Күренеүенсә, боронғо Ҡытай хроникаһында төрлө атамалар менән нарыҡланған 3 тиҫтәнән ашыу ҡәүемдең бер үк телес берләшмәһенә ҡарауы әүәл ошо уртаҡ атаманың этноним түгел, ә политоним булыуын раҫлай: тимәк, заманына күрә бик ҙур ғәскәр йыя алыусы ил телес, тип аталған. Ошо ил составында төрки теллеләрҙән башҡа иранлылар ҙа була: мәҫәлән, алань, йәғни алан ҡәүеме фарсы теллеләр иҫәбенә инә. Тарихсы С.Г. Кляшторный ошо хаҡта былай тип яҙа: "... слово теле является китайской транскрипцией древнемонгольского слова tegreg, вошедшего и в тюркские языки, с первоначальным значением "обод, колесо", а также телега, тележник". Иными словами, китайцы позаимствовали из монгольской (сяньбийской или жуаньжуаньской) среды тот термин, который в этой среде использовался, но уже не в переводе, а в оригинальном звучании".

Финансистарҙың беренсе кварталда отчет биреүенә күнегеп бөткәнбеҙ инде, ә бына депутаттарҙың социаль селтәрҙә генә түгел, рәсми рәүештә киң мәғлүмәт сараларын йыйып, үҙ һайлаусылары алдында отчет тотоуына һаман күнегеп китеп булмай, сөнки ундайҙар бик һирәк. Был бигерәк тә Башҡортостандан РФ Дәүләт Думаһына һайланған депутаттарға ҡағыла. Зариф Байғусҡаров иһә бер нисә йыл рәттән инде яңы йылды отчет биреүҙән һәм киләсәккә пландары менән таныштырыуҙан башлай. Ошо көндәрҙә ул тағы ла "Башинформ" мәғлүмәт агентлығына журналистарҙы йыйҙы.

Ҡаланың үҙәгенән ситтә ятҡан, әммә уның өсөн бер үк кимәлдә кәрәкле булған биҫтәләр менән Өфөбөҙ ҙур, йәмле, йәшел, заман талаптарынан ҡалышмай үҫешкән миллионлы ҡала булып тора. Баш ҡала рәсми рәүештә райондарға бүленеп йөрөтөлә, ләкин барыһы ла һөйләшкәндә Өфөнө төрлө атамалағы - Черниковка, Инорс, Затон, Үҙәк һәм башҡа исемле биҫтәләр менән атай. Бөгөнгө һүҙебеҙ Өфөнөң Ленин районына ҡараған Затон биҫтәһе хаҡында.

Рәми Ғарипов исемендәге 1-се Башҡорт республика гимназия-интернатының һәм 1-се, 2-се республика полилингваль күп профилле гимназияларҙың 6-7-се класс уҡыусылары шайморатовсылар сафына алынды. Тантаналы сарала Башҡортостан Башлығы Радий Хәбиров ҡатнашты.

Быға тиклем Нефтекама ҡала хакимиәте башлығы булып эшләгән Ратмир Мәүлиев Өфө хакимиәте башлығы вазифаһын башҡарыусы итеп тәғәйенләнде. Бындай ҡарар Өфө ҡала Советының сираттан тыш ултырышында ҡабул ителде.

Был көндәрҙә республика халҡы Башҡортостандың халыҡ шағиры Рәми Ғариповтың тыуыуына 90 йыллыҡты киң билдәләй. Был байрам тураһында республика Башлығы Радий Хәбировтың махсус указы сыҡты, Республика Хөкүмәте лә халыҡ шағирының яҡты иҫтәлеген, талантлы ижадын күтәрмәләү буйынса бихисап саралар планлаштырҙы. Шуға ярашлы быйыл "Китап" нәшриәтендә шағирҙың тормошона һәм ижадына арналған 5 китап сығасаҡ, Рәми Ғариповтың балалары менән бергә әҙиптең һанлы архивы булдырыласаҡ. Архив фондында - көндәлектәр, хаттар, тәржемәләр һәм, әлбиттә, шиғырҙар, улар араһында быға тиклем баҫылмағандары ла буласаҡ.

