Фани донъянан арыныу йолаһын (саньяса) үтәү өсөн Һиндостанда йәшәүсе изге йәнгә бар донъянан кешеләр йыйылған, ти. Шунда изге кеше: "Мин һеҙгә саньяса бирәсәкмен, тик артабан һеҙ айырым бер төр кейем генә кейергә тейеш буласаҡһығыҙ", - тигән. "Ни өсөн? Беҙҙең эске булмышыбыҙ үҙгәрһә, тышҡы ҡиәфәтебеҙ ниндәй булһа ла ярамаймы ни?" - тип һораған халыҡ. "Эске һәм тышҡы донъяның бер ниндәй ҙә айырмаһы юҡ. Тыштағы - эстә, эстәге - тышта", - тип яуаплаған изге кеше.

Йыл хужаһы - юлбарыҫ тураһында бик ҡыҙыҡлы мәғлүмәттәр тупланған. Был йәнлек бесәй һымаҡтар ғаиләһенә ҡарай һәм барыһы араһында иң ҙуры. Уларға ҡағылышлы иң ҡыҙғаныс мәғлүмәттәрҙең береһе - юлбарыҫтарға Ер йөҙөнән юғалыу ҡурҡынысы янай. Был кешеләр эшмәкәрлегенә туранан-тура бәйле, әлбиттә. Бөгөнгө көндә булдырылған юлбарыҫтарҙы яҡлаусы һәм уларға шарттар тыуҙырыусы халыҡ-ара ойошмалар браконьерҙарҙан етеҙерәк эшләй алмай.

Иғтибар итһәгеҙ, байрам өҫтәле милли ризыҡтар булғанда тағы ла күркәмерәк, йәмлерәк. Бигерәк тә бауырһаҡ, сәк-сәк өҫтәлде биҙәй. Уны һәр кем үҙе белгәнсә һәм теләгәнсә бешерә. Һеҙгә Күгәрсен районы Аҙнағол ауылында йәшәгән Ләйсән Хөрмәт ҡыҙы СӘЛИХОВАнан рецепт тәҡдим итәбеҙ.

Фәүзиә апай Рәхимғолованың ижады менән беҙҙең быуын бала саҡтан таныш. Уның кескәйҙәр өсөн ҡойоп ҡуйған рифма-ритм менән яҙылған аңлайышлы шиғырҙары үҙенән-үҙе ятланыла торғайны.

Хәтерегеҙҙәлер, СПИД һәм ВИЧ-инфекцияһы тураһында иң беренсе 1987 йылда һөйләй башланылар. Мин уның хаҡында 9-сы класта уҡығанда беренсе тапҡыр ишеттем. Был көндө беҙҙе, 8-10 класс уҡыусыларын, тамаша залына йыйҙылар һәм ошо темаға телетапшырыу күрһәттеләр. Был аббревиатуралар тураһында педагогтарыбыҙҙың да береһе лә аныҡ ҡына бер нәмә лә белмәй. Ул ваҡытта ниндәй ҙә булһа хәүеф-хәтәр янағанда ла, хәҙерге һымаҡ, бөтәһен дә асып-ярып һалып бармайҙар ине бит. Улар беҙҙән тик иғтибар менән тыңлауыбыҙҙы ғына үтенде.

Иҫәнғол дауаханаһында эшләп йөрөгән саҡта "Тиҙ ярҙам" станцияһының водителе Әхмәт ағай көтмәгәндә-уйламағанда мине үҙҙәренә ҡунаҡҡа йәүкәләне. Көтмәгәндә, тип әйтеүем шунан килә, беҙ уның менән эш буйынса тимәһәң, яҡындан аралашҡан, бер табаҡтан аш ашаған, бер көрәгәнән ҡымыҙ һемергән әшнәләр ҙә түгел түгеллеккә, тағы йәш айырмабыҙ ҙа апаруҡ ҡына, мин яңы әрме сафында хеҙмәттә йөрөп ҡайтҡан егет, ә ул ҡырҡ йәштән уҙған ир уртаһы кеше, ике бала атаһы. Малайҙары ҙурайған инде, күптән үҫмерлеккә ингән, йомош һылтауынан дауахананың гаражына килеп күренгеләйҙәр ылғый, ҡатыны терапия бүлегендә шәфҡәт туташы булып эшләй. Әхмәттең һүҙ ыңғайында тубытыуына ҡарағанда, әле ойошторолаһы табынды улар, олонан ҡубып, ҙурҙан ҡормаҡсылар икән. Ғаиләлеләр унда парлап барыры көн кеүек асыҡ, ә мин - буйҙаҡмын, ирекле, үҙаллы, бойондороҡһоҙ йәшәүҙе хуп күрәм, өйләнеү, муйынға мәленән алда ҡабаланып тормош ҡамытын кейеү ике ятып бер төшөмә инеп сыҡмай әлегә. Вайымһыҙ, елғыуар йәшәү рәүешем дә күсмә ҡаҙаҡтыҡылай - бөгөн бында, иртәгә тегендә, ҡайҙа ҡыҙыҡ, ҡайҙа мәрәкә, ҡайҙа кәмит - мин шунда. Етем ҡорһағы ете ҡат тиҙәр бит, тамаҡ туйыр ерҙе лә алдан ҡарап- байҡап ҡына йөрөйөм үҙем дә. Әлеге өндәшелгән ерҙә ҡыутомшоҡ йәшәйештең ҡоро-һарыһы, ҡаты-ҡотоһона күнгән, күнеккән тамағым һис шикһеҙ туйыр, уныһы бәхәсһеҙ, әммә үҙемдән әллә күпмегә оло йәштәгеләр менән йыйылышып ултырыу миңә ҡыҙыҡ, та кәрәк тә түгел һымаҡ.

