Баш ҡалала йәшәйем. Буш ваҡытымда китапханаға барып, гәзит-журнал уҡырға яратам. Үҙемә оҡшаған һүҙҙәрҙе, һөйләмдәрҙе һәм хатта мәҡәләләрҙе ҡуйын дәфтәренә күсереп алам. Беләм, бөгөнгө көн күҙлегенән ҡарағанда был сәйер кеүек тойола, ләкин миңә был шөғөл бик оҡшай.

Минскиҙа "Лiстапад" халыҡ-ара кино фестивале тамамланды. Был ваҡиға бик күп илдәрҙең кинематографистарын берләштерә. "Лiстападзiк" программаһына 36 илдең 15 анимация фильмы һайлап алынған.

Дөрөҫлөк яҡлы булыу - көнүҙәк бөгөн. Был сәнғәттә лә сағылыш таба хәҙер. Ошо көндәрҙә М. Горький исемендәге Ырымбур дәүләт төбәк драма театрының баш ҡалабыҙ халҡына тәҡдим иткән спектакле тап шундайҙарҙан булды. "Z осоро" ("Время Z") спектаклен М. Ғафури исемендәге БАДТ-тың Бәләкәй залында ҡуйҙылар.

Офисҡа ингәндә лә, сыҡҡанда ла вахта янын утлы кәртәнән үткән һымаҡ үтә Флорида. Бына нисәмә ай уны бер үк һорау борсой: "Ҡайҙан килеп ултырҙы ул был урынға?"
Быға тиклем һәүетемсә генә йәшәп, эшләп йөрөгән Флорида вахтала ултырған мөләйем ҡатын менән осрашмаҫ өсөн һуңғы ваҡытта хатта тәҙрәнән инергә лә әҙер бит. Ниндәй ғәрлек, түбәнселек! Оҙаҡ йылдар ойошмала эшләгән бүлек мөдире ошо ябай вахтерҙан шулай ҡурҡһын әле. Етәксеһенән дә улай шөрләмәй бит ул, ә бына Зилә, ябай хеҙмәткәр, ишек һаҡсыһы, уны көндән-көн нығыраҡ хәүефләндерә, борсолдора. Ни тиклем үҙен яҡшыға, ыңғайға көйләп ҡараһа ла, Зиләгә ҡарата мөнәсәбәтен бер нисек тә үҙгәртә алмай, уның бында эшләүе менән килешеп етмәй.

Лев Николаевич Толстойҙың башҡорттар араһында булыуы тураһында беҙ яҡшы хәбәрҙарбыҙ. Был турала фотолар ҙа бәйән итә. Ә бына арҙаҡлы яҙыусының улы Лев Львовичтың да бер нисә тапҡыр башҡорт ерҙәрендә булып китеүен күптәр белмәй. Уның фекерҙәре беҙҙең өсөн шулай уҡ ҡиммәт. Лев Львович беҙҙең тәбиғәт менән һоҡлана, шифалы ҡымыҙҙан ауыҙ итә. Хатта башта уны бөтөн ауырыуҙарҙан дауа тип ҡабул иткәндер, тигән уй ҙа килә башҡа. Һуңынан был ҡарашы үҙгәрә, әлбиттә. Ғөмүмән, Лев Львович тормошта үҙен эҙләгән һәм үҙен асып бөтә алмаған әҙәм балаһы булып күҙ алдына баҫа. Шулай ҙа хәтирәләре ул йәшәгән осорҙо, шул заман ауырлыҡтарын, идеалдарын аңларға ярҙам итә. Уның яҙмаларының беҙҙең өсөн әһәмиәтле урындарын тәҡдим итәбеҙ.

Кемдәр генә хыял итмәй икән ваҡыт тигән аттың ялынан матҡып тотоп, уны ебәрмәҫкә, берауыҡҡа булһа ла үҙендә ҡалдырырға... Юҡ шул, бар, тотоп ҡара ваҡытты, ҡыҫаларға кәпсәп индереп ҡара! Аллаһы Тәғәлә барыбер ижадсыларға ваҡыт мәлен берауыҡҡа ғына тотор-сағылдырыр, уларҙың хис-тойғоһо, һиҙемләүе, донъяны ҡабул итеүе аша башҡаларға ла шунан өлөш алыр, тәмен тойор, төҫөн күреп ҡыуаныр, күңелен үҫтерер форсат биргән.

