Осраҡлы тап булған ошо ҡыҙҙы эйәртеп ҡайтып инде һылыуы. Ҡыйғас ҡара ҡашлы, көлөп торған ҡара күҙле, түңәрәк кенә йөҙлө һылыуҙы күргәс тә, Мирҙың күңеле: "Бына бит ул! Мин көткән ҡыҙ!" - тип елкенде. Күҙ төшмәҫлек ҡыҙ түгел ине уның Диләфрүзе. Исеме лә, үҙе лә, күңеле лә сафтан-саф гүзәллек сағылышы ине шул! Бер ҡараштан аңлашып, бер ҡараштан һөйөү хисе ҡабынып яратышты улар буласаҡ хәләле менән. Шулай ҙа оҙон ике йыл буйы анда-бында бер осрашып, йә ҡар-буранлы, йә ямғыр-елле, йә йәйғорло-йондоҙло, йә иҫ китмәле ҡояшлы көндәр-кистәрҙә урам буйлап етәкләшеп йөрөнөләр... Иҫенә төштөмө шәмәхә күҙле ҡыҙ, сағыштырып ҡаранымы уларҙы Мир үҙ-ара? Булғыланы... Иң тәүге осрашыуҙарында Диләфрүздең ипле генә сылтыратып көлөүе, оялсан ҡараштарын ҡуйы керпектәренә йәшереп йылмайыуы, ҡулдарын усына алғанда саҡ-саҡ ҡына һиҙелерлек ҡалтыранып, ҡулын алырға маташҡан мәлдәрҙә уның ошо тыйнаҡлығы үтә әрһеҙ, күҙенә, туп-тура ҡарап: "Мин һинеке булырға теләйем!" - тигән немец ҡыҙын иҫенә төшөрҙө. Иҫенә төшөрҙө һәм был ике ҡатын-ҡыҙҙың бер-береһенән күк менән ер шикелле айырылыуын тойҙо. Иоланта менән Диләфрүз... Исемдәрендә үк һалҡынлыҡ һәм наҙ... Әрһеҙлек һәм тыйнаҡлыҡ, тәкәбберлек һәм ғорурлыҡ, мин-минлек һәм әҙәплелек... Үҙеңде, үҙ хистәреңде беренсе урынға ҡуйыу һәм яратҡаның хаҡына үҙеңде онотоу... Тик үҙ бәхетеңде генә уйлау һәм һөйгәнеңде бәхетле итергә тырышыу... Бына ниндәй упҡын ятҡан улар араһында! Шуны ваҡытында аңламаһа ла, алыҫ һәм аңлайышһыҙ икенсе йыныс ҡыҙынан баш тартыуы, Тыуған ерен, әсәһен, ағаһын, ауылын, атаһы хәтерен һайлауы - ниндәй дөрөҫ булған!..
Бәхетле йәшәне улар Диләфрүзе менән. Береһе ауыҙ асып өлгөрмәй, икенсеһе уның ни әйтерен аңлап тора. Бер түгел, дүрт ҡыҙ үҫтереп, улдарҙан күрмәгән изгелекте ҡыҙҙарынан, кейәүҙәренән күреп, тыныс, һил ҡартлыҡ кисерҙе Зиннәтуллиндар. Әллә ниңә иртәрәк ҡуҙғалды шул Диләфрүзе - 72-һен тултырҙы ла шым ғына китте лә барҙы. Йөрәген яндырып, һуңғы һулышына әҙерләнгән ҡатыны янында ултырғанда Мир: "Күңелемдә йылдар буйы йөрөткән серҙе сисергәме әллә? Тегендә ҡыҙым барлығын һөйләргәме?"- тип уҡталды ла... ҡыйманы. Берҙән-берем тип һанаған йәмәғәтенең күңелен ҡайтарыуҙан, кисермәүҙән, ана туҡтайым, бына туҡтайым тип типкән нескә йөрәгенә уңалмаҫ яра һалыуҙан ҡурҡты. 50 йыл белмәгәнде, инде һанаулы ҡалған минуттарын бәхетһеҙ итеүҙән тыйылды... Дөрөҫ тә эшләгәндер: яратып, яратылып йәшәп, яратҡан кешеһенең ҡулын тотоп ашты хәләленең йәне асманға... Ә бит бер саҡ, Германияға туристик юллама менән барып, Иоланта-Миләүшә менән осрашып, ҡыҙы барлығын белеп ҡайтҡан 1984 йылда ул саҡ-саҡ ҡына асылмай ҡалды Диләфрүзенә.
