Ҡытай империяһы һәм Ҡырғыҙ ханлығы араһындағы мөнәсәбәттәрҙе көйләү мәсьәләһе менән Тан императоры Тай-цзун (627-649 йй.) үҙе шөғөлләнә. Ул тәүҙә үҙенең илсеһенә ҡырғыҙҙарҙы "тынысландырыу" бурысын ҡуйһа ла, ҡырғыҙ ханын ҡабул иткәндән һуң Цзянь-кунь, йәғни Ҡырғыҙ генерал-губернаторлығын ойоштора. Әлбиттә, бөйөк император Ҡытайҙы донъя үҙәге һәм варварҙар өҫтөнән хакимлыҡ итеүсе дәүләт итеп танытыу маҡсатын ҡуя, шуға күрә башҡа дәүләттәрҙе үҙенең вассалдары итеп ҡарай. Тикшеренеүсе Г.П. Супруненко ошо хаҡта былай тип яҙа: "Ҡытай дипломатияһы күҙлегенән ҡарағанда, ҡырғыҙҙар йәшәгән территорияла генерал-губернаторлыҡ булдырыу уларҙың Ҡытай империяһына буйһоноуын күрһәтеү өсөн башҡарыла. Ысынбарлыҡта Тан империяһы ҡырғыҙ биләмәләрендә реаль власҡа эйә булмай. Тап шулай уҡ башҡа илдәр хакимдарының титул алыуы ла ниндәйҙер бурыстар йөкмәтеү менән бәйле булмай һәм уларҙың власын бер нисек тә сикләмәй". Ысынлап та, Ҡытай үҙе төркиҙәргә ҡаршы көрәштә ҡырғыҙҙарҙы союздаш итергә тырышып, Енисей үҙәненә илселек ебәрә.

Бынан утыҙ-ҡырҡ йылдар самаһы элек Ер йөҙөндә бығаса кешелек белмәгән СПИД (Синдром приобретенного иммунодефицита) тип аталған сир пәйҙә булып, уға ҡаршы бер ниндәй ҙә сара таба алмағас, уны тик профилактикалау мөмкин, тигән ҡарарға килделәр. Ышаныслы профилактик сара, әлбиттә, тиҙ табылды, хатта ике төрлө! Был "дарыуҙарҙы" илебеҙҙә юморға бай кешеләр ошолай тип атаны: беренсеһе - "Спидома", икенсеһе - "Спиодин".

Әҙәм балалары ергә йәшәр, үҫер һәм ишәйер өсөн яралған. Әммә, был нисек кенә мәғәнәһеҙ һәм ҡот осҡос фажиғәле булмаһын, кешелек тарихы бер өҙлөкһөҙ барған һуғыштарҙан ғибәрәт.

Беҙ, республиканың бер төркөм драматургтары һәм режиссерҙары, үҙебеҙҙең Бөрйән районына ижади экспедициябыҙҙы Иҫке Монасиптан башланыҡ һәм иң тәүҙә шағирә Тәнзилә Дәүләтбирҙинаның атай-әсәйе йәшәгән йортта туҡтаныҡ. Шағирәнең атаһы, мөләйем, балаларса самими ҡыҙыҡһыныусан ҡарашлы, шиғранә булмышлы уҙаман Сәлихйән Хафиз улы Дәүләтбирҙиндың оҙаҡ йылдар тарих уҡытыусыһы булып эшләүе һәм үҙ ғүмер юлы иҫтәлектәрен ташҡа баҫтырып, китап итеп сығарыуы тураһында ишеткәйнек инде. Һуғыш ветераны ғәжәп асыҡ фекерле, уникаль хикәйәтсе булып сыҡты.

Сибай концерт-театр берекмәһе режиссеры, Башҡортостандың атҡаҙанған артисы Миңзилә Ҡотошова һуңғы йылдарҙа берекмәнең береһенән-береһе эстәлекле концерт программаларын сәхнәгә ҡуйҙы һәм баш ҡала тамашасыһын да битараф ҡалдырманы. Ижад, сәхнә, сығыштар һәм гастролдәрҙән генә тора кеүек уның донъяһы. Ә асылда, бөтөн был ҡомарлы халәткә көс биреүсе икенсе донъяһы ла бар артистың, уларын үҙенән ишетәйек.