Атаһының, Бөйөк Ватан һуғышы ветераны Сәләхетдин Хөснөтдин улының, еңеү хәтирәләрен тыңлап, тыныс тормошта тиҫтерҙәре менән ағас мылтыҡтан атыш уйнап, ағайҙары менән ысын ир-егет тәрбиәһе үткән Вәлит Теләүбаев әрме хеҙмәтенә әҙер үҫә. Тыныс тормошта изге бурысты үтәп ҡайтыуҙың бер ҡыйынлығын да күрмәй ул. Ләкин 18 йәшлек егетте яҙмыш үҙ һынауҙары менән көтә. Быны ул өҫтән эҫе ҡояшы ҡыҙҙырған, аҫта саңдары борҡоп ятҡан, туҡтауһыҙ ямғыр кеүек пулялар яуып торған бейек тауҙар араһында урынлашҡан Афған еренә барып төшкәс кенә аңлай... Ана шул ваҡыттан нисек бормалы-бормалы тар тау юлынан тимер атын ауыҙлыҡлап юл алһа, бөгөнгәсә дүрт тәгәрмәстәрҙә елә шофер. Тормош юлында ниндәй тауҙарҙы артылған да, ниндәй ҡаршылыҡтар яулаған, үҙ-үҙен таба алғанмы икән яугир-интернационалист? Нисек кенә ауыр булмаһын, үтә һаҡлыҡ менән генә уның хәтер йомғағын тағатыуын һораныҡ. Һүҙ - Бөрйән районы Нәби ауылы ир-уҙаманы Вәлит Сәләхетдин улы ТЕЛӘҮБАЕВҡа.

Идеал Исчуринға айырым кешеләр, үҙе аралашҡан даирәлә дөйөм кәйеф тураһында тиҫтәгә яҡын отчет яҙҙы. Таныш-белештәренең яҙмышы менән уйнауы күңеленә таш булып ултырһа ла бер ни ҡыла алманы. Исчурин өрәйен алып, үҙенә тулыһынса буйһондорғайны уны. Ғәрләнде, үҙен күрә алманы һәр яҙған доносынан һуң. Тик ҡайһылатһын, түҙҙе. Уға ла йәшәргә кәрәк бит. Бәлки, кемдер уның тураһында ла органдарға яҙалыр, тип үҙен йыуатты.

Биш йыл элек гәзитебеҙҙә "Өфө башҡорто" рубрикаһын асып ебәргәйнек. Халыҡ-ара туған тел көнө уңайынан ул рубрикала сығыш яһаған геройҙарҙың башҡорт теле тураһындағы фекерҙәренә тағы ла бер байҡау яһарға булдыҡ. Ғөмүмән, Өфө башҡорттары башҡортса һөйләшәме?

Танышымдың ейәне көҙгә 1-се класҡа бара. Ҡайһы мәктәпкә бирергә белмәйенсә, былтырҙан алып баш ваталар.

Гәзитебеҙҙең былтырғы 45-се һанындағы "Дөрөҫ һөйләш!" рубрикаһында "Йәтимме, әллә етемме?" тип аталған бәләкәс кенә бер мәҡәләне уҡығас та, сираттағы тапҡыр ҡәләмемә тотондом. Һүҙлегебеҙгә "етем" булып инеп киткән ошо һәм башҡа һүҙҙәрҙең тамыры хаҡында фекерләп алмаҡсымын.