Рэймонд Курцвейл - билдәле Америка ғалимы һәм футуролог. Ул үҙенең фән, техника, яһалма интеллект һәм кеше ғүмерен оҙайтыу өлкәһендәге тормошҡа ашыусан күрәҙәләре менән дан алған. Мәҫәлән, 1980 йылдарҙа Интернет селтәре барлыҡҡа киләсәген, 1996 йылда шахмат буйынса донъя чемпионы компьютерҙан еңеләсәген, 2000 йылдарҙа ДНК шифрҙары серҙәре асыласағын алдан әйтә. Рэй Курцвейл 1999 йылда АҠШ президенты Билл Клинтон ҡулынан технология өлкәһендәге иң оло бүләк - Технологиялар милли медален ала. Бынан тыш, уны Американың өс президенты ун ике докторлыҡ дәрәжәһе һәм хөрмәт билдәләренә лайыҡ тип таба. Күптән түгел Рэй Курцвейл Мәскәүҙә үткәрелгән "Глобаль киләсәк 2045" Халыҡ-ара конгресында ҡатнашҡан һәм тормошобоҙҙоң ҡайҙа тәгәрәүе хаҡында һөйләгән.

Башҡортостан юлдаш каналы аша "Бәйге"не - беренсе башҡорт милли уйындары чемпионатын ҡарағанһығыҙҙыр. Оҡшанымы? Оҡшамай әллә! Беренсе бит! Милли бит! Һәр тамаша үҙенән-үҙе барлыҡҡа килмәй. Уны кемдәрҙер ойоштора, көс түгә. Тамаша булараҡ, тамашасыға еткерерҙән алда ул бик күп юл үтә, ваҡиғаларға байып, йүргәктән сыҡҡан бала кеүек, аяҡ баҫа, нығына, халыҡ биргән баһаны көтә. Ошо чемпионаттың нисек барлыҡҡа килеүе тураһында һөйләүен һорап, БР Стратегик тикшеренеүҙәр институтының бүлек мөдире, этнограф, Бөтөн донъя башҡорттары ҡоролтайы Башҡарма комитеты рәйесе Юлдаш ЙОСОПОВҡа мөрәжәғәт иттек.

Күптән түгел ҡулыма Мифтахетдин Аҡмулла тураһында ике ҡыҙыҡлы мәҡәлә килеп эләкте. Шағирҙың тыуыуына 190 йыл тулған көндәрҙә ошо хаҡта гәзит уҡыусылар менән дә бүлешке килә. Улар икеһе лә уҙған быуаттың 20-се йылдарында "Башҡортостан" гәзитендә баҫылған. Тәүгеһе 1924 йылда. Авторы - Сәғит Мерәсов. 1926 йылдың 26 авгусында баҫылғанының авторы Дауыт Юлтый. Тәүгеһе Мифтахетдин Аҡмулланың биографияһы хаҡында ҡиммәтле генә мәғлүмәттәр бирә. Икенсеһе асыҡ хат рәүешендә яҙылған.

2021 йылдың 1 июленән йәшәү минимумынан түбән килемле һәм тулы булмаған ғаиләлә тәрбиәләнеүсе 8 йәштән 14 йәшкәсә балаларҙың һәр ҡайһыһы 5 мең күләмендә өҫтәмә түләү ала башланы. Атай йәки әсәй суд ҡарары менән алимент алырға хаҡлы йәки уларҙың береһе ғаиләне яңғыҙ тәрбиәләгән осраҡта тулы булмаған ғаилә тип иҫәпләнә.

