Хафиза апай Амантаева Өфөләге Бөтә Рәсәй Халыҡ хужалығы ҡаҙаныштары күргәҙмәһенә был юлы Йылайыр районы Юлдыбай ауылынан "урман шәле", "сана шәле" , "ауыл шәле", "оло шәл" тигән дебет шәлдәрен алып килгәйне.

Бынан бер нисә йыл элек үк республика белем усаҡтарының береһендә директор булып эшләгән танышым: "Наркотиктар беҙҙең тупһаға уҡ килеп етте", - тип әсенеп һөйләгәйне. Бөгөн улар хатта мәктәптәргә лә үтеп ингән, әммә был хаҡта асыҡтан-асыҡ әйтергә генә ҡурҡабыҙмы, әллә һаман да "ыңғай күрһәткестәрҙе боҙорға" теләмәйбеҙме - бындай мәғлүмәтте администрация аша түгел, ә балаларҙың үҙҙәренән һорашып ҡына белергә мөмкин.

Башҡортостандың Әбйәлил районында иҫке өйҙө һүткәндә башҡорт ҡатын-ҡыҙҙарының боронғо биҙәүесе табылған. Яңауыл ауылынан Мәҙинә Яҡупова һөйләүенсә, туғандары һаҡалды Асҡар ауылында элек өләсәләре Мәфтуха (ире буйынса Сөләймәнова) йәшәгән ташландыҡ йортта тапҡан.

Мерәҫ тигән ауыл Баймаҡ ҡалаһына күренеп торғандай яҡын ята, төнгө уттары Ирәндек һыртына теҙелгән йондоҙҙарҙай емелдәй. Мерәҫкә еткән саҡта Граф күленә, Әпек (Бәхтегәрәй) ауылына барған юлдар киҫешә, ләкин ул көндө бөтә юлдар ҙа Баймаҡ районы ағинәйҙәрен Мерәҫкә алып барҙы.

Яңы тыуған йылыбыҙ ҙа ваҡиғаларға, байрамдарға, ығы-зығылы мәшәҡәттәргә бай булмаҡсы. Шуларҙың иң мөһимдәре - Халыҡ-ара фольклориада, Бөйөк Еңеүҙең 75 йыллығы, Бөтә Рәсәй Халыҡ иҫәбен алыу кампанияһы. 2019 йылда башланған оло афәткә - эскелеккә ҡаршы көрәштең һөҙөмтәләре лә байрам кәйефе тыуҙырыр бер ваҡиға булыр, тигән өмөт бар. Ошолар тураһындағы һорауҙарыбыҙға был юлы Башҡортостан Республикаһы Стратегик тикшеренеүҙәр институты матбуғат секретары Ғәзиз ЙОСОПОВ, БДУ-ның Сибай филиалы уҡытыусыһы Гөлкәй СӘМЕРХАНОВА, Әбйәлил районы Хәлил мәктәбе уҡытыусыһы Радик ӨМӨТҠУЖИН ситтән тороп яуап бирҙе.

Билдәле башҡорт филологы, фольклорсы Ә.Н. Кирәев, ғилми экспедицияларға сығып, урындағы халыҡ вәкилдәренән ғәйнәләрҙең космогоник легенда-риүәйәттәрен яҙып ала. Ошо ҡар һүҙҙәргә ярашлы, ғәйнәләрҙең ата-бабалары мистик батырҙарға тиңләнеп, "иң тәүге башҡорттар" рәтенә индерелә. Ошо хаҡта ғалим бына нисек яҙа: "Тол (Тулва) йылғаһы буйына ағалы-энеле Ғәйнә һәм Әйнә килеп сыға. Ҡайһы бер варианттарҙа улар күктән төшә, икенселәрендә - ҡарлы илдәрҙән килә. Улар изге болан менеп йөрөй. Бер саҡ болан туҡталып, тибенә башлай. Ошо урында ир туғандар яуыз хужабикә Тулава ("тул" - ут, "ава" - хужабикә, эйә) йәшереп киткән утты таба. Улар ут эйәһе менән алышҡа сыға. Туғандарҙың береһе һәләк була. Икенсеһе, Ғәйнә исемлеһе, ут эйәһе булған ҡатынды еңгәс, ер аҫтындағы утты өҫкә сығара һәм уны, болан тиреһенән яһалған тоҡҡа һалып, Тол йылғаһының көньяҡ ярына алып бара. Бында ул йәйләү ҡороп, үҙ илен нигеҙләй, Ғәйнә ырыуын башлаусы зат булып китә".

Яңы йыл байрамы менән бер-беребеҙҙе ҡотлағаныбыҙҙа "Яңы йыл менән! Яңы бәхет менән!" тигән һүҙҙәр йыш ҡабатлана. Ғәҙәтебеҙгә инеп киткәнгә шулайҙыр, тим. Ә бәхет тигәнебеҙҙең иҫкеһе-яңыһы бармы икән? Бигерәк тылсымлы, алтын-көмөштән дә затлыраҡ, һис бер үлсәмгә һыймаҫ, ҡарар күҙгә күренмәҫ, ҡасан һәм ҡайҙан килере беленмәҫ бер үтә ҡәҙерле ҡунаҡтай тойола ул бәхет тигәнебеҙ. Бөйөк Рәмиебеҙҙең шиғриәт донъяһында ул тап ошолай нарыҡланған да инде: "Бәхет һәр саҡ һуңлап килер ҡунаҡ..."

