Ҡайтыу

Ҡайтыр көнө ноябрь баштарында ине. Ҡара көҙҙөң һалҡын көнөндә армия сафына алынһа, өс йылын тултырып, Ҡотлоюлына ҡайтып төшкәндә ап-аҡ итеп ҡырпаҡ ҡар һалып ҡуйған ине. Аҡ донъя, аҡлыҡ-сафлыҡ... Уның ауыр уйҙары ла, бушҡа ғына көйәләнгәндәй, иреп юҡҡа сыҡты. Бәлки, һары сәсле, зәңгәр күҙле ҡыҙ булмағандыр ҙа уның тормошонда? Бәлки, ул төш кенә күргәндер, йә зәңгәр күккә төбәлеп шәмәхә күҙҙәр хаҡында хыялланып ятҡандыр? Ауылда бөтәһе лә ябай, аңлайышлы... Ябай аш-һыу, алсаҡ һөйләшеүҙәр, ҡыланмай ғына ихлас итеп йырлашып бал эсеүҙәр... Ҙур кешеләй өйҙән-өйгә йөрөтөп һалдатты ҡунаҡ итеүҙәр... Табындары Германиялағы кеүек һыйҙың төрлөлөгөнән һығылып тормай-тороуын: итле бишбармаҡ, ҡоротло һурпа, майлап, баллап, йәки ҡаҡ ҡушып сәй эсеү. Кемеһендә улары ла юҡ, бары бутҡа менән ҡоймаҡ ҡына була. Етеш түгел ине әле йәшәү 1960 йылда, колхоз һаман да аҡсаға йәлсемәй, булғаны һалымға, ашау-эсеүгә китеп торған заман... Юҡ, аш һайлап, тикшереп-сағыштырып ултырыу башына ла килмәне Мирҙың. Уға ошо эскерһеҙ һөйләшеүҙәр, ипле генә итеп мәрәкәләп шаяртып алыуҙар, бер иле лә шаштырмай ғына маҡтап ҡуйыуҙар шул хәтлем яҡын һәм үҙ ине. Башҡа тормош барлығын ул шунда уҡ уйынан да, йөрәгенән дә һыҙып ташланы. Тамырландырманы.
Ә шулай ҙа иланы бер көн Мир. Киске эңер ине. Эңер ҙә түгел, төн ауышҡайны. Ауылда иртә яталар, сөнки таң һарыһынан эшкә. Әсәһе йоҡларға ятҡас, тышҡа сыҡҡайны Мир. Уның үкһеп илағанын ишетеп, ғәзизе өйҙән йүгереп сыҡты:
- Балаҡайым! Улым! Ни булды? Ағайың? Ағайыңа бер-бер хәл булғанмы? Ҡайҙа ул?
- Юҡ, әсәй, борсолма!.. - Егет алдындағы уртаға йыртылған гармунға, күректәре арҡыс-торҡос булған, көмөш телдәре емерелгән, яратҡан өр-яңы хромкаһына ымланы. Өй башына иҫке юрғанға төрөп, бәйләп киткән тальянын ул таныманы. Дуҫы үлгәндәй, хыялы селпәрәмә килгәндәй хис итте. Йөрәге янды. Тегендә урыҫ иптәше Мишкаға иҫке гармунын арзан ғына хаҡҡа ҡалдырып киткәндә күпме хыялланды ул зыңғырлатып бер тальянында һыҙҙырырға. Ә ул... көтмәгән. Үлгән. Кемдең ҡулы барған уны шулай тураҡларға?
- Эй, улым... Башыбыҙға ҡайғы төшкәнме тип торам... - Әсәһе еңел һулап, улы эргәһенә тупһаға терәлде. - Баш һау булһа, был ни... табылыр. Өр-яңынан алырһың!
- Кем?