"Ә һин армияла булдыңмы?" тип һорағайны минән педагогия институтының өсөнсө курсында уҡып йөрөгән бер һылыу ҡыҙ уның менән таныша башлағас та. Үҙем мединститутта тәүге йыл ғына уҡый инем. Әлеге ҡыҙҙан ике йәшкә йәшерәк булғанғамылыр, һис кенә лә бирешкем килмәй бит әле. Үҙемде бер аҙ олораҡ, донъя гиҙгән итеп күрһәтергә тырышам: "А как же, - тигән булдым, - шуның өсөн дә институтҡа һуңлап ҡына индем…" Өҫкө төймәләре ысҡынған күлдәгем аша күренеп торған тельняшканы "Ағайым әрменән алып ҡайтып бүләк итте" тип әйтә алмайым бит инде… Ни булһа ла, әлеге "буйлы майка" был һылыуҡай менән танышыуыма ярҙам ғына итте. "Кем булып хеҙмәт иттең, - тип, артабан төпсөшә был етди ҡыҙ (тельняшкамды байҡап алды, күрәһең), - морякмы әллә?.." "Юҡ, - тигән булдым. - Диңгеҙ менән таныш түгелмен. Десантник мин…"

Йәйәүлегә хәҙер көн бөттө. Өфө урамдарында ғына түгел, үҙе йәшәгән йорт янында ла иркенләп йөрөү тәтемәй: ҡайҙа ҡарама - машина, цивилизация бәләләренең береһе. Ҡышҡы осор айырыуса маҙаға тейә улар. Йорттарҙың тирә-яғы, тротуарҙар йүнләп таҙартылмау сәбәпле, машина юлынан йөрөргә һәм минут һайын эргәңдән выжлап үтеп торған транспорттан янтайып, тубыҡтан көрткә сумырға мәжбүрһең.

Туған телгә арнап ниндәй генә шиғыр, йыр, ҡобайыр ижад ителмәгән! Уның матурлығын, бөйөклөгөн төрлөсә асҡан бындай юлдар ҡат-ҡат уҡыла, ятланыла, быуындан-быуынға тапшырыла. Ләкин берәү ҙә, бер ҡасан да туған телдең бөйөклөгөн һәм матурлығын асып бөтә алмаясаҡ, сөнки ул мәңгелек төшөнсәләр иҫәбендә. Һәр быуын уны үҙенсә данлар, үҙенсә асыр. Халыҡ тере икән, тимәк, тел дә тере. Халыҡ булғанда тел йәшәйәсәк.

Мәжит Ғафури исемендәге Башҡорт дәүләт академия драма театрында бынан ун йыл элек Рәми Ғариповтың 80 йыллыҡ юбилейына арнап, "Февраль. Буран..." спектаклен сәхнәгә сығарҙыҡ. Ул ошо йылдар буйына Шағирҙың тыуған көнөндә һәр йыл ҡабатлап уйнала килде. Кисә, 11 февралдә лә, Рәми ағайҙың 90 йыллыҡ юбилейына арнап, спектакль тамашасыларға тәҡдим ителде.

МАТУРЛЫҠТА - УЙСАНЛЫҠ

...Рәми Ғарипов йөрәгенең ярылыуы беҙҙең бик күптәребеҙҙең йөрәген ярып үтте. Был хәл үтә үкенесле һәм ваҡытһыҙ ине.
Дөрөҫ, бер үлем дә үкенесһеҙ һәм ваҡытлы булмай, ләкин Рәми Ғариповтың донъянан китеүенә, нисектер, беҙҙең йөрәк әрнеүҙәре лә килеп өҫтәлә һәм был әрнеүҙәр шағирҙың шиғырҙарындағы йөрәк әрнетеүҙәренә барып тоташа.
Шуныһы асыҡ: шағирҙың ижады тотош әрнеүҙәрҙән генә тормай, күңеленең төрлө саҡтары уның шиғырҙарында сағыла, ләкин шулай ҙа әрней белмәгән шағир - ысын шағир түгел, ул - йөрәкһеҙ шағир, ә булмаған йөрәктең ярылыуы ла мөмкин түгел. Рәми Ғарипов исемен әйтеү менән бер кемгә лә оҡшамаған, сағыштырғыһыҙ һәм ҡабатланмаҫ шағир һәм шәхес күҙ алдына килеп баҫа. Уға шағирлыҡ әсә һөтө менән ингән. Тимәк, ул ысын мәғәнәһендәге шағир, ҙур талант эйәһе. Ул ғүмере буйы ана шул ҙур талантына, тәбиғәттең биргәненә таянып, ысын шағирҙарса, үҙ ғүмер законы, үҙ ҡағиҙәһе менән йәшәне. Бындай ғүмер юлын үтеү, әлбиттә, еңел түгел. Шуның өсөн дә уның шиғырҙарын, ундағы уйҙарын, кисерештәрен башҡалар менән (әгәр ҙә улар башҡаларҙа булһа әле) бутарға мөмкин түгел...

