"Тәртипле, аҡыллы, тәүфиҡле бул, балам" - һәр сәй табынынан һуң йәиһә балаларымдың кескәй генә уңыштары-шатлыҡтарына ҡыуанып әйтелгән ябай ғына ошо һүҙҙәрҙә тәрән мәғәнә, изге фатиха һалынған. Тәрбиә башы - ғаиләлә тигәнде күҙ уңынан ысҡындырмай, халҡыбыҙға хас ғөрөф-ғәҙәт, йолаларҙан да баш тартмай, бихисап ғалим йә бөйөк кешеләрҙең һүҙҙәрен дә ҡолаҡ осона элеп, йөрәк һәм аҡыл ҡушыуы буйынса тәрбиәләйбеҙ балаларыбыҙҙы.

Уларҙың икеһе менән дә бер осорҙа уҡыным: Фларис менән бер мәктәп коридорын тапаһаҡ, Гөлнара менән бер вузда уҡырға, ул ғына ла түгел, бер ни ҡәҙәр бер ятаҡта, күршеләр булып йәшәргә тура килде. Хәҙер иһә - ауылдаштарбыҙ, Өфө районының Шамонин ауылында аралашып йәшәйбеҙ. Фларистар ғаиләһендә өс малай үҫһә, Гөлнараларҙа - ҡыҙҙар. Шуға ла уларҙың ғаиләһендә һәр нәмә баштан уҡ үҙ урынын алған кеүек тойола миңә: ир-ат бурысы һәм эше бөгөн "Роснефть"тә эшләүсе Фларис елкәһендә ятһа, ҡул эштәренә, аш-һыуға оҫта ҡатыны өйҙә зауыҡ тыуҙыра, тәмле аштары менән һыйлай, оҙаҡ йылдар республика матбуғатында эшләп һәм бер нисә китап яҙырға өлгөрөп кенә ҡалмай, иренә яғымлы мөнәсәбәтен дә йәлләмәй. Һөҙөмтәлә баш - баш урынында ҡала, әммә муйын теләгән яҡҡа ла еңел генә борола. Тормош йөгөн ике тиҫтә йылдан ашыу бер йүнәлештә тартһалар ҙа, башҡорттарҙың борондан килгән йолаһын тотоуҙанмы икән, ҡатын-ҡыҙ серләшкәндә ир-ат ҡыҫылманы, ул ғына ла түгел, күҙ менән ҡаш араһында юҡ булды. Шуға ла әңгәмәне өс сәскә кеүек ҡыҙ тәрбиәләүсе МОСТАФИНдар исеменән "Шоңҡар" журналының яуаплы секретары булып эшләүсе Гөлнара менән генә алып барырға тура килде.

Үҫкән ваҡытта, йәш саҡта йыш ҡына фекерҙәрем әсәйемдеке менән тура килмәне. Уның уй-теләктәрен артыҡ уртаҡлашманым, үҙемсә уйланым һәм хәл иттем, хатта һүҙен дә баһалап етмәгәнмендер әле. Миңә шулай һымаҡ тойолдо. Үҙ фекерем, еңмеш кенә холҡом шундай уйға юлыҡтырғандыр инде.

Уҡыусыларҙың дистанцион белем алыу системаһына күсеүенә лә ике аҙна үтте. Бөтөн донъя яйлап интернет селтәренә күсеп бара, тип һөйләһәк тә, үҙебеҙ шуның менән күҙмә-күҙ осрашмай тороп, уның нимә икәнен елкәбеҙҙә татығас, уҡытыусылар ҙа, ата-әсәләр ҙә, балалар ҙа тәүҙә бер аҙ шаңҡып ҡалған кеүек булғайны. Бер ни тиклем адаптациянан һуң, уҡытыусылар һәм ата-әсәләр ниндәй фекерҙә икән, әйҙәгеҙ, һүҙҙе уларға бирәйек.

Бәлә яңғыҙы йөрөмәй, тиһәләр ҙә һуңғы осорҙа улар күбәйеберәк тә китте түгелме? Эйе, мәкерле вирус фонында уның башҡа эйәрсендәре үлемесле һәләкәт менән янамай янауын, әммә бөтә көс яман сирҙе еңеүгә йүнәлтелергә тейеш мәлдә зиһенде тарҡата, көсөргәнеш өҫтәй - ҡыҫҡаһы, дошман тирмәненә һыу ҡоя.