Дәүләт машинаһы эшләмәй, тип ҡарағыҙ: ярлы халыҡ категорияһын кәметеү өсөн бөтөн булған фантазия эшкә егелә, үҙегеҙ күреп тораһығыҙ. Әле яңыраҡ ҡына беҙ фәҡирҙәр һанын иҫәпләүҙең яңы ысулы хаҡында хәбәр иткәйнек. Яңы формула байтаҡҡа кәметә түгелме шул "күҙгә сүп" ҡатламды? Ҡағыҙҙа булһа ни...

Яңы йылды ҡаршылағандан һуң түҙемһеҙләнеп йылы яҙҙы һәм эҫе йәйҙе көтә башлаясаҡбыҙ. Ә ысынында әлеге мәлдә һалҡын дәүерҙә йәшәп ятҡаныбыҙҙы беләһегеҙме? Бына был хаҡта геолог Исхак Фәрхетдинов социаль селтәрҙәге үҙ сәхифәһендә яҙа:

Яңыһына аяҡ баҫыр алдынан бар өлкәләрҙә лә үтеп барған йылға йомғаҡ яһала. "Юлдаш" радиоһы ла тыңлаусылары алдында үҙенең эшмәкәрлеге буйынса һынау тотоп, "Юлдаш-хит" республика фестивален уҙғарҙы. Матур йолаға әүерелгән моңло-көлкөлө тамаша тураһында радионың алып барыусыһы, "Теге өсәү"ҙең береһе - Ғәзиз ӘбделмӘнов менән һөйләштек.

Көнсығыш йондоҙнамәһенә ярашлы, 2022 йыл беҙгә ниҙәр алып килер? Маҡсатлы һәм маҡсатына ирешеүсәндәр мотлаҡ уңышҡа өлгәшәсәк, тиелә. Шулай ҙа ҡыҫҡаса ғына һәр йондоҙлоҡҡа айырым туҡталып китәйек:

Өфө районының Шамонин ауылы беҙҙең күҙ алдында үҫте. Ундағы тәүге йорттар ҡалҡыуын, тәүләп йәшәй башлаусыларҙы ла хәтерләйбеҙ. Элек ауылда үтеп сығып булмаҫлыҡ, тубыҡтан батҡаҡ, ҡыш көрт ине. Хәҙер ауыл урамдарында асфальт түшәлгән, йорттар араһына барып инһәң, үҙеңде Европала йөрөгәндәй хис итәһең. Иң һуңғы моделле иномаркаларҙа баш ҡаланан эштән ҡайтыусылар кабиналарынан сыҡмайынса, пульт төймәләренә баҫып ҡына гараждарының ишектәрен аса. Йә, әйтегеҙ, ҡайһы ауыл ошондай сервисы менән маҡтана ала? Йорттарға килгәндә инде, архитектуранан башлап, төҙөлөш материалдарына тиклем - барыһы ла Европаса!
Туғандар шунда йәшәгәс, шәхсән үҙемдең диҡҡәтем Салауат Юлаев исемендәге урамдың көньяҡ осонда йәшәүселәрҙә булды. Республикабыҙҙың төрлө райондарынан, башлыса, ауылдарҙан килгән йәш ғаиләләр ҙур энтузиазм, йәшлек романтикаһы менән һуңғы ун йыл эсендә ҡасандыр колхоздың ташландыҡ баҫыуы булып, сәнскәк һәм әрем баҫҡан яланды гөл-сәскәле оазисҡа әйләндерҙе.
Мин белгән күршеләрҙе татыулаштырыусы, бер йоҙроҡҡа туплап, ауыл эсендәге ауылға әйләндереүсе сәбәп-шарттарға килгәндә инде:
-уларҙың барыһы ла ауылдарҙан баш ҡалабыҙ Өфөгә йән атып килеп, ғаилә ҡороп, яҙмыштарына "Шамонино" бәхете төшөүселәр;
-барыһы ла тиерлек Өфө ҡалаһында хеҙмәт итә;
-был татыу күршеләр: "Беҙҙең хатта пиондарыбыҙ ҙа бер төптән, сөнки улар бер ата-әсәнән", - тиҙәр.
-барыһы ла тиерлек уҙған быуаттың һикһәненсе йылдарында донъяға килеүселәр һ.б.
Тап шуның өсөн дә был күршеләр үҙҙәренең берлеген "Һикһәненселәр" тип атай ҙа инде. Тағы ла шуныһы: татыу күршеләрҙең ошо "Һикһәненселәр" берлегенә ҡараусылар икенсе урынға күсеп киткән осраҡта ла һаман да ошо ауыл кешеһе булып ҡала. Был да күп нәмә тураһында һөйләй.
Бөгөн был ауылда 9 ғаилә күрше булып йәшәй. Уларҙың ҡайһы берҙәренә түбәндәге һорауҙар менән мөрәжәғәт иттем.
Ғаилә башлыҡтары тәүҙә үҙҙәре менән дә таныштырып үтте.