...Иртәнгә табан ҡабырғаһына төртөп уятты уны ҡатыны:
- Һаташаһың шикелле. Баянан бирле әллә нимә һөйләйһең, әллә нимессә, әллә англисса. Миләүшә, тигән һымаҡ булдың. Аныһы кем тағын? - Ҡатынының артыҡ ҡыҙыҡһынмай ғына әйткән һүҙе йөрәген өтөп алды Мирҙың. Күҙен тырнап асҡан кеше булып, кирелеп-һуҙылып, ваҡытты һуҙырға тырышып, мыҙылып ятты. Ни тиергә? Әллә әйтергәме? Үпкәләһә, кит немкаңа, тиһә? Юҡ, юҡ... Ғаиләне емереү бер ни түгел, ғорур уның Диләфрүзе, кисермәҫ!
- Әллә, төш күргәнмендер... Малай тип көтһәк тә, бәлки, тағы ҡыҙ булып ҡуйыр. Ҡыҙ булһа, Миләүшә тип ҡушайыҡмы, тип уйлағайным. Шуны әйткәнмендер, - тип ялғанлап ҡотолдо.
- Миләүшә, Миләүшә... Матур исем, яҡын-тирәлә лә юҡ. Нимә аңлата икән һуң? Мәғәнәһе алама булып ҡуймаһа, - тине һуңғы айҙарын йөрөгән Диләфрүзе.
- Сәскә исеме бит. Руссаһы "фиалка" шикелле.
Шулай итеп уларҙың төпсөк ҡыҙҙары Миләүшә исеме алды, күҙҙәре лә атаһыныҡына тартып, зәп-зәңгәр ине...

Атай рухына баш эйеү

Атаһының ҡәберен барып табыу бәхетенә лә иреште Мир Зиннәтуллин. Армия хеҙмәтенән ҡайтҡас, бер осор эшһеҙ йөрөп алыу форсаты сыҡты. Үҙенә ҡалһа, ҡайтыу менән колхозға эшкә сығыу ине ниәте. Әммә военкоматта уны теркәүгә алыуҙан баш тарттылар. "Һин армияла урта мәктәпте тамамлау тураһында документ алғанһың, сержант мәктәбен бөткәнһең! Беҙгә һинең кеүек кадрҙар етешмәй! Етмәһә, хәрби разведка! Военкоматҡа эшкә алабыҙ! "- тинеләр. Мир ризалашманы. "Әсәйем яңғыҙ, шул арҡала ғына армияла ҡалыуҙан да баш тарттым..." "Бында үҙ яныңа күсереп алырһың. Торлаҡ бирербеҙ", тинеләр. Уға ла ризалашмағас, милицияға эшкә ҡоҙалай башланылар. "Икеһенең береһен һайла! Колхозда эшләрлек өс класс бөткәндәр һинән башҡа ла күп! Уйларға бер аҙна ваҡыт", - тип ҡайтарып ебәрҙеләр. Уйлап та торманы Мир, бармаҫҡа ҡарар иткәйне инде. Уның көсө ташып тора, сиҙәм аҡтарырға ҡушһалар ҙа риза булыр ине. Оҙон өс йыл буйы үҙе өйҙә булмағанда ҡыйшайған ҡойма-фәләнде, кәртә-ҡураны ипләштерҙе, йүнәтерен йүнәтте, яңыртырын яңыртты. Иптәштәре менән күрше ауыл аша үтеүсе поездарҙы ҡаршылап, вагон бушатырға ла йөрөп, аҡса табырға тырышты. Өҫтөнә кейер кейеме юҡ ине. Германияла йылы булғас, китель менән генә ҡайтып төшкәйне, бында ни ҡыш үҙ хөкөмөнә ингән: ҡар яуа, буранлап китте. Хеҙмәткә киткәнсе кейгән кейемдәре бәләкәй, өс йыл эсендә буйға ун сантиметрлап үҫеп, егерме килоға артып, мыҡты кәүҙәле булып ҡайтҡан, ир ҡорона ултырған кешегә үҫмер малайҙың күлдәк-ыштаны ҡайҙан яраһын! Тәүге йылдары өҫтөнән һалдат кейемен һалманы. Хәйер, ул йылдарҙа бар һалдаттар ҙа өсәр-бишәр йыл шулай йөрөнө, ни хәл итәһең, кейемгә ҡытлыҡ, колхоз аҡса түләмәй. Онон, ярмаһын биреп торалар ҙа әҙләп, уны өҫтөңә ҡаплап йөрөп булмай. Шулай аҡса йүнләп йөрөгән, военкомат учетҡа ҡуймай аптыратҡан осорҙа ул буш ваҡытында, бигерәк тә кискеһен атаһының хаттарын алып, уҡып, уйланып ултырыр булып китте.