Бар донъя миллионлаған вирустарҙың береһенең, "тажлыһының", афәтенән ҡалтыранып йәшәй башлап, илдә, республикала ла үҙизоляция иғлан ителгәс, кешеләр өйҙә ултырырға фарман алды. Тик был өйҙә ултырырға тейештәр исемлегенә мотлаҡ эш урынында ҡалыуы талап ителгәндәр - йәшәйеште тәьмин иткән структуралар, медицина учреждениелары, дарыуханалар, магазиндар, финанс иҫәп-хисабын тәьмин иткән учреждениелар, транспорт, шулай уҡ барлыҡ кимәлдәге власть органдары хеҙмәткәрҙәре индерелмәне, әлбиттә. Шулай уҡ почтальондар, журналистар ҙа эште дауам итте.

Бына XXV "Башҡорт теле һәм әҙәбиәте йыл уҡытыусыһы" төбәк-ара конкурсы ла гөрләп үтеп китте. Үҙ эшенең оҫталарының иң мәртәбәле конкурсында ҡатнышыу бәхетен мин дә татыным. Ҙур конкурс булғас, ярыштар ҙа ҙур булды. Быйылғы конкурсҡа яңылыҡ индерелеүе - милли костюмды презентациялау - үҙенә күрә бер байрамға әүерелде. Һәр ҡатнашыусы үҙ төбәгенең кейемен күрһәтеп, башҡорт халҡының матди һәм рухи байлығын сағыу итеп асып бирҙе. Һәр этаптағы төрлө эштәрҙе конкурсанттар лайыҡлы үтәне, күрһәтте. Миңә бигерәк тә "Асыҡ лекция" этабы оҡшаны. Бында Башҡортостандың халыҡ шағиры Рәми Ғариповтың "Һәр эштең бар үҙ шиғриәте..." тигән һүҙҙәре асыҡ лекция темаһы тип тәҡдим ителде. Һәм мин ошо телмәремде, бер аҙ төҙәтеп-үҙгәртеп, һеҙгә лә еткерергә булдым.

Хәрби табип булып хеҙмәт иткән дәүерҙә әленән-әле ОРВИ, грипп һымаҡ өҫкө тын алыу юлдарын зарарлаусы эпидемия осраҡтары ла булғылай торғайны. Һыуыҡ миҙгелдәрҙә дивизияға, хәрби ҡаласыҡта йәшәгән халыҡҡа бына шул инфекцияларҙың береһе килеп еткән осорҙа табиптар командованиенан һәр саҡ "изоляция" режимы булдырыуҙы талап итә башлай.

"Киске Өфө" гәзитенең 11-се һанында Сәрүәр Суринаның Роза Юлдашбаева менән булған әңгәмәһен уҡығас, милли кейемгә бәйле бер нисә фекеремде еткермәксе булдым. Ғәмлеләрҙе милли кейемдең бөгөнгө торошо, моғайын, уйға һалмай ҡалмайҙыр.

Йыртҡыс ҡошто һунарға өйрәтеү

Тотоу, ҡулға алыу. Боронғо һунарсылар иң алда нимәгә һунар итергә тигән маҡсаттарын асыҡлаған. Теләккә һәм ҡайһы төр һунарына ҡулайлашыуға төрлө шарттар йоғонто яһаған. Мәҫәлән, һунарсының һәм ҡоштоң ҡайһы климат һыҙмаһында йәшәүе; ер өҫтө төҙөлөшө; был урындарҙа ниндәй ҡоштарҙың һәм йәнлектәрҙең йәшәүе; һунарсының ҡош менән һунар ысулы; һыбаймы, әллә йәйәүме, һ.б. Ер өҫтөнөң ҡош менән һунар итеү өсөн иң камил, иң ҡулайлы һыҙаттарының береһенә беҙҙең ерҙе, боронғо тарихи Башҡортостан ерен индереү кәрәктер. Бының өсөн ер өҫтө төҙөлөшөн биш төргә бүләйек.