Сит илдәрҙә йәшәгән ватандаштарыбыҙҙы тыуған илгә ҡайтарыу темаһы күптән инде, Беренсе Бөтөн донъя башҡорттары ҡоролтайы үткәрелә башлаған замандарҙан килә. Әммә саҡырыуға ҡушылыусылар әллә ни күп түгел. Хатта республикаға ҡайтҡандарының да ҡайһы берҙәре, бюрократик кәртәләрҙе үтә алмайынса, быға тиклем йәшәгән ерҙәренә кире китергә мәжбүр.

Ошо көндәрҙә Өфөлә "Егеттәр балы" телевизион проектының финалы уҙҙы. Проектта ҡатнашыусыларҙың һәр береһе республика шифаханаларынан, бағыусыларҙан һәм шәхси эшҡыуарҙарҙан иҫтәлекле бүләктәргә лайыҡ булды. Төп бүләк - башҡорт тоҡомло ат Әбйәлил районынан Салауат Хафизовҡа тапшырылды.

Баш ҡала сәхнәләрендә үткән төрлө концерттарҙа башҡорт йырсыларының кимәлен һынап, тере тауышҡа йырларлыҡ артистарыбыҙ бармаҡ менән генә һанарлыҡ ҡалып барыуын һәм моңдо алдан яҙҙырылған музыка алыштырыуын күреп өйрәнгән тамашасы өсөн "Башҡорт йыры-2019" көтөлмәгән бер бүләк булып сыҡты. Ниһайәт, ысын башҡорт йыры нисек яңғырарға һәм уны ысын башҡорт йырсыһы нисек башҡарырға тейешлеге раҫланды был тамашала.

Бөгөн дизайн, декор, интерьерҙар заманы. Һәр кем фантазияһы һәм аҡсаһы еткән хәтлем үҙе теләгәнен булдыра ала. Бының өсөн махсуслашҡан оҫталар ҙа етерлек. Шуның өсөн, йортоңа йә фатирыңа яңылыҡ индерергә теләйһең икән, милли элементтарҙы ҡулланыу иң үҙенсәлеклеһе, тигән фекер еткерге килә. Ундай биҙәүҙәргә, йыһаздарға һәр кемдең күҙе төшә, иғтибар итмәй, баһаламай ҡалмай.

Үтеп барған йылыбыҙ ниндәй кинәнестәр, һорауҙар, фекерҙәр йә үкенестәр тыуҙыра? Яңы йыл алдынан ошо юҫыҡтағы һорауҙарыбыҙҙы халҡыбыҙ зыялыларына төбәнек. Был юлы ситтән тороп диалогта танылған шағирә Таңһылыу Ҡарамышева, яҙыусы-шағир-журналист Әхмәр Ғүмәр-Үтәбай, Учалы районында йәшәгән шағирә Наилә Хамбалеева ҡатнашты һәм беҙҙең һорауҙарға яуаптарын юлланы.

XIII-XIV быуаттарҙа ҡыпсаҡтар Урал алды территорияһының ғәйәт ҙур киңлектәрендә, Волга һәм Яйыҡ йылғалары арауығындағы далаларҙа күсенеп йөрөй. Йәйҙәрен уларҙың көтөүлектәре Ыҡ һәм Ағиҙел йылғалары араһындағы ерҙәрҙә була. Әммә монгол баҫҡынсылығы арҡаһында арта барған миграцион ҡыҫым уларҙы төньяҡҡа һәм көнсығышҡа табан күсеп китергә мәжбүр итә. Ҡыпсаҡ ырыуына ҡараған риүәйәттәрҙә ата-бабаларының Кинель йылғаһы үҙәненән, Туҡ һәм Соран йылғалары буйҙарынан, Һамар үренән әлеге йәшәгән ерҙәренә күсеп килеүҙәре хаҡында һөйләнелә.

Бер танышымдан: "Быйыл һуғым һуяһыңмы?"- тип һорағас, "Әлбиттә, мин бит - башҡорт! Башҡорт итһеҙ йәшәй алмай…" тигәйне. Әлхәмдулиллаһ, ана шул һуғым мәсьәләһе буйынса миңә лә йыл һайын ҡыш баштарында яҡын-тирәләге берәй ауылға барып, теге йәки был ауыл байы менән танышыу бәхете тейеп тора.

Күптән түгел Татарстанда йәшәгәнендә рок-йырсы һәм йәмәғәт эшмәкәре булараҡ билдәле булған Альберт Исмаил үҙенең милли асылына ҡайтты - ата-бабаларының башҡорт булғанлығы тарихи документтарҙа теркәлгәнен асыҡлағас, башҡорт булыуҙы хуп күрҙе.