Әгәр тере булһа, ниндәйерәк булыр ине икән атаһы? Ул һуғышҡа киткәндә өс йәше лә тулмай ҡалған Мир атаһын иҫләмәй ҙә инде. "Бик матур, мөһабәт буйлы, ҡырлас танаулы, ҡыйғас ҡара ҡашлы дан ир булды", - тип хәтерләй әсәһе. Бер генә фотоһүрәте бар атаһының. Әсәһе ултырғыста ултыра, атаһы уның яурынына ҡулын һалып, баҫып тора. Икеһе лә йәш, сибәр яңы ҡауышҡан парҙың йөҙҙәренә сыҡҡан бәхеттәре ташып-түгелеп торғандай. Ләкин ул бәхет бик ҡыҫҡа булған шул: ете йыл ғына... Һуғышҡа китер алдынан өҙҙөрөп гармунында уйнаған-уйнаған да атаһы, гармундың бер яғына Рим, икенсе яғына Мир тип улдарының исемен уйып яҙған. "Мин ҡайтыуға икеһе лә шартлатып гармунда уйнарға өйрәнһен!" - тигән ҡатынына береһе алтынсы, икенсеһе өсөнсө йәше менән барған улдарына ҡарап. "Иҫәр! Улар шулай ҙурайғансы ҡайтмайһыңмы ни! Алып кит гармуныңды! Уйнап кит, уйнап ҡайтып төш!" - тигән талап ҡуйған ҡатыны. Атаһы ризалашҡан: егеттәр тейәлгән арбаның иң артына ултырып, күҙҙән юғалғансы уйнаған. Уға ҡушылып йырлаған фронтҡа китеүселәр ҙә, бар оҙатҡан халыҡ та илап ҡалған. Быларҙы һөйләгәндә әсәһе лә илай... "Мин ҡайтмаһам да, гармуным ҡайтыр. Ике улымдың исеменән танырһығыҙ!"- тигән атаһы. "Гармуның кәрәкмәй! Үҙең ҡайт!" - тип яуапланым, улай тимәһәм, әллә гармуны булһа ла әйләнеп ҡайтыр ине ҡомартҡы булып..." - ти ине әсәһе.
Мир атаһының хаттарын уҡып, ҡапыл тертләне. Ул бит атаһының ҡайҙа хеҙмәт иткәнен, ҡайҙа ерләнгәнен белә ала ла баһа! Хәрби разведчик! Иолантаның әллә ҡасан сереп бөткән әсир ағаһын табышҡанды, үҙ атаһының һуңғы төйәген ни өсөн эҙләп тапмаҫҡа? "Полевая почта, в/ч №... " Ул ғәскәрҙең номерын хәтерендә ҡалдырҙы ла, киләһе военкоматҡа барғанда атаһының яҙмышын белеште. Уға әҙ-мәҙ документтарын күрһәтеп, архивҡа барырға ҡуштылар. Күпме йөрөһә-йөрөнө, атаһының ерләнгән урынын табыуға өлгәште Мир. Ҡырым, Керчь... Әммә атаһы ҡәберенә зыярат ҡылыу оҙаҡ йылдарға һуҙылды..