Тормошта бер нәмәгә лә битараф ҡала белмәгән, йәмғиәттең һулышын тойоп йәшәгән кешеләр була. Улар үҙ мәнфәғәтенән бигерәк дөйөм халыҡ хәстәрен ҡайғырта, уртаҡ идеялар өсөн көйә, йәмғиәткә файҙа килтереү хаҡында борсола. Ошо һирәктәр араһында ла күҙгә күренерлек эштәр башҡарған, йәмәғәтселектең хоҡуҡтарын ҡайғыртҡан үҙ шәхестәребеҙ бар һәм шуларҙың береһе - Рәсәй Федерацияһы Дәүләт Думаһының Гражданлыҡ йәмғиәтен үҫтереү, йәмәғәт һәм дини берләшмәләр мәсьәләләре буйынса комитеты ағзаһы Рәмзил ИШСАРИН. Рәмзил Рафаил улы менән вайымлылар, илһөйәрҙәр, ерһөйәрҙәрҙең нисек тәрбиәләнеүе, ниндәй уй-ниәттәр менән үҫеүе һәм тормошта үҙ урынын табыуы тураһында әңгәмәләштек.

Боронғо ҡырғыҙҙар хаҡындағы мәғлүмәттәр ҡытайҙарҙың Хань династияһы (б.э. тиклем 206 йыл - б.э. 220 йылы) замандарындағы хроникаларҙа сағылыш тапҡан. Бында б.э. тиклем III быуат аҙағында һундар тарафынан алып барылған яулап алыу һуғыштары хаҡында бәйән ителә. "Шунан һуң улар төньяҡта Хуньюй, Кюеше, Динлин, Гэгунь һәм Цайли биләмәләрен буйһондорҙо; шуға күрә старейшиналар һәм вазифалы заттар Модэ Шаньюйға баш һалдылар һәм уны аҡыл эйәһе итеп танынылар", - тип әйтелә ошо хроникала.

Миҙал ике яҡлы булған кеүек, һәр нәмәнең ыңғай һәм кире яҡтары була. Барыбыҙҙы ла өйҙәргә ҡыуалап индергән коронавирус тигән зәхмәт тә ниндәйҙер кимәлдә тәрбиәүи роль уйнайҙыр, моғайын, сөнки ошо ваҡытта кеше бер аҙ тәртипкә ултыра, нәфсеһен бер аҙ тыйып тора һәм иң мөһиме - ҡиммәттәре, ҡиблаһы үҙгәрә. Ә бына гәзит уҡыусылар ниндәй фекерҙә икән, тип, уларға: "Үҙизоляция осоронда ваҡытты нисек үткәрәһегеҙ, нимәләр менән шөғөлләнәһегеҙ?" - тигән һорау менән мөрәжәғәт итеп, түбәндәге яуаптар алдыҡ.

Был аҙнала мәктәп уҡыусылары ситтән тороп белем ала башланы. Уның нисек ойошторолоуы һәм ниндәй проблемалар килеп тыуыуы хаҡында ҡала хакимиәтендә видеоконференция бәйләнешендә үткән оператив кәңәшмәлә Өфөнөң Мәғариф идаралығы начальнигы Елена Хаффазова сығыш яһаны.

Бөгөнгө бәлә менән хеҙмәте буйынса иң беренсе кемдәр йөҙмә-йөҙ осраша? Эйе, табиптар. Италия халҡы табиптары алдында баш эйерлек, гимн йырларлыҡ булды. Ә беҙ? Ҡасан уларҙың беҙҙе һаҡлау, һауыҡтырыу өсөн ғүмерҙәрен ҡурҡыныс аҫтына ҡуйыуын аңларлыҡ булырбыҙ? Меңәрләп ҡырыла башлағас ҡынамы?

Әсмә Мәүлембирҙе ҡыҙы менән һәр ырыуҙың кейеме хаҡында башҡаларҙан айырып торған билдәләренә туҡтап, бәйнә-бәйнә һөйләшеп, асыҡларға була торғайны. Һөйләшеүҙән ҡайһы бер өҙөмтәләр генә килтерәйек.

Ыласындар ғаиләһендәге ҡоштар

Бөркөттәр ғаиләһендә һунар өсөн тотолған ҡоштар сикле. Мәҫәлән, таҙғараны, диңгеҙ бөркөтөн, йылан бөркөтөн һунарға өйрәтеү осраҡтары тәбиғәт һәм һунар баҫмаларында ла осрамай. Ә бөркөттәрҙең дүрт төрө - бөркөт, көсөгән, ялан бөркөтө, ҡарағош - һунар өсөн өйрәтелгән. Уларҙың һунар әүҙемлегенә лә, алымына ла, хатта осҡорлоғона, таһыллығына йәшәгән ере, тәбиғәте йоғонто яһаған. Шулай ҙа боронғо атай-олатайҙарҙа ваҡ ҡоштар менән һунар итеү күпселекте тәшкил иткән, булһа кәрәк. Беренсенән, уларҙы табыуы ла еңел, сөнки күп, икенсенән, өйрәтеүе еңел, өсөнсөнән, аҫрағанда сығым әҙ, дүртенсенән, табыш күберәк.