Сит ризыҡты ҡулланыуҙы сикләү тураһында күпме генә яҙылһа ла, ҡала һәм райондарҙы баҫып алған супермаркеттар үҙенекен итә: халыҡ юҡ-бар менән туйынырға мәжбүр. Хатта үҙизоляция ваҡытында таратылған аҙыҡ-түлек йыйылмаһында ла үҙебеҙҙә етештерелгән ризыҡтар булмауына шелтә яһаны республика Башлығы. Ни өсөн беҙ һаман да билдәһеҙ сығышлы, ситтәр етештергән аҙыҡ-түлеккә өҫтөнлөк бирәбеҙ? Башҡорт дәүләт аграр университетының ит, һөт аҙыҡтары һәм химия технологиялары кафедраһы мөдире, ауыл хужалығы фәндәре докторы Хәмит ТАҺИРОВ менән әңгәмә ошолар хаҡында.

Һуғышта уҡ-йәйә ҡулланалар, байраҡтар менән. Атлылар ҡул-аяҡтарын ағас ҡалҡансыҡтар менән ҡаплай; тағы ла ҡулбаштарын осло уҡтарҙан һәм ҡылыстан һаҡлар өсөн түңәрәк ҡалҡансыҡтар кейәләр. Хакимдары Ажо исемле, шуға күрә улар Ажо тип йөрөтөлә лә инде. Уның хозурында байраҡ эленгән. Башҡалар үҙ нәҫелдәренең исемдәре менән атала. Кеш һәм һеләүһен тиреләренән бай кейем тегелә. Ажо ҡышын кеш бүреген, ә йәй көнө осло башлы, аҫҡы яғы өҫкә ҡайтармалы, алтын таҫма менән ҡаймаланған эшләпә кейә. Башҡалары аҡ кейеҙ эшләпә кейәләр. Билдәрендә мусат тип аталған ҡайраҡ йөрөтөргә яраталар. Түбән ҡатлам кешеләре һарыҡ йөнөнән туҡылған күлдәк кейә, эшләпәһеҙ йөрөйҙәр. Ҡатын-ҡыҙҙар йөн һәм ебәк туҡыманан тегелгән күлдәк кейә, быларҙы Ань-си, Бэй-тьхин һәм Дахя тарафтарынан алалар. Ажо Ҡара тауҙар трафында көн итә. Уның төйәге ҡаҙыҡтар менән уратып алынған. Йәшәгән өйө кейеҙ менән көпләнгән палатканан ғибәрәт, ул Мидичжы тип атала.

Ни булһа ла, барыһы ла яҡшыға, тигән әйтем бар бит әле. Ысынлап та шулай булыуына инанып ҡына торабыҙ. Бына, мәҫәлән, әле коронавирус сәбәпле үҙизоляцияла ултырыу ҙа ғаилә ағзаларына бер-береһенә иғтибарлыраҡ булырға, һәр кемебеҙгә сәләмәтлеген ҡайғыртып йәшәргә, бөтә көндәр ҙә бер төрлө булһа ла, иркен тормошобоҙҙоң ҡәҙерен белергә өйрәтте кеүек. Ул ғына ла түгел, ҡәҙимге осраҡта донъя ығы-зығыһына алданып, ваҡыт булмай үткәреп ебәргән хәл-ваҡиғаларға иғтибарыбыҙҙы йәлеп итте. Бына ошо көндәрҙә ойошторолған сираттағы Башҡорт теленән халыҡ-ара диктант яҙыу ҙа яңы урынлашҡан шарттарҙа бөтә ғәмде ылыҡтырған сараларҙың береһе булды.

Донъяның үҙгәреүен бөгөн үк күрергә мөмкин: Башҡортостан күҙгә-күҙ ҡарашып һөйләшеүҙәр, фекер алышыуҙар, килешеүҙәр төҙөү өсөн сиктәрҙең ябылыуы ла, ер өҫтө һәм һауа бәйләнеше туҡтатылыуы ла кәртә түгеллеген, хәҙер беҙ икенсе - юғары технологиялар заманында йәшәүебеҙҙе раҫлап, "Коронавирустан һуң донъя: Евразия йөрәгенән ҡараш" тип аталған Беренсе халыҡ-ара онлайн-форум ойоштороу инициативаһы менән сығыш яһап ҡына ҡалманы, ә 28 апрелдә уны тормошҡа ашырып та ҡуйҙы.