- Кем булһын, ҡустыларың, шилмалар! Ҡайҙан күргәндәр, ҡайҙан тапҡандар! Беҙ ни көнө буйы эштә... Улар сарҙаҡҡа менеп, гармунға тейер тип кем уйлаһын! Икәүләп талашып, бүлешә алмай, уртаға ярып, күңелдәре булған инде... Мин дә иланым... Тик ҡалайтаһың... Булыры булған. Аталары кәрәктәрен бирҙе лә ул, һуң! Нишләтмәк?
- Бәлки, төҙәтеп булыр...
- Мин дә уйланым. Аша ауылда гармун яһаусы оҫта бар бит, шуға апарып ҡарамаһаң. Бик шәп итеп йүнәтә тиҙәр уны.
- Яңынан да алырға булыр ине. Тик көмөш телдәре генә йәл. Күпме ерҙә гармун, баян күрҙем, хәҙер былай көмөш телле итеп яһамайҙар икән. Зыңғырлап тормай...
- Апар, улым, апар... Йүнәтә алһа мәгәр...
Алып барҙы Мир оҫтаны эҙләп, йүнәтеп бирҙе алтын ҡуллы кеше. Оҙаҡ йылдарға етте ул иҫтәлекле, яралы гармун... Аҙаҡ инде өр-яңы баянын да, аккордеонын да алырға насип булды.
...Аккордеонды ул иң беренсе тапҡыр немец ҡартының өйөндә күрҙе. Ҙур комод өҫтөнә матур буҫтау менән ҡаплап ултыртылған ине ул. Башта уға иғтибар итмәгән. Бер саҡ Иоланта менән икәүҙән-икәү өйҙә саҡта стеналағы рәсемдәрҙе ҡарап, уныһын тотоп, быныһын тотоп йөрөгәндә күҙе ошо ят әйбергә төштө.
- Ә бында нимә? Нимәне йәшереп һаҡлайһығыҙ? - тип шаяртты
Мир ҡыҙҙы, үҙенсә унда бәләкәй семәрле һандыҡ эсендә берәй Библиямы, диндәренә ҡағылышлы монаят яталыр тип уйлағайны. Семәрле һандыҡ тигәне семәрле, тирә-яғына көмөш селтәр йүгертелгән музыка ҡоралы булып сыҡты. Ҡыҙ алып, оҙон аҡлы-ҡаралы телдәренә баҫҡылап күрһәтте.
- Ағайым уйнаған булған унда. Хәҙер уның иҫтәлеге булып ултыра.
Башы менән генә ымлап рөхсәт һораны ла, ят инструментты ҡулына алды егет. Һалҡын, ауыр әйберҙе улай борғолап, былай борғолап, телдәренә улай-былай баҫҡылап ҡараны ла, һин дә мин "Катюша"ны уйнаны ла ебәрҙе. Иоланта шатлығынан сәпәкәйләп ебәрҙе хатта! Нисәмә йылдар тик ятҡан, телһеҙ инструмент терелгәндәй хис итте ул. Был хәлде атаһы менән әсәһенә һөйләгәс, улар ҙа Мирҙың аккордеонда уйнауын һоранылар. Инәлтеп торманы егет, руссаһын да, башҡортсаһын да рәхәтләнеп уйнаны.
Ҡарағайлы ҡарурманды
Үтер көндәр булырмы?
Ҡаршы килеп, ҡул бирешеп,
Күрешер көндәр булырмы? - тип һуҙып йырлап та ебәрҙе. Күҙ алдына ғәзиз Башҡортостаны, тыуған ауылы Ҡотлоюл, йүкә ағастарының хуш еҫле сәскә атҡан ваҡыттары, япраҡтарын елберләткән моңһоу ҡайындары килеп баҫты. Әсәһе, Рим ағаһы, уның кескәй генә ике улы, күрше апай менән уның ҡыҙы Мөғлифә, иптәш егеттәре... Моңдо тәржемәләү кәрәкмәй: Коссмандар ҙа йырҙың тәьҫиренә бирелеп, уйға батып киттеләр. Ошо аккордеон, унан сыҡҡан тылсымлы моңдар совет һалдаты менән немец ғаиләһен яҡынайтты ла шикелле. Тик шул саҡта ғына ул Юрген ҡарттың әбейенең илағанын да, йылмайғанын да күрҙе. Улын юғалтҡан әсә ҡайғыһын аңлағандай ҙа булды...

