың. Ҡулына гармунын йышыраҡ ала, һағынышлы моңло башҡорт йырҙарын йышыраҡ һуҙа башланы Мир. Араларында ныҡ матур тауышлы һалдаттар ҙа бар, улар йырлап ҡушыла. Бигерәк тә рус егете Михаил йырларға ярата, тауышы ла көслө. Ул да гармун тартып маташа, Мирҙан бушаһа, алып тызҡылдатырға тотона. Байтаҡ таҡмаҡ һәм еңел йырҙарҙы һуҙырға өйрәнеп тә алды. Әммә гармун әлегә уның ҡулында Мирҙыҡы ише һайрап тормай. - Һин ҡайтып китһәң, беҙгә ныҡ күңелһеҙ буласаҡ! - ти егеттәр. - Гармун да булмаһа, ҡалайтырбыҙ?
- Ә мин һеҙгә гармунды ҡалдырам! - тип көтмәгәндә әйтеп һала Мир. - Һатам! Әйҙәгеҙ, кем һатып ала?
Шаяртып ҡына әйтһә лә, һалдаттарға шул етә ҡала. Михаилды гармунды һатып алырға өгөтләй башлайҙар. Был гармунды Мир үҙе Шверин ҡалаһына увольнениеға сыҡҡанда бер немец ҡартынан һатып алғайны. Матур яңғырашлы, яңы булмаһа ла, ваҡытлыса ярар, тип алып китте. Хәҙер әллә ҡайҙағы тыуған яғына ул иҫке гармун һөйрәп ҡайтып бармаҫ инде. Һатҡан аҡсаға әсәһенә, ағаһы-еңгәсәйенә, уларҙың ике улына бүләктәр, ят күстәнәстәр алып ҡайтырға мөмкин. Етмәһә, өйҙә көтөү көтөп, унан ҡалһа муйыл йыйып, йомран-алйырҙан тотоп заготконтораға тапшырып, шул аҡсаға өр-яңы, көмөш телле хромка алып ҡалдырып китте. Өй башында иң ҡәҙерле урында йәшеренеп кенә Мирҙың ҡайтыуын һағынып көтөп ултыра бит ул. Бына ҡайтыр ҙа көмөш телдәрен зыңғырлатып, ҡыҙҙарҙың йөрәген елкендереп, ауыл урамын бер урар тальяны менән...

(Дауамы. Башы 45-47-се һандарҙа).
"Киске Өфө" гәзите, №49, 2022 йыл

КИРЕ СЫҒЫРҒА