Совет осоронан килгән традиция буйынса беҙ әле лә 1 Май көнөн байрам итәбеҙ. Заманында ул, хеҙмәтсәндәрҙең халыҡ-ара теләктәшлек көнө булараҡ, сәйәси маҡсаттарҙа билдәләнһә, хәҙер Яҙ һәм Хеҙмәт байрамы тип атала. Нисек кенә булмаһын, ярым ирекле, ярым мәжбүри рәүештә ойошторолған халыҡ демонстрациялары тыныс, инде тамам күнегеп бөтөлгән ҡәҙимге совет тормошона ниндәйҙер бер йәнлелек өҫтәп, хатта ки ошо байрамға ғына хас йәм һәм күтәренкелек биреп торор булды. Былар хәҙер ошо ваҡыттарҙан ҡалған фотоларҙа һәм беҙҙең хәтеребеҙҙә генә ҡалды.

Ҡурсаҡ уйыны... Бала саҡтың иң сағыу хәтирәһе. Француз яҙыусыһы Сент-Экзюпери: "Ҡурсаҡһыҙ бәләкәй ҡыҙыҡай - балаһыҙ ҡатын кеүек ", - тигән. Ысынлап та, ҡурсаҡ уйнап үҫкән ҡыҙҙарҙа буласаҡ әсәлек сифаттары тәрбиәләнә икәне шикһеҙ.

Маҡар ауылының урта дөйөм белем биреү мәктәбе Ишембай районында ғына түгел, Башҡортостандағы иң тәүге мәктәптәрҙең береһе - 1872 йылда асылған. Белем усағы электән килгән традицияларға тоғро ҡалып, бөгөн дә һәр яҡлап алдынғы булырға ынтыла.

Үлемесле яраларҙан яу ҡырында ятып ҡалған йә һуғыштан тере ҡайтып, төрлө ваҡыттарҙа вафат булған меңәрләгән ватандаштарыбыҙ, шулай уҡ, әлеге көндә ҡартлыҡ кисергән, бик әҙ генә ҡалған ветерандарыбыҙ хаҡында йыш ҡына уйланып алам. Бәғзе берәүҙәре тураһында иҫтә ҡалған хәтирәләрем менән бүлешеүҙе лә кәрәк тип табам.

Алғыр бөркөттө бүрегә сөйөүҙең үҙ ҡағиҙәләре була. Мәҫәлән, ял итеп ятҡан, йыраҡта тыныс ҡына китеп барған йә бергә сабып барған ике, өс, дүрт - ҡыҫҡаһы, өйөр бүрегә бөркөттө ебәрмәгәндәр. Бүрелә бер-береһен яҡлай, һаҡлай торған ғәҙәт бар. Күп осраҡта өйөр бүре бөркөттө талап үлтерә, хатта өҙгөсләп ашап та ҡуя. Алғырҙы, бүрене бик шәп ҡыуғанда, улар күҙгә күренеп барғанда, йә берәүһен айырып алып, шул айырылғанда ғына сөйгәндәр. Артынан һыбай ҡыуып барған һунарсы бүрегә йәбешкән бөркөткә ярҙамға тиҙерәк барып етергә тырышҡан. Әгәр алғыр ҡош уның күҙен соҡоп һытып өлгөрмәһә, елкәһенән һәм умрау һөйәгенән тотоп алынған бүре һәр саҡ бөгәрләнеп китеп бөркөттөң аяҡтарын, ботон тешләргә ынтылған. Был ғәҙәти күренеш. Ҡайҙа ауырта, һыҙлай, һәр кемебеҙ шул ергә тейергә тырышабыҙ.

Бөгөнгө көндә күпселек дауаханаларҙа һәм белем биреү усаҡтарында логопедтар бар. Медицина учреждениеларында эшләүсе белгес мәктәп һәм балалар баҡсаларындағы логопедтан нимәһе менән айырыла? Был һөнәр эйәләренә ниндәй мәсьәләләр менән осрашырға тура килә һәм бала менән шөғөлләнеү өсөн логопед һайлағанда нимәгә иғтибар итергә? Ошо һәм башҡа һорауҙарға логопед-педагог Ләйсән ХИСАМЕТДИНОВА яуап бирә.

Халҡыбыҙ телендә "ҡыл йылан" тип аталып, кеше эсәгендә йәшәгән ҡорттар хаҡында белмәүселәр, үкенескә, арабыҙҙа күп. Бер нисә миллиметрҙан алып, ун метрҙар самаһы оҙонлоҡҡа еткән ана шул паразиттарҙың әллә нисә төрө бөтә Ер шарына, шул иҫәптән Рәсәйгә, Башҡортостанға ла таралған. Шуларҙың бер нисәүһе менән яҡташтарыбыҙҙы таныштырып китеүҙе кәрәк тип таптым.