Тәүҙә дәртле генә атлаған Әсләм яйлап арый башланы. Хәйер, ул физик арыу ҙа түгелдер, ә тәүге эмоциональ күтәренкелектең һүнә барыуылыр, судҡа һуңлауынан тыуған күңел төшөнкөлөгөлөр. Өр-яңы туфлиҙар кейгәйне, йәнәһе, тегендә матур күренә, аяҡтарын, бигерәк тә һул яҡ сыңарсай бармағын ҡыҫа, өйкәй башланы, етмәһә. Бәләкәйерәкте алған, ахыры. Был юлға аяҡтары күнеккән иҫкерәк нәмә кейһә булған да бит. Әйтәйек, кеды йәки сандалый. Асфальттан атламаҫын, урман юлынан барасағын белә ине. Юҡ, башы эшләмәне, еңел уйланы. Әсәһе лә өндәшмәне. Ул да, күркәм йөрөһөн, тип уйлағандыр. Сөнки гел генә, ағас күрке япраҡ, әҙәм күрке сепрәк, тип ҡабатларға ярата һәм бәләкәйҙән Әсләмдең бөхтә йөрөүен талап итте, әле лә талап итә.

20-21 ноябрҙә баш ҡалабыҙҙың "Торатау" Конгресс-холында бик фәһемле һәм күркәм сара уҙғарылды: "Боронғо дәүерҙә һәм урта быуаттарҙа Үҙәк Евразияның күсмә донъяһы" тип аталған III Халыҡ-ара фәнни-ғәмәли конференцияла (III Мәжитов уҡыуҙарында) Рәсәйҙең төрлө төбәктәренән, Төркиәнән, Ҡаҙағстандан, Ҡырғыҙстандан, Үзбәкстандан, Әзербайжандан килгән ғалимдар ҡатнашты. Был сара күренекле башҡорт археологы, академик Нияз Абдулхаҡ улы Мәжитовтың тыуыуына 90 йыл тулыу айҡанлы ойошторолдо.

"Оt" - үлән. "Оt undi" - Ҡашғариҙан руссаға "трава выросла (үлән үҫте)", - тип тәржемә ителгән. Башҡортса - үлән уңды. Хәҙерге башҡорт телендә боронғо төрки телендәге "от" һүҙе урынына "үлән" тип әйтелә.
Әммә башҡорт телендә аҙ ғына үҙгәртелә биргән "ут" һүҙе лә һаҡланып ҡалған, ул мәғәнәһе буйынса шул уҡ "от" һүҙе менән бер иш.

Икенсе киҫәк. Урта быуаттар.
Бишенсе бүлек. Көньяҡ Урал IV - VIII быуаттарҙа

Турбаҫлыларҙа ут культы киң таралған, быға үлгәндәрҙең ҡәберҙәре өҫтөндә яндырылған ҙур усаҡ эҙҙәре булыуы дәлил. Турбаҫлыларҙың, гундар кеүек, вафат булған туғандары иҫтәлегенә усаҡ тирәләй ҡатмарлы йола уҙғарыуҙары бик ихтимал.