Мөғлифә

Ә күрше ҡыҙы Мөғлифәне күрҙе ул, көтмәгәндә-уйламағанда тимер юл вокзалы алдында тап итте. Армиянан ҡайтҡас, Мир иптәше менән вагон бушатып, аҙ-маҙ аҡса эшләп алырға тип йыш ҡына буш ваҡыттарында вокзалға йөрөүҙе ғәҙәт итеп алғайны. Сираттағы "төшөмлө эшкә" барыуҙарына станция алдында ике-өс йәштәр тирәһендәге балаһын күтәргән ир менән ике ҡулына ике төйөнсөк тотҡан ҡатын тап булды. Былай саҡта мыжғып торған кешеләргә башын да бороп ҡарамаған Мир ниндәйҙер көскә буйһоноп, ҡаршыһына килгән кешеләргә ҡарайһы итте һәм... Ир туҡтамай вокзалға инеп китте, ҡатындың ҡулындағы төйөнсөктәре ергә төштө... Ул иҫе китеп Мирға төбәлде, ә ике күҙенән ике бөртөк эре йәше атылып сыҡты ла, түңәрәк кенә бите буйлап ағып китте. Мөғлифә...
- Иҫәнме, Мөғлифә!
- Мир!
- Нисә йылдан һуң? Ҡайҙа китеп бараһығыҙ?
- Мәскәү яғына.
- Мәскәү? Ҡайһылай алыҫҡа юлланғанһығыҙ! Ниңә улай?
- Иремдең апаһы шунда йәшәй. Эш тә бар, аҡсаһы ла мул, тип саҡырғайны.
- Әле инеп китеүсе һинең ирең инеме ни?
-Эйе. Улыма өсөнсө йәш... Их, Мир! Бәлки, шул бала һинеке лә булырға мөмкин ине бит...
Ҡатындың һүҙҙәре йөрәгенән иңрәп сыҡты. Аптырап ҡалды егет, көтмәгәс, ниңә мине ғәйепләгәндәй әйтә һуң?
- Көтөп алырға ине...
- Мин... Һин бит үҙең...
Шул саҡ вокзалдың ишеге асылып, ир-ат тауышы уның һүҙҙәрен бүлде.
- Мөғлифә! Нимә ҡатып ҡалдың анда? Әйҙә, билет алырға! Поезға һуңлатаһың бит!
Мөғлифә ерҙә ятҡан төйөнсөктәрен алып, вокзалға ашыҡты.
- Хуш!- тигән һүҙе шым ғына әйтелһә лә, Мирҙың ҡолағында оҙаҡ яңғырап торҙо...
Мөғлифәнең әсәһенең мөнәсәбәте лә үҙгәргәйне Мирға ҡарата. Әлбиттә, тип уйланы егет, беҙ инде бала-саға түгел, кәләш-кейәү тип шаяртырға ла ярамай, Мөғлифә күптән кейәүҙә, бала әсәһе. Инде ике күршенең һәр береһенең үҙ хәстәре, үҙ мәшәҡәте. Донъялар рәтләнеп бара, элекке кеүек йә тоҙ, йә шырпы, йә күмер тип бер-береһенә көнөнә ҡырылмаһа ҡырҡ мәртәбә инеп сыҡмайҙар. Шулай ҙа аралар һыуыныуын әсәһе лә ауыр кисереп йөрөгән икән. Бер көн шәп-шәп атлап ҡайтып инде лә, утынлыҡта таҡта ҡалдыҡтарын ярып торған улы эргәһенә килеп етер-етмәҫтән хәбәр һалды.