Коронавирус. Хәүефле лә, серле лә сир. Әлегәсә ғалимдар уның килеп сығышы хаҡында аныҡ ҡына яуап бирмәй, төрлө фекерҙәр яңғырай. Уны нисек дауалау тураһында донъя медиктары баш вата. Ә шул ваҡытта ул томан кеүек, ер шары өҫтөнән шыуышып, барлыҡ ҡитғаларҙы ла ҡаплай бара. Ғәмәлдә нимә һуң ул халыҡ араһында "тажлы вирус" атамаһын алып, бөтөн донъяны баҫып алырға һәм тубыҡландырырға тырышҡан зәхмәт? Ошо күңелде ҡытыҡлап торған һорау менән Башҡорт дәүләт медицина университетының Микробиология-вирусология кафедраһы мөдире, медицина фәндәре докторы, микробиолог-иммунолог Марсель ТОЙҒОНОВҡа мөрәжәғәт иттек.

Хәтерем яңылышмаһа, был - Гиппократ һүҙҙәрҙе. Нисек инде ризыҡ миңә йоғонто яһарға, продукттарҙағы ниндәйҙер химик берләшмәләр минең күңел торошона тәьҫир итергә тейеш, тип уйлар күптәр. Боронғо яҙыуҙарҙа, беҙ аҙыҡ-түлектәге химик элементтарҙы түгел, ә уларҙа булған энергияны ҡабул итәбеҙ, тиелә. Был йәһәттән, ризыҡ беҙҙең йәшәү энергияһы булып тора. Әммә эске энергия күңел торошона бәйле һәм аҙыҡ-түлек теге йәки был хис-тойғоларҙы тыуҙырып, уға йоғонто яһай ҙа инде. Ризыҡ үҙендә изгелек, ҡыуаныс, мөхәббәт, ижад итеү теләге йөрөтөргә, йәғни ыңғай булырға тейеш һәм беҙҙе лә шуға көйләй. Шулай уҡ ҡурҡыу, асыу, ярһыу, үпкәләү, күңел төшөү, апатия энергияһын туплауы ихтимал. Шуны аңлаһаҡ, үҫешебеҙҙең башланғыс этаптарында уҡ туҡланыуыбыҙҙы яйға һала аласаҡбыҙ.

Бөгөнгө хәл-торош үҙ тәртиптәрен индерҙе: өйҙә ҡалырға кәрәк. Бөтөн ғаиләнең оҙайлы ваҡытҡа бергә ҡалыуы күптәр өсөн һынау ҙа булды, шулай бит? Ғәҙәти йәшәйештә атайҙы балалар кистәрен һәм ялдарын ғына күреп-аралашып өйрәнгән. Әсәй ҙә күберәк эштә була. Балалар көндөҙ баҡсала, мәктәптә, унан һуңғы ваҡытын түңәрәктәрҙә һәм башҡа шөғөлдәрҙә йөрөп үткәрә. Ә хәҙер инде өсөнсө аҙна тәүлектәр буйына барыһы ла бер ҡыйыҡ аҫтында, эш тә, уҡыу ҙа, балалар уйыны ла бер өйҙә. Нисек кисерә беҙҙең ғаиләләр был хәлде? Был һеҙҙең өсөн ысынлап та һынаумы?

Йәшәйешебеҙҙә барыбыҙға ла яҡшы таныш булған бер төшөнсә бар, ул телебеҙҙә һынау тип атала. Мәғәнәһе лә әллә ни ҡатмарлы түгел уның - әҙәм балаһына билдәле бер шарттарҙа тейешле ғәмәлдәр ҡылып, ҡуйылған маҡсатҡа өлгәшә алыу бурысы йөкмәтелә. Бурысыңды үтәй алһаң - һынауҙы уңышлы үткәнһең, тип баһаланаһың, яңылышһаң, хаталанһаң - һынауҙы үтә алмаусылар рәтенә индерәсәктәр. Һынау үтеүселәрҙең тәүгеләре маҡтауға лайыҡ булып, өлгө итеп ҡуйылһа, һуңғылары түбән баһа алып, тәнҡиткә дусар ителә. Тап шуның өсөн һынауҙарҙың ниндәйе генә булмаһын, улар ҡәҙимге көн итмешебеҙҙә үтә тәьҫирле хис-кисерештәр уята.