Күптән түгел Венгрияның баш ҡалаһы Будапештта CIOFF®-тың (Халыҡ-ара фольклор фестивалдәре һәм халыҡ сәнғәтен ойоштороу советы) 50-се Бөтә донъя конгресы һәм Генераль Ассамблеяһы үтте. Унда Башҡортостандан мәҙәниәт министры Әминә Шафиҡова етәкселегендәге делегация ҡатнашты һәм бик емешле эшләп, матур яңылыҡтар менән әйләнеп ҡайтты. Ошо уңайҙан Бөтә донъя фольклориадаһын әҙерләү һәм үткәреү буйынса комитет ағзаһы - Башҡортостан Халыҡ ижады үҙәгенең генераль директоры Артур ӘЛИБӘКОВ һәм Башҡортостан күсемһеҙ мәҙәни мираҫ ҡомартҡыларын һаҡлау һәм файҙаланыу буйынса ғилми-етештереү үҙәге директоры Данир ҒӘЙНУЛЛИН менән әңгәмә ҡорҙоҡ.

Яңы йыл менән! Яңы бәхет менән! Ошо ябай ғына һүҙҙәр беҙгә бала саҡтан уҡ таныш, һәм инде улар бик тә алыҫ ҡалған йылдар төпкөлөнән мәктәптәрҙәге, ауыл клубтарындағы шыршы байрамдарына ғына хас булған хис-кисерештәрҙе хәтеребеҙҙә яңыртҡандай була. "Йәшел шыршым, һин минең, их, нуры урмандың, һин биҙәге Яңы йылда беҙҙең урамдың!" - тип, ниндәй генә башҡорт балаһы йырламаны икән шул замандарҙа?

Элегерәк Яңы йыл етә башлаһа, өс ат мисәүләп егелгән санаға ултырып, Ҡыш бабай менән Ҡарһылыу өйҙән-өйгә, ауылдан-ауылға ҡарттарға һәм бала-сағаға күстәнәс өләшеп йөрөй торғайны. Заманы менән бергә был йола ла ваҡыт санаһынан төшөп ҡала бара. Ауыл хакимиәттәре эше яҡшы ҡуйылған урындарҙа ғына һаҡлана был йола. Әммә ажғырып торған аттар елеп килгәнен белдереп, бар халыҡты урамдарға сығырға мәжбүр итеүсе дуғаларҙағы ҡыңғырау сыңы күңел төбөндә сың-сың килеп ишетелеп тик тора. Ҡыңғырау тигәндән, унан саҡрым-саҡрым алыҫтарға китерлек тауыш сығыуы эсенең буш булыуынан килә тип кем уйлаһын инде. "Ҡыңғырауҙың эсе буш" тип әйтелә халыҡ мәҡәлендә. Уның кинәйәһе хаҡында уйланһаң, мәғәнәһе ҡыңғырау сыңынан да алыҫҡараҡ китерлек, Ер шарын урап сығырлыҡ, быуаттарға етерлек. Ошо әйтем хаҡында киңерәк итеп фекер йөрөтөп ҡарайыҡ.

Булған хәл тип аталған ошо бәләкәй генә мәҡәлә ныҡ тетрәндерҙе. Бер ҡатын ит комбинатында эшләгән. Бер көндө эш аҙағында тикшерергә уйлап, туңдырғыс камераға инһә, ҡапыл ишек ябыла ла, ул эстән бикләнеп ҡала. Ҡатын бар көсөнә ҡысҡырып, ишеккә шаҡып ярҙам итеүҙәрен һорай. Тик уны бер кем дә ишетмәй, сөнки эшселәрҙең күбеһе ҡайтып киткән була, өҫтәүенә, туңдырғыс эсенән бер тауыш та ишетелерлек түгел. Биш сәғәт тирәһе ваҡыт үткәс, иҫән ҡалыуға өмөт осҡоно һүнеп бөттө тигәндә ҡарауылсы ишекте асып ебәрә һәм ҡатынды үлемдән ҡотҡара. Һуңынан ҡатын хеҙмәттәшенән ни өсөн туңдырғыс камераны асырға уйлауын һорай. Сөнки тикшереү уның бурысына бөтөнләй инмәгән була. Ҡарауылсы шулай тип яуап бирә:

Ҡағыҙ баҫманың баш мөхәррире булараҡ, гәзит уҡыусыларға ҡытлыҡ кисереүҙән генә түгел был "Әйҙәгеҙ, уҡыйыҡ!" тигән ораным. Аҡ ҡағыҙ битенән - гәзит-журналдар, китаптар уҡымауҙың ниндәй бәләгә, ниндәй наҙанлыҡҡа килтерә барғанын тойомлауҙан, йән әрнеүенән әйҙәләүем.