Назар НӘЖМИ,
Башҡортостандың халыҡ шағиры.

Рәми ағай Ғарипов менән тәүге танышыуым 1973 йылдамы, 1974-тәме, асыҡ ҡына хәтерләмәйем, Башҡорт дәүләт университетының "Шоңҡар" әҙәби түңәрәге үткәргән шиғриәт кисәһендә булды. Сәхнәлә ул "Туған тел" шиғырын уҡығайны. Ул әҫәрҙе күптәрҙең тәүгә ишетеүе булһа ла, ошондай шиғыр барлығын белә инек инде, өлкән курстағылар был хаҡта һөйләп өлгөргәйне. Кисәлә Рәми ағай тап шул тамаша залында ултырған студенттарҙың һорауы буйынса һөйләп ишеттергәйне ул шиғырҙы.

Алдында ултырған был әҙәмдең юҡҡа килмәүен йәш уҡытыусы аңлағайны инде. Уның саманан тыш күп белеүе быуынын йомшартты, ихтыярын алды. Юғалып, баҙап ҡалды.
- Тырышып, маҡталып эшләйһегеҙ. Дәүләтебеҙ нәҡ һеҙҙең кеүек үҙ бурыстарына яуаплы ҡараған кешеләргә мохтаж. Империалистар социалистик ватаныбыҙҙы емерер өсөн оло хәйләгә бара, төрлө ҡотҡо тараталар, рухыбыҙҙы ҡаҡшатырға маташалар.

Февраль башҡорт донъяһына Рәми Ғариповты биргән ай, ағайҙы беҙҙең аранан алып киткән ай ҙа февраль. Быйылғы февралдә шағирға 90 йәш тулған булыр ине... Ошо ваҡиға уңайы менән Рәми Ғариповтың балаларын - рәссам, Өфө ҡалаһының 2-се художество сәнғәт мәктәбе уҡытыусыһы, Башҡортостандың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре Азамат ҒАРИПОВ менән Нариман Сабитов исемендәге 1-се балалар музыка мәктәбе уҡытыусыһы, концертмейстер, шулай уҡ Башҡортостандың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре Гөлнара ҒАРИПОВАны редакциябыҙға саҡырҙыҡ һәм уларҙың аталары тураһындағы хәтирәләрен тыңланыҡ.

Күбәләк, ҡыуаҡан һәм тиләү ырыуҙары ауылдары, башлыса, республикабыҙҙың Учалы, Әбйәлил һәм Белорет (1 генә ауыл) райондары территорияһында нигеҙләнгән. Ҡасандыр хәҙерге Силәбе өлкәһендәге, Тарихи Башҡортостан территорияһындағы ҡыуаҡан ауылдарының (шул иҫәптән, ҡыуаҡан тармағы түбәләҫтәрҙең) боронғо аҫаба ерҙәре батша чиновниктары тарафынан заводтар һалыу маҡсатында тартып алынған, ауылдары юҡҡа сыҡҡан. Әлеге ваҡытта ҡыуаҡандарҙың элекке ерҙәрендә Силәбе өлкәһенең Һатҡы ҡалаһы һәм районы, Сулея станцияһы, Йүрүҙән, Межевой Лог, Златоуст ҡалалары урынлашҡан. Ә хәҙерге Салауат районының Баш-Илсекәй, Ҡалмаҡҡол, Яңы Сөрөкәй, Тирмән, Урмансы ауылдарына ҡыуаҡандарҙың яҡын ҡәрҙәштәре - түбәләҫтәр нигеҙ һала.