"Медицина хеҙмәткәрҙәренең иң мөһим сифаты нимә?" тигәндә, "Үҙ эшенең оҫтаһы булыуы", тип яуап бирер күптәр. Сөнки уларҙың оҫталығы, белеме, тәүәккәллеге һәр кемебеҙҙең иң ҡәҙерле нәмәһен - ғүмерҙәребеҙҙе һаҡлап ҡаласаҡ. Ә был оҫталыҡҡа улар тәү сиратта өлкән коллегаларынан өйрәнә. Бына шуның өсөн дә остазлыҡ төшөнсәһе табиптар араһында бигерәк таралған: һәр шәп белгес кемдеңдер һәләтле уҡыусыһы булып тора. Өфө ҡалаһы башҡорттары ҡоролтайы Педагог һәм остаз йылына арнап үткәргән сираттағы осрашыуға тап шундай шәхестәр - медицина фәндәре докторы, профессор, Өфө Хеҙмәт медицинаһы һәм кеше экологияһы фәнни-тикшеренеү институтының бүлек мөдире Мәхмүзә Кәлим ҡыҙы Ғәйнуллина, медицина фәндәре докторы, профессор, БДМУ-ның микробиология һәм вирусология кафедраһы мөдире Марсель Марат улы Тойғонов һәм Башҡорт дәүләт медицина университеты ординаторы, Ишембай районы йәштәре ойошмаһы рәйесе Айтуған Сәлим улы Байисламовты саҡырҙы.

Был аҙнала Республика Башлығы Радий Хәбиров тура бәйләнеш үткәрҙе. Иҫәбе буйынса бишенсе булған быйылғы сара үҙенең социаль йүнәлештә булыуы менән айырылып торҙо. Республикала йәшәүселәр МХО хәрбиҙәренә һәм уларҙың ғаиләләренә ярҙам, социаль туризм, ауылдарҙы үҫтереү, социаль инфраструктура, социаль объекттарҙы ремонтлау һәм хатта телефон аша мутлашыусылар хаҡындағы һорауҙарын бирҙе һәм уларҙың ҡайһы берҙәренә тура бәйләнеш барышында уҡ яуап табылды.

"Торатау" геопаркында Ҡыш бабай резиденцияһын асырға әҙерләнәләр. Ул үҙ эшен 14 декабрҙә башлай һәм ҡунаҡтарҙы 2024 йылдың 7 ғинуарына тиклем ҡабул итә.

Ләйсән Сәлимова-Исҡужинаны студент саҡтарҙан беләм, беҙ Башҡорт филологияһы факультетының инглиз теле бүлегендә бергә уҡыныҡ. Ғафури ҡыҙы ижад менән әүҙем шөғөлләнә, төртмә телле шиғырҙар, кинәйәле әкиәттәр яҙа, журналдарҙа һәм онлайн йыш баҫыла. Уның әҫәрҙәре үҙенсәлекле, мажаралы булыуы, еңел уҡылыуы менән айырылып тора. Быйыл иһә "Китап" нәшриәтендә "Йәштәр тауышы" серияһында уның тәүге китабы донъя күрҙе. Ошо уңайҙан уны шылтыратып ҡотланым да, китабын уҡымаҫ элек уға ҡайһы бер һорауҙарымды яуҙырҙым. Уны "Киске Өфө" уҡыусыларына ла тәҡдим итәм:

"Байыҡ-2023" республика башҡорт бейеүе телевизион бәйгеһенең Гала-концерты үтте. 2008 йылдан алып үткәрелгән был сара бейеү ижады өлкәһендә әһәмиәтле проекттарҙың береһе булып тора, башҡорт хореография сәнғәтен һаҡлауға һәм популярлаштырыуға ҙур өлөш индерә. Телеконкурста йыл һайын 500-ҙән ашыу бейеүсе сығыш яһай. Ошо ваҡыт эсендә унда ун меңгә яҡын бейеүсе ҡатнашҡан, ике йөҙҙән ашыу яңы бейеү ҡуйылған. Ғәҙәттәгесә, "Байыҡ" Яңы йыл байрамдарында Башҡортостан юлдаш телевидениеһынан күрһәтеләсәк, әлегә быйылғы "Байыҡ"тан алған тәьҫораттары менән бейеүселәр һәм баһалама ағзалары үҙҙәре уртаҡлаша.

* * *

Әсләмдең: "Район үҙәгенә барыр өсөн ошонда төшөргәме?" - тигән һорауына водитель: "Төшөргә булалыр, тик бынан урау түгелме икән? Ошо тирәлә икәнен пассажирҙарҙан ишеткәнем бар инде", - тип яуапланы.
- Уның ҡайҙа икәнен теүәл генә белмәгәс, бынан ураулығын ҡайҙан беләһегеҙ һуң?

