Өфөләге Республика инженер лицей-интернатының 10-сы класс уҡыусыһы Вадим Харисов быйыл Ҡаҙағстанда 57-се халыҡ-ара Менделеев олимпиадаһында алтын миҙал яулағайны. Артабан ул Цюрихта 55-се Халыҡ-ара химия олимпиадаһында ла ҡатнашып, тағы алтын миҙалға лайыҡ булды. Шулай уҡ һуңғы ике йылда ул бөтә Рәсәй уҡыусылар олимпиадаһының йомғаҡлау этабында абсолют еңеүсе булып тора. Вадим Харисовты олимпиадаға әҙерләү менән республика Олимпиада хәрәкәте остаздары ассоциацияһы (АНОД) ҡатнашыусылары шөғөлләнә. "Башинформ" хәбәрсеһе Ассоциацияға нигеҙ һалыусыларҙың береһе һәм уның ағзаһы, уңышлы йәш педагог Айнур ҒҮМӘРОВ менән осрашты.

Айнур Мансур улы, һеҙҙе ошо арала уҡыусығыҙҙың ҙур еңеүе менән республика Башлығы ла ҡотланы...

- Эйе, Башҡортостан Башлығы Радий Хәбиров Хөкүмәттең аҙналыҡ кәңәшмәһендә егерме йыл эсендә тәүге тапҡыр республикаға химия буйынса Бөтә донъя олимпиадаһының алтын миҙалдарын килтергән уҡыусым Вадим Харисовты һәм мине дәүләт наградалары менән бүләкләне, емешле эшмәкәрлек өсөн рәхмәт белдереп, "Химиктарыбыҙ, алға!" тине. Мин, үҙ сиратымда, республика педагогтары исеменән Педагог һәм остаз йылында республика етәкселегенең ярҙамын һәм иғтибарын тойоу бик ҡыуаныслы булыуын әйттем. Шулай уҡ республика Башлығына үҙемдең педагогым, Рәсәйҙең халыҡ уҡытыусыһы Лиза Әғәҙуллинаның Өфөлә беренсе уҡытыусыға һәйкәл ҡуйыу тураһындағы хыялын тормошҡа ашырыуҙы һорап мөрәжәғәт иттем. Башҡортостан Башлығы был мәсьәлә менән шөғөлләнергә вәғәҙә итте.

Һеҙ үҙегеҙ ҙә ул саҡта республика Башҡорт лицейы тип аталған уҡыу йортонда уҡығанһығыҙ, олимпиадасы булғанһығыҙ...

- Эйе, артабан, Башҡорт дәүләт университетының химия факультетын тамамлағандан һуң үҙемдең ошо тыуған уҡыу йортона химия уҡытыусыһы булып эшкә ҡайттым. Бер үк ваҡытта Рәсәй Фәндәр академияһы Өфө ғилми үҙәгенең химия институты аспирантураһын тамамланым. 2016 йылда диссертация яҡлап, фән кандидаты булдым. Мин һәр саҡ фән менән шөғөлләнергә һәм уҡытырға теләнем. Эшләй башлауымдың беренсе йылында уҡ минең уҡыусыларымдың береһе олимпиаданың республика этабында еңде. Миңә уҡытыу оҡшай, әммә һәләтле балалар менән эшләү өсөн предметты тәрән белергә, үҫешергә, яңы фәнни ҡаҙаныштар менән ҡыҙыҡһынырға кәрәклеген аңлайым.

Айнур Мансур улы, Башҡортостан уҡыусылары тиҫтә йылдар дауамында химия буйынса төрлө олимпиадаларҙа юғары позициялар биләй. Һеҙҙең уҡыусыларҙың шундай ҙур уңышҡа өлгәшеүенең сере нимәлә?