60 йәшен тултырып, хаҡлы ялға сыҡҡас ҡына, йәй көнө ағаһы Рим менән икәүләп юлланды улар алыҫ сәфәргә. Поезд менән Керчь ҡалаһына килеп төштөләр һәм, алдан килешеп ҡуйғанса, тура музейға юлландылар. Герой-ҡала Керчтең тарихи мәҙәни ҡурсаулығына ҡараған "Аджимушкай таш сығарыу (каменоломня) сәнәғәте музейы" тип аталған панорама-мемориаль комплекс һушты алырлыҡ ҙур ине. Экскурсовод һөйләгәндәрҙе тыңлап сәстәр үрә торорлоҡ. Керчь ҡалаһынан биш саҡрым ғына алыҫлыҡта урынлашҡан был ҡасабала совет һалдаттары фашистарға ҡаршы батырҙарса һуғышҡан. 1942 йылда үҙҙәренән әллә нисә тапҡыр көслө фашист армияһы һөжүменә ҡаршы тора алмай, Керчь ярымутрауынан сигенергә мәжбүр булалар. Полковник Павел Ягунов етәкселегендәге һалдаттар төркөмө, сигенгән ғәскәрҙәр һәм ябай халыҡ килеп ҡушылыу һөҙөмтәһендә, 13 мең кешегә барып етә. Бындай ҙур ғәскәр менән даими бомба яуып, снарядтар шартлап торған боғаҙ аша сығыу мөмкинлеге ҡалмағас, бөтәһе бергә катакомбаларға йәшеренергә мәжбүр була. Әммә унда оҙаҡ ҡалыу мөмкин түгел: ашарға ризыҡ, эсәр һыу юҡ. Һалдаттар үҙҙәре тау-таш аҡтарып, тәрәнлеге 15 метрға еткән ҡоҙоҡ ҡаҙып та ҡарай, үлгән сысҡандар, ярғанаттар һәм ҡомаҡтар менән туҡлана, таштарға ҡумыҡҡан мүктәрҙе ашарға мәжбүр була. Атакаға ташланып, катакомбанан сығып та ҡарай совет һалдаттары. Әммә уларҙың сығыуын көтөп кенә торған, яҡшы ҡораллаған фашистар утҡа тотоп, миналар яуҙырып, уларҙы шунда уҡ ҡырып һала. Полковник Ягунов та һәләк була. Быны күргән фашистар катакомбаны миналап сығалар, самолеттар бомба ташлай, өҫтәүенә ағыулы газ ебәрәләр. Ярты йыл утҡа тотҡандан һуң, советтарҙың ҡаршылығын һындырып, фашистар таш сығарыу шахтаһына инә ала. 13 мең кешенән ни бары 48 кеше генә тере ҡалған була...
Катакомбаның оҙонлоғо ун саҡрым тирәһенә һуҙылһа ла, экскурсия бары 500 метрлап ҡына ҡараңғы, дымлы туннель буйлап ер аҫтынан бара. Йән өшөткөс шомло, ҡурҡыныс, хәҙер фашистар бомба яуҙырыр, автоматтан ата башлар төҫлө... Артабан ағалы-ҡустылы икәү Багерово исемле ҡасабаның туғандар ҡәберлегенә барҙы. Унда меңдәрсә исем араһынан аталарының исем-фамилияһын табыуы үҙе бер ыҙа булды. Әммә таптылар! Бар ине атайҙарының исеме мәрмәр ташта, бар ине! Зиннатуллин Гильман Ибрагимович! Бына ул атай! Бына ғына ята ул, ҡул һуҙымында! Рим менән Мир Зиннәтуллиндар мәрмәр ташты һыйпап иланы. 65 йылдан һуң тапты улар үҙҙәренән ике тапҡырға йәш көйө, мәңгелеккә утыҙҙа ғына ҡалған ғәзиз атайҙарын!
Мәрмәр стелалар ҡуйылған ергә тыуған ауылы Ҡотлоюлдан килтерелгән бер ус ҡара тупраҡты һалып, әсәләренән сәләм әйттеләр, уларҙың теге донъяла булһа ла осрашыуҙарына ышаныуҙарын белдерҙеләр. Һәр икеһе үҙ уйына батып, оҙаҡ уйланып ултырҙылар.
Артабан улар Багеровоның музейына һуғылды. Бикле булып сыҡты уныһы. Бер аҙ музей тупһаһында тапана биреп торҙолар. Ниңәлер уларға ошо музейҙа атайҙары Ғилман тураһында берәй документ һаҡланалыр кеүек тойолдо. Шул саҡ урамдан үтеп барыусы ир:
- Музей хужаһы бер нисә өй аша ғына йәшәй, өйөнә барһағыҙ, ул килеп аса торған, - тип адресты өйрәтеп ебәрҙе.
Зиннәтуллиндарға һәр экспонат тураһында ентекләп һөйләне музей етәксеһе. Күп кеше башын һалған икән был ҡасаба янында. Танкыға ҡаршы ҡаҙылған траншея совет һалдаттары, ябай ауыл халҡы, балалар һәм ҡарт-ҡоро мәйеттәре менән тулы булған. Был вәхшилекте төшөрөп өлгөргән совет фотографы үҙе иҫтән яҙып ҡолаған, тинеләр. Музей тулыһынса тиерлек Бөйөк Ватан һуғышына арналған ине. Күпме генә эҙләмәһендәр, һорашмаһындар атайҙарына ҡағылышлы бер әйбер ҙә табылманы. Хушлашып, урамға сыҡҡас ҡына, экскурсовод ҡапыл ниҙер иҫенә төшөрҙө.

(Дауамы. Башы 2022 йылдың 45-се һанында).
"Киске Өфө" гәзите, №2, 2023 йыл

КИРЕ СЫҒЫРҒА