- Барҙым әле, йәнем көйөп, үртәлеп барҙым. Мәйтәм, үҙеңдең ҡыҙың көтмәйенсә кейәүгә сығып китте, улымдың йөрәген яраланы. Ә һин күҙ йәшереп, баш баҫып йөрөйһө урынға, беҙҙе ғәйепләп, ҡырын-мырын ҡарап йөрөйһөң! Йә әйт, кем ғәйепле, тип тура бәреп әйттем үҙенә. Аптыранып китте күршем. "Атаҡ! Хәҙер минең ҡыҙ ғәйеплеме? Мир бит үҙе хат яҙған, көтмә, бында мин икенсе ҡыҙ менән осрашам. Кәләш итеп апҡайтырға уйлайым", тип. "Булмаҫ! Анда һиңә әрмелә әҙерләп ҡуйғандар ти икенсе ҡыҙ! Үҙенең хыянатын беҙгә япһармаҡсымы!" тейем, дөрөп алып барам. Ә күршем шуны ғына көткәндәй, шарт ишекте ябып инеп китте. Мин ҡысҡырам, сыҡ, һөйләшеп бөтәйек, тимен. Сыҡты, ҡулында хат. "Мин бер немканы яратам. Моғайын, өйләнешербеҙ. Мине көтмә, Мөғлифә. Йәш ғүмереңде заяға үткәрмә, мин бит һине яратманым", тип яҙылған... Мир, был ниндәй хат, улым? Ниндәй немка? Ҡайҙа ул? Әллә һин тегендә, ярман ерендә өйләнеп ҡайттыңмы?
Ауыр булды был һөйләшеү икеһенә лә. Ярһыған, рәнйегән әсәһенә саҡ аңлатты Мир хәлдең айышын. Эйе, дуҫлашты, һөйләште. Әммә яратыу, кәләш итеп алып ҡайтыу тураһында һүҙ ҙә булыуы мөмкин түгел ине. Кемдер уҫал шаяртҡан ғына Мөғлифәне. Бәлки, берәй әхирәтелер, бәлки... Шулай ҙа Мирҙың да, әсәһенең дә күңелендә бер төйөр ҡалды. Кемгә кәрәк булды икән уларҙы айырыу? Бәлки, Мөғлифәнең әлеге иренәлер? Ситтән генә яратып йөрөһә, Мирҙың хатын алып, уҡып, немка тураһында белгәс, шуға оҡшатып үҙгәртеп хат яҙып һалғандыр... Ҡырын эш ҡырҡ йылдан һуң да беленә, бер саҡ асылыр әле ул сер, тип йыуатты әсәһен улы. Әллә үҙен дә ышандырырға тырыштымы?

Германияға сәйәхәт

- Ниндәйерәк ул Германия? Кешеләре ниндәй? - Был һорауға Мир Зиннәтуллин көлөп кенә ҡуйҙы. Нимә тиһен инде? Ике аяҡлы, ике ҡуллы беҙҙең кеүек үк кешеләр. Бәлки, беҙҙең башҡорттарға, йә урыҫтарға ҡарағанда йәмһеҙерәктер. Беҙҙең башҡорттар ҡара сәсле, ҡуңыр йөҙлө сағыу булһа, урыҫтар һары сәсле, зәңгәр күҙле, әммә шулай уҡ сағыу халыҡ, матур. Ә немецтар аҡһыл, төҫһөҙ, нисек тиҙәр әле урыҫтар - белобрысый кешеләр, тиһенме ни? Барырбыҙ, күрерһегеҙ, тиеү менән сикләнде. Ә үҙенең күҙе алдына шәмәхә күҙле, аҡһыл сәсле йәш ҡыҙ Иоланта-Миләүшә килеп баҫты. Ниндәйерәк ҡатын икән ул хәҙер? 