- Бында бер ниндәй ҙә сер юҡ - был бик законлы һөҙөмтә. Иң мөһиме - системалы әҙерлек. Күп йылдар лицейҙа һәләтле балалар менән остазыбыҙ - халыҡ уҡытыусыһы Лиза Ҡыям ҡыҙы Әғәҙуллина методикаһы буйынса эш алып барыла. Шуға күрә уҡыусыларыбыҙҙың еңеүе - был бөтә командабыҙҙың еңеүе, унда уҡытыусылар ғына түгел, ә үткән олимпиадаларҙа еңеүселәр ҙә ҡатнаша. Олимпиада хәрәкәте остаздары ассоциацияһы сиктәрендә мәктәп уҡыусылары менән эш йыл әйләнәһенә дауам итә. Был - өҫтәмә рәүештә төшкө аштан һуңғы дәрестәр, йәкшәмбе мәктәбе, каникул ваҡытында уҡыу-күнекмә йыйылыштары. Һәләтле генә түгел, бик эшсән дә беҙҙең балалар.
Совет осоронан алып беҙҙең республикала фәнде уҡытыу буйынса яҡшы традициялар һалынған. Был, тәү сиратта, үҫешкән химия производствоһы менән бәйле. Ә производствоға, билдәле булыуынса, кадрҙар, кадрҙарға университеттар кәрәк. Бәхеткә күрә, беҙҙә химия белеменең бөтә дәрәжәләре буйынса төрлө институт бар. Улар Рәсәйҙә генә түгел, донъяла ла яҡшы позицияларҙа тора.
Ҡыҙыҡлы факт һөйләйем: Астанала олимпиадала беҙ Лиза Әғәҙуллинаның уҡыусыһы Булат Ғарифуллин менән осраштыҡ. Ул әле Өфөләге 13-сө дауахананың баш табибы булып эшләй. 1998 йылда ул ошо Астаналағы олимпиадала, ә һуңынан Австралияла алтын миҙал яулай. Шул ваҡыттан алып, химия менән шөғөлләнмәһә лә, олимпиадасылар өсөн мәсьәлә төҙөүҙе дауам итә һәм унда жюри сифатында йөрөй. 2018 йылда уның уҡыусыһы Тимур Маннанов, беҙҙең Ассоциация рәйесе, Беларуста үткән Халыҡ-ара олимпиадала алтын миҙал ала һәм хәҙер 5 йылдан һуң Тимурҙың уҡыусыһы Вадим Харисов та алтын миҙалға лайыҡ булды. Был - дүртенсе быуын еңеүе.

Көслө уҡыусылар араһында буласаҡ еңеүселәрҙе нисек танырға?

- Олимпиадасылар менән эшләү сере бик ябай. 7-се класс уҡыусыларына 11-се класс уҡыусылары үтә торған дәрестәрҙе биреп ҡарайһың. Әгәр уҡыусы был дәрестәрҙәге күнегеүҙәрҙе үҙләштерә алһа, ул төбәк йәки бөтә Рәсәй олимпиада кимәленә тиклем үҫәсәк. Мин башта теманы бөтә класҡа аңлатам һәм яҡшы үҙләштергән балаларҙы айырып, студенттарға тапшырабыҙ. Унда улар юғарыраҡ кимәлдәге мәсьәләләрҙе сисә.
Ҡайһы бер балалар, ысынлап та, бик тиҙ үҫешә, уларға нигеҙ биреү генә лә етә һәм улар артабан үҙаллы шөғөлләнә, уҡый ала. Ә ҡайһы берҙәрен ниндәйҙер айырым алымдар буйынса шөғөлләндерергә кәрәк.
Ассоциацияның девизы: олимпиада еңеүсеһен түгел, ә кешене тәрбиәләү. Илебеҙҙәге һуңғы ваҡиғалар менән бәйле был айырыуса көнүҙәк яңғырай.
Өлкән быуындың ролен дә дөрөҫ баһаларға кәрәк. Тәрбиә бирмәйенсә, белем биреү - ул идара итеп булмаған боеголовка кеүек, бик ҡурҡыныс. Һәм был йәһәттән шул мөһим: бала бик һәләтле икән, ҡыҙыҡлы булһын өсөн уны фәндең иң алдынғы өлөшө менән таныштырыу кәрәк.
Мин үҙемдең олимпиадала еңгән уҡыусыларыма шулай тием: һеҙҙең еңеү яҡшы, әммә белемегеҙ йәмғиәт, ил, кешелек файҙаһына ҡулланылмаһа, уның бер кәрәге юҡ.