Күп йылдар инде боронғо башҡорт кейемен тергеҙеү менән шөғөлләнәм. 3D-принтер ҡулланып, биҙәүестәрҙе үҙем дә эшләйем. Яңы йыл алдынан башҡорт Ҡыш бабайына, башҡорт Ҡарһылыуына милли кейемдәр ижад итергә кәрәк, тигән уй төштө башыма. Һәм халыҡ араһында танылыу яуларлыҡ, үҙенсәлекле костюм тегеүҙе маҡсат итеп эшкә тотондом.

"Русса уҡып-яҙып ҡына түгел белмәк, Хәл килһә, французса белгән яҡшы", - тип яҙғанда бөйөк мәғрифәтсе-шағирыбыҙ Мифтахетдин Аҡмулла бер мәл милләттәштәренә туған телде өйрәтер өсөн дә шул рәүешле саҡырыуҙар ташларға кәрәк булыр, тип уйланымы икән? Әммә бына быуат ярым тирәһе ваҡыт үтеү менән тап уның тыуған көнө - 14 декабрь "Башҡорт теле көнө" тип иғлан ителде һәм байрам сараларының һәр береһендә, туған башҡорт телебеҙҙе белергә кәрәк, тигән һүҙҙәр яңғыраны.

Өфөнөң "Родина" кинотеатрында яңы BALALAR проекты сиктәрендә кескәйҙәр өсөн башҡорт телендәге үҫтереүсе йәнһүрәттәр серияһынан беренсе йәнһүрәт күрһәтелде. Уның темаһы - "Төҫтәр һәм йыл миҙгелдәре". Проект республика Башлығы грантына ғәмәлгә ашырылған.

Боролоп-боролоп ағып киткән Таналыҡ йылғаһы тауҙан-тауға бәрелеп иркен далаға атлыға. Тауҙар, йәшмә бүрекле Уралтау түбәләре оҙатып бара уны, гүйә, тоғро һаҡсы нүкерҙәре ғәскәр башлығына эйәрә. Иҫ китмәле тәбиғәт ҡомартҡылары - ҡыҙыл йәшмә ҡаялар, йәшел йәшмә түбәләр ҡояшта емелдәй. Йылайыр-Баймаҡ юлынан көнсығыш яҡҡа йомолоп уҡтай тартыла тау юлы. Бына ул Байыштың һарыҡташлы тауҙары, Урғаҙа һыуының йәйрәп ятҡан ҡаҡ үҙәндәре. Әйткәндәй, урғаҙа, ороҡоҙоҡ, ҡороҡоҙоҡ, ҡорғаҙаҡ - бер тамырлы, бер мәғәнәле атамалар. Ер өҫтөнә оро-шар яһап бәреп сыҡҡан ҡеүәтле һыу башы булһа ла, бара-тора ҡоро үҙәнгә йәншишмә булыр ғәзиз йылғалар улар.
Ишмөхәмәтов Илнур Мансур улы - Ишмөхәмәт ауыл советы башлығы әйтеүенсә, был ауыл биләмәһенә дүрт ауыл ҡарай: Ишмөхәмәт, Байыш, Манһыр, Байғаҙы. Совет власы дәүерендә Ленин орденлы "Йылайыр" совхоз-техникумы бүлексәләрендә меңдән ашыу кеше эшләй: һауынсылыҡ, малсылыҡ, игенселек, йылҡысылыҡ, ҡошсолоҡ менән танылған алдынғы хужалыҡтың илгә таралған даны әле һаман ҡолаҡта сыңлай. Бөгөн был тарафтарҙа икенсерәк ҡыңғырауҙар саң ҡаға: йәшмәле тауҙар аҡтарыла, тау түштәрен ярып карьерҙар соҡола, әүәлдән ҡалған шоссе юлдар ватылғандан ватыла, урыны менән ваҡ машина үткеһеҙ булып эре таштар аунай - улары юлаусы тәгәрмәсенә генә түгел, намыҫына ла урала, яр һала! Пайға таратылған совхоз ерҙәрен осһоҙ хаҡҡа ҡалын кеҫәле үткенселәргә һатҡан яҡташтарының башбаштаҡ ҡылығы өсөн кем яуап бирә? "Ике әсмуха сәйгә башҡорт ерен һатыу" ғәрлеге быуат башы һайын ҡабатланып торған бер сиргә әйләнә түгелме?

Тормошта үҙ алдына ҡуйған маҡсатына эҙмә-эҙлекле алып барыусы, принципиаль ҡарашлы, тура һүҙле, объектив, заман ҡуйған проблемалар хаҡында ҡыйыу фекер йөрөтөүсе, республикабыҙҙы, милләтебеҙҙе ҡайнар һөйгән, күп изге эштәр башҡарған шәхес, Рәсәй Федерацияһы Дәүләт Думаһы депутаты Зариф Закир улы БАЙҒУСҠАРОВ менән әңгәмә ҡорҙоҡ был рубрикала.