Башҡортостандың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре, баш ҡаланың Әҙеһәм Исҡужин исемендәге Балалар сәнғәт мәктәбе директоры Әхиәт Ғиниәт улы ҒӘЙЕТБАЕВ 2007 йылдан башлап ошо уҡыу йортон етәкләй. Затон биҫтәһендә ҡасандыр емерек хәлдәге ағас бинала ғына урынлашҡан мәктәпте бөгөн танырлыҡ та түгел. Бөтөн шарттарға тап килгән яңы моң һарайы төҙөлөшө барған саҡта уның һәр кирбесенең нисек һалыныуына шаһит Әхиәт Ғиниәт улы. Балалар сәнғәт мәктәбенә данлыҡлы ҡурайсы Әҙеһәм Исҡужин исемен юллау, дөйөм классик дисциплиналар рәтендә башҡорт музыкаһы кластарын формалаштырыу, "Мәҙәниәт" милли проекты сиктәрендә заманса сифатлы музыка ҡоралдары һатып алыу, мәктәпте өҫтәмә кадрҙар, профессиональ музыка уҡытыусылары менән тәьмин итеү, эш барышында идара системаһын хәҙерге фән һәм техника ҡаҙаныштарын иҫәпкә алып төҙөү, артабанғы үҫеш стратегияһын билдәләү, белем биреү методикаларын һәм программаларын эшкәртеү, компьютер музыкаһы, эстрада вокалы, виолончель, ҡурай, думбыра, ҡыл-ҡубыҙ кластарын асыу, рус һәм башҡорт музыка ҡоралдары ансамблдәрен һәм оркестрҙарын, өлкән һәм кесе йәштәге балалар хор коллективтарын сәхнә костюмдары менән комплектлау һ.б. - былар барыһы ла директорҙың көндәлек хәстәре, тырышлығы менән тормошҡа ашырыла.

Мәхмүт Ҡашғари төҙөгән төрки телдәренең энциклопедик һүҙлеген ентекләп тикшерә башлаһаң, иң боронғо, бер үк мәғәнәүи ерлектә хасил булған дөйөм төрки тамыр һүҙҙәрен барлап сығырға була. Ошо боронғо һүҙ тамырҙары хәҙерге төрки телдәрендә, фонетик яҡтан бер аҙ үҙгәреш кисергән хәлдә лә, айырым һүҙ булараҡ та һәм унан яралған башҡа бер һүҙҙәрҙә лә ҡулланылыш тапҡан.

1772 йылғы 5 тинлек тимер аҡса Рәсәй коллекционерҙары араһында киң популярлыҡ яулаған. Уның ауырлығы уртаса 51,0 грамм, ҡалынлығы 0,4 сантиметр, диаметры 4,0 - 4,3 сантиметр. Аҡсаның ике яғында ла төрлө штемпелдәр, матур биҙәкле һүрәт бар. Уларҙы Екатеринбург һәм Сузун аҡса һуғыу йортонда сығарғандар. Шулай уҡ Бөйөк Екатерина дәүерендә биш тинлекте Мәскәү, Сестрорецк, Санкт-Петербург, Аннинск һәм Таврий аҡса һуғыу йорттары етештергән.

Икенсе киҫәк. Урта быуаттар.
Бишенсе бүлек. Көньяҡ Урал IV - VIII быуаттарҙа

1828 йылда шул уҡ районда өй төҙөгән саҡта емертелгән ҡурғанда ат биҙәүестәре һәм тимер әйберҙәр менән Византия императоры Феодосий II заманындағы алтын тәңкә (монета) табыла. Ул 401 - 450 йылдарҙа хакимлыҡ иткән. Ошо табылдыҡтың - V быуатҡа ҡараған Византия тәңкәһенең осраҡлы булмауына V -VI быуаттарға ҡараған ҡурғандарҙа табылған хәрби кейемле һәм ҡалҡан тотҡан ике Византия яугиры һынландырылған, бронзанан ҡойоп эшләнгән ике медальон дәлил.