Башҡорттар өсөн ырыу шәжәрәләре иҫ китмәле абруйлы тарихи мираҫ булып тора. Һуңғы осорҙа иһә нәҫел-нәсәп, ғаилә шәжәрәләренә ҡарата ла ҡыҙыҡһыныу бермә-бер арта бара. Ошоға бәйле байтаҡ ҡына һорауҙар ҙа килеп тыуа. Башҡортостан Республикаһының Милли архивы директоры урынбаҫары, филология фәндәре кандидаты, Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре Ниязбай Булатбай улы СӘЛИМОВ менән шәжәрәләр темаһы буйынса уҙғарған әңгәмәне уҡыусыларыбыҙ иғтибарына тәҡдим итәбеҙ.

XX быуат башындағы милли башҡорт хәрәкәтендә, автономия өсөн көрәштә үҫәргәндәр араһынан да исемдәре бар Башҡортостан ерендә танылыу тапҡан күренекле шәхестәр ҡатнаша. Ә.-З. Вәлидиҙең көрәштәше Аллабирҙе Йәғәфәров (1886-1922) I мосолман съезынан аҙаҡ (1917 йылдың майында) башҡорт халҡының мәркәз шураһы бюроһы составына һайлана. Йонос Бикбов (1883-1943) Башҡорт хөкүмәтенең беренсе рәйесе, һуңынан Башревком ағзаһы була. Мөхәмәтхан (Мстислав ) Ҡулаев (1873-1959) 1919 йылдың башында Башҡорт хөкүмәте рәйесе вазифаһына тәғәйенләнә, Башкурдистан тип исемләнгән милли ерле мөхтәриәтте (автономия) таныу хаҡында Үҙәк Совет власы менән һөйләшеүҙәрҙә республика делегацияһы етәксеһе була. Әхмәҙулла Биишев (1896-1937) башҡорт ғәскәрен, милицияһын һәм контрразведкаһын ойоштороусыларҙың береһе булып таныла. Усман Ҡыуатов (1897-1957) Башҡорт Шураһы, Башревком ағзаһы була, ер эштәре наркомы вазифаһын башҡарһа, уның бер туған энеһе Ғүмәр Ҡыуатов һаулыҡ һаҡлау наркомы була. Харис Туймаҡаев батша армияһында поручик званиеһында хеҙмәт итә, 1918 йылдың йәйендә Силәбелә формалашҡан 1-се башҡорт пехота полкы командиры була, һуңынан Башҡорт корпусының штабс-капитаны званиеһында Башҡорт Хәрби Советының доброволецтар отрядтары бүлегендә эшләй.

Ниһайәт, аҙна башында бер аҙ күңелде йылытыр мәғлүмәт килеп етте: илебеҙҙә Рәсәй Фәндәр академияһы белгестәре ҡатнашлығында коронавирусты дауалауҙа ҡулланыу ихтималлығы булған өс препарат эшләнгән. РФА вице-президенты Владимир Чехонин белдереүенсә, бынан бер нисә йыл элек беҙҙең ғалимдар вирусҡа ҡаршы сара уйлап таба. Бөгөн ул Ҡытай белгестәрен коронавирус инфекцияһын дауалауҙа ҡулланыу ихтимал булған дарыу булараҡ ҡыҙыҡһындыра. Әлеге ваҡытта препарат махсус һынау үткәреү учреждениеларына тапшырыуға әҙер. Бынан тыш, тағы ла ике препарат хәҙерге коронавирус ҡараған РНК-вирустарҙы дауалау өсөн ҡулланылыуы мөмкин. Был өс препарат менән Рәсәй Һаулыҡ һаҡлау министрлығы ҡыҙыҡһынған. Һуңғы яңылыҡтар буйынса, тест-система клиник һынауҙарҙы уңышлы үткән һәм Рәсәйҙә ҡулланыу өсөн теркәлгән. Диагностика тупланмаһы ялған һөҙөмтә бирмәй. Бынан тыш, РФА белгестәре коронавирус инфекцияһына ҡаршы өс вакцина эшләй.