25 йыл эсендә ул тулы, ауыр кәүҙәле, һырҙар ҡаплаған йөҙлө йәмһеҙ ҡатынға әүерелдеме икән? Мир ҙа йәшәрә бармай инде, маңлайына тәүге һырҙар ятты, ике сикәһендәге шырт сәстәренә һиҙелер-һиҙелмәҫ көмөш юлаҡтар йүгерҙе. Кәүҙәгә артыҡ үҙгәрмәне, уның ауыр механизатор эше менән һимереп китеү ҡурҡынысы янамай ҙа, тоҡомдары ла һомғол буйлы. Һәр хәлдә, танымаҫлыҡ булып китмәне, мәктәп эскәмйәһендә бергә ултырып уҡыған иптәштәре, утыҙар йылдан һуң да танып тора, шул уҡ ҡалғанһың, тип тә ебәрәләр. Әлбиттә, Иоланта менән ул осрашыу эҙләмәйәсәк, тик ниңәлер ике йыл ярым хеҙмәте үткән илгә барғас, ҡапыл күңелендә үткәндәр ҡалҡып сыҡты. Төпкә йәшерелеп, баҫырылып, оноттороп ҡуйған хәтирәләр, көл аҫтында быҫҡып ятҡан күмер ише, саҡ ҡына көлдө ситкә һепергәс, леүкеп китергә әҙер торғандай, ҡылт итеп иҫкә лә төштөләр. Ләкин Мир элекке дыуамал, ҡыҙыу ҡанлы еңел-елпе егет түгел, үҙ хистәрен йүгәнләй, аҡылын алға ҡуя торған кем олоһо, кем кесеһе булған ир-уҙаман. Кәрәк саҡта нөктә ҡуйырға ла, өҙә һуғып туҡтатырға ла белә. Был юлы ла шулай итте: етте, иҫләнең, бөттө. Һин ялда, сәйәхәттә, үткәндәр үткәндәрҙә ҡалһын. Башың да, уйҙарың да ял итергә, көс тупларға, матурлыҡты күреп, күңел бушлығын гүзәллек менән тултырырға тейеш!..
Күп ҡалаларҙы үттеләр, күп иҫтәлекле урындарҙа, концерттарҙа, театрҙарҙа, музейҙарҙа булдылар. Бөтәһе өсөн дә матурлыҡ, рухи күтәренкелек, күңел бөтөнлөгө, зауыҡ бүләк иткән онотолмаҫ сәйәхәт әҙерләнгәйне. Гид булып йөрөүсе, рус телен үҙ телендәй ифрат яҡшы белгән немка Ланге Бриджит үҙенең бурысын бик һәйбәт атҡарған, немецтарға хас теүәллекте яратҡан, бер минутты ла бушҡа әрәм-шәрәм итмәүсе юғары кимәлдәге белгес булып сыҡты. Һәр һорауға, һәр үтенескә ҡолаҡ һалып, асыҡ, аңлайышлы яуап биреп, аңлатып йөрөнө. Уға ҡарап, был ҡатындың белмәгән нәмәһе юҡ, тип уйларға мөмкин. Итәғәтле, мөләйем, тыныс. Буш ҡына нәмәгә көйөп, сарбайлап, йүгермәләп, ҡаңғырып йөрөй торған ауылдаштары менән сағыштырһаң, ер менән күк араһы. Уларҙы нисек шулай тәрбиәләйҙәр икән? Шул ҡәҙәр ҙә һалҡын ҡанлы булырҙар икән, тип аптырана Мир. Яҡшы яҡтары күп булһа ла, үҙенең ихлас, эсендәге тышында булған бер ҡатлы халҡын, яҡындарын ул был юғары мәҙәниәтле немецтарҙан күпкә өҫтөн ҡуя. "Беҙҙең кеүек алсаҡ халыҡ бер ерҙә лә юҡ, - тине ул юлдаштарына ла. - Немецтар балыҡ кеүек, өнһөҙ, һүҙһеҙ, хисһеҙ. Эшләйҙәр, уңғандар, әммә йөрәктәре беҙҙеке кеүек типмәй, хистәре урғылып ташып тормай".

(Дауамы. Башы 45-50-се һандарҙа).
"Киске Өфө" гәзите, №51, 2022 йыл

КИРЕ СЫҒЫРҒА