Һеҙҙеңсә, хәҙерге балалар ни тиклем талантлы?

- Мин талантты тиҙ талантҡа һәм ваҡыт үтеү менән асылған талантҡа бүләм. Һәм уны ваҡыт үтеү менән, уның һөҙөмтәлелеге, кешенең үҙ тормошонда өлгәшкәндәре буйынса ғына үлсәп була. Минеңсә, ул йәмғиәткә файҙалы булһа ғына уны талант тип атарға мөмкин. Уңышлы булыр өсөн бер йүнәлештә ныҡлы эшләргә кәрәк, йәмғиәткә файҙалы булыр өсөн периферик күреү һәләте лә булырға тейеш. Был йәһәттән остаздың роле баһалап бөткөһөҙ.
Хәҙер балаларҙың ысынлап та мөмкинлектәре бик күп. Бындай уңайлы мөхитте бөтәһенә лә булдырһаҡ, таланттар буласаҡ. Мул уңыш алыу өсөн нимә эшләйбеҙ? Беҙ уны хәстәрләйбеҙ. Минеңсә, балалар ҙа үҙҙәрен хәстәрләгәнде тойорға тейеш. Йәштәрҙең Башҡортостандан ситкә уҡырға инеүендә проблема күрмәйем. Әгәр ҙә уларға дөрөҫ тәрбиә бирһәк, хәстәрләһәк, улар быны беләсәк, рәхмәтле буласаҡ һәм республикаға ҡайтырға ынтыласаҡтар. Кесе Ватанға ярҙам итеү буйынса "Атайсал" проектының ни тиклем популяр булғанын ҡарағыҙ. Тимәк, ҡайҙа ғына барһаң да, йөрәктә Ватанға һөйөү һаҡлана.

Химия хәҙер нисек үҙгәрә?

- Химия ысынлап та үҙгәрә, балаларҙы әҙерләү ҙә үҙгәрә. Мәҫәлән, 2001 йылда беҙгә, студенттарға, химия фәне 18 миллион матдәне белә, тинеләр. Әле 200 миллиондан ашыу матдә билдәле, йәғни химик матдәләр һаны 10 тапҡырға артҡан. Был тәңгәлдә минең өлөшөм дә бар. Донъяға билдәле булмаған 75 матдәне мин синтезланым һәм лабораторияла асыҡланым, уның тураһында диссертация яҙҙым.
Уҡыусыларыма шулай тип әйтәм: химия алфавит кеүек. Урыҫ телендәге алфавит хәрефтәре ҡушылыуынан бик күп әҫәрҙәр яҙырға мөмкин. Химия менән дә шулай - элементтар йыйылмаһы бер төрлө, әммә бик күп комбинациялар һәм матдәләр синтезланырға мөмкин.
Һуңғы 20-25 йылда химияның яңы йүнәлештәре асыла, улар әлегә тиклем бындай киң ҡулланылышҡа эйә булмаған һәм әлегә тиклем күренмәгән. Әммә хәҙер тренд таҙа химия өсөн түгел. Хәҙер химия һәм информатика, химия һәм биология синтезы кеүек йүнәлеш киң тарала. Беҙ геномды расшифровкалау мәленә аяҡ баҫтыҡ. Фән һәм мәғлүмәт технологиялары киҫелешендә тап ошонда ҙур асыштар яһаласаҡ. Шуға күрә беҙ балаларыбыҙҙы физика, информатика, биология кеүек тәбиғи фәндең башҡа өлкәләрендә лә үҫтерергә тырышабыҙ.
Әлеге ваҡытта илдә импортты алмаштырыу менән әүҙем шөғөлләнәләр. Был беҙҙең өсөн ысынлап та уйланырға бер сәбәп. Таныш етештереүселәремдең күбеһе әйтеүенсә, беҙгә кадрҙар, баштар һәм ҡулдар, беҙгә быраулау иретмәләрен алмаштырыу кәрәк. Эйе, мин шаяртмайым.

Айнур Мансур улы, лицейҙы тамамлаусылар, ғәҙәттәгесә, имтиханда юғары балл ала. Уҡыусыларҙы аттестациялауҙың был форматына нисек ҡарайһығыҙ?

- Идея булараҡ, имтихан форматы бик шәп. Ул һәләтле сығарылыш уҡыусыларына илдең иң яҡшы юғары уҡыу йорттарында белем алыу мөмкинлеген бирә. Был ысынлап та шундай трамплин, мөмкинлек. Әммә, икенсе яҡтан, имтихан һөҙөмтәләре бөтә уҡыу йортон баһалау критерийына әйләнгәнлектән, уның бөтә ауырлыҡтары мәктәп иңенә төштө - был белем биреүгә, тәрбиәгә бик насар йоғонто яһай. Имтихан һөҙөмтәләре юғары булмаған мәктәптәрҙе беләм, әммә уларҙа психологик климат бик яҡшы, балаларҙың барыһы ла афариндар.
Мәғлүм булыуынса, имтиханды үҙгәртеү тураһында һүҙ бара, сөнки был форматта өҫтөнлөктәр менән бергә асыҡтан-асыҡ етешһеҙлектәр ҙә бар. БДИ-ны, халыҡ-ара тест программалары кеүек юғары уҡыу йорто проектына әүерелһен өсөн, мәктәптән ситтә тапшырыу хәл ителһен ине.

2023 йыл Рәсәйҙә Уҡытыусы һәм остаз йылы тип иғлан ителде. Тематик йылдан нимә көтәһегеҙ?

- Уҡытыусы тураһында ниндәй ҙә булһа ыңғай фекер йөрөтөү яҡшы, тип уйлайым. Был ыңғай ҡараш тыуҙыра, һөнәрҙең абруйын күтәрә. Нимә тураһында күберәк һөйләһәк, ул шул тиклем популярлаша бара. "10-сы класс уҡыусыһы" тип эҙләү системаһына баҫығыҙ әле. Унда "Вадим Харисов халыҡ-ара химия олимпиадаһында алтын миҙал яуланы" тигән түгел, ә башлыса кире мәғлүмәт сығасаҡ. Тимәк, мәктәпкә ҡағылышлы мәғлүмәт фоны кире, дәүләт кимәлендә быны үҙгәртеү өсөн нимәлер эшләнһә, мин бары тик ҡыуанам ғына.
Уҡытыусылар тураһында күберәк һөйләргә кәрәк. Дөрөҫөрәге, уҡытыусыларыбыҙ байтаҡ, улар, бәлки, бер ниндәй ҙә юғары ҡаҙаныштарға өлгәшмәгәндер, әммә иң мөһимен эшләй - беҙҙе шәхес булараҡ тәрбиәләйҙәр. Күп кенә таныштарым быны аңлай һәм уҡытыусыларына рәхмәт белдерә.
Уҡытыусыларығыҙға ваҡытында рәхмәт әйтергә кәрәк, мин быны уҡытыусы булараҡ та, уҡыусы булараҡ та әйтәм. Балаларҙың ата-әсәһенә ҡарата рәхмәте, уҡыусыларҙың уҡытыусыларына, остаздарына ҡарата рәхмәте - был бәхет юлы, артабанғы ҡаҙаныштар өсөн сәбәп!
Хәҙер уҡытыусыға рәхмәт белдереү өсөн төрлө акциялар бар, ниңә уларҙа ҡатнашмаҫҡа! Үҙегеҙҙе лә, уҡытыусығыҙҙы ла бәхетле итегеҙ. Мин дә шулай эшләргә уйлайым. Бының өсөн 1 сентябрҙе йәки Уҡытыусылар көнөн көтөргә кәрәкмәй, теләгән көндө шылтыратып, йә барып, "Рәхмәт" тип әйтергә мөмкин.

Әлфиә ӘҺЛИУЛЛИНА.
"Киске Өфө" гәзите, №34, 2023 йыл

КИРЕ СЫҒЫРҒА