"Әҙерәк машинала ултырып тор, балам. Делянкаға үтеп булмаҫ машина менән. Һине эйәртһәм, тауға менгәндә арырһың. Мин оҙаҡламайым, асыҡһаң, һыуһаһаң, сумканан ризыҡтар алып, ашап алырһың…" - тине бәһлеүәндәй атаһы һәм ҡулына балтаһын тотоп, эре аҙымдар менән ышаныслы баҫып, күтәртелгән юлдан төшөп, урманға ыңғайланы.

Әсмә Мәүлембирҙе ҡыҙы Усманова Хәйбулла яҡтарының илһөйәре, тере тарихсыһы, хикәйәтсеһе ине. Уҡытыусы булараҡ, ул бар белгәнен түкмәй-сәсмәй тыңлаусыға, өйрәнеүсегә, ғалимға еткерергә ашыҡты. Уның менән ҡорған әңгәмәнең һәр бөгөлө - тотош бер дәүер, хеҙмәт, кеше яҙмышы һәм тарих. Уның менән теләһә ниндәй темаға һөйләшеп була, әммә һүҙ халыҡ ижады, халыҡ тамырҙары, бөгөнгөһө һәм киләсәге юҫығына бороласаҡ. Кемгәлер ул үҙ белгәнен һөйләп туймай, кемделер бирелеп тыңлай… Уҡытыусы, эҙәрмән, ижадсы ҡото бар ине уның булмышында. Әсмә апай менән бик күп тапҡырҙар әңгәмә ҡороу бәхете тейҙе миңә. "Киске Өфө" гәзите уҡыусыларына шул әңгәмәләремдең бер нисәһен тәҡдим итәм.

Йөрәге ҡушыуы буйынса ижадсы, шағир, драматург, журналист, һөнәре буйынса уҡытыусы, Башҡортостандың атҡаҙанған уҡытыусыһы Радик Исмәғил улы Өмөтҡужин менән танышыуыма 40 йыл ваҡыт үтеп тә киткән. Дуҫымдың 60 йәше тулыр алдынан бергә үткән йылдарҙы иҫкә төшөрөп, ваҡиғаларҙың иң ҡыҙыҡтарын барлап ултырҙым әле. Шуларҙың бер нисәүһен бәйән итергә йөрьәт ҡылдым.

Инә бөркөт йомортҡаларын утыҙ биш-ҡырҡ ике көн баҫа. Бер-береһен табышҡан йәш бөркөттәр ояны яңынан ҡора. Әгәр оло ата бөркөт йәш йәки тиңдәш инә бөркөт эйәртеп алып ҡайтһа, иҫке ояны яңырталар, таҙарталар, йомшарталар. Ата бөркөт ояла баҫҡан инә бөркөттө ташып ашата. Нигеҙҙә, ул ҡуян, йомран, ҡош ите була. Әммә ул үҙ ҡорбанын ояһы янында ботарламай ҙа, йөнөн дә туҙҙырмай. Ситтә, йыраҡта, тамағы төбөнә йомшаҡ ит тултыра, шуға ла муйыны байтаҡ йыуанайған төҫлө күренә. Ояға осоп етер саҡта, тамағы тулы булғанлыҡтан, тоноҡ, моңһоҙ тауыш биреп килә. Оя ситенә ултырып, ауыҙынан ауыҙға йә инә бөркөт алдына ҡоҫа. Инә бөркөт ял итер өсөн осҡанда ата бөркөт ояға ултыра. Уның төп бурысы - ояны һыуһарҙан, башҡа бөркөттәрҙән һаҡлау. Йәнлектәрҙең иғтибарын йәлеп итмәҫ өсөн, оянан төшкән һәр сүп-сарҙы, һөйәктәрҙе ситкә ташып ташлай. Май айында бер йәки ике ап-аҡ мамыҡлы себеш сыға. Улар үҙ-ара соҡошмай, әммә бик болашмаҡ, һоғалап ашайҙар. Ике көнлөк себештә һаҡланыу, дошманды үҙенсә ҡурҡытыу сифаты бар. Ояға кергән ҡулдың сит икәнен белеп, ауыҙҙарын асып, телдәрен сығарып ыҫылдай беләләр.

Республикабыҙ район хакимиәттәре вазифаларын йәш ир-егеттәр биләй һуңғы йылдарҙа. Был бик тә ыңғай һәм күркәм күренеш. Беренсенән, көсө-дәрте ташып торған белемле йәш ир-егеттәребеҙ иңдәренә яуаплылыҡ алып, ил йөгөнә егелә, икенсенән, йәш ир-азамат ул үҙе үк йәшәүгә-йәшнәүгә этәреүсе, әйҙәүсе, өмөт биреүсе, маҡсаттарға ҡыйыу ынтылыусы образ сағылышы. Был үҙе үк халыҡта ышаныс тыуҙыра. Өсөнсөнән, үҙ ерлегебеҙҙә үҫеп сыҡҡан һәм урындағы хәл-проблемаларҙы, йәшәйеш көйөн яҡшы белгән, аңлаған йәш кадрҙарыбыҙ бар. Шундайҙарҙың береһе - Бөрйән муниципаль район хакимиәте башлығы Ғәзиз Миңлеәхмәт улы МАНАПОВ менән әңгәмәләшәбеҙ.

Бөрйән, ҡыпсаҡ, үҫәргән һәм тамъян ырыуҙарының берләштерелгән шәжәрәләрендә уларҙың юлбашсыларының 1564 йылда Мәскәү батшаһы Иван Грозныйға тоғролоҡҡа ант биреүҙәре хаҡында мәғлүмәт бар. Әммә ошо тарихи ваҡиғаның күрһәтелгән йылда булыуына шик бар. Көньяҡ башҡорттары, Алтын Урҙа тарҡалғандан һуң, Нуғай ханлығына буйһондоролған була. XVII быуат башында нуғайҙар ҡалмыҡтар ҡыҫымына дусар ителеп, элегерәк биләгән ерҙәрен ҡалдырып китергә мәжбүр була. Тимәк, тарихи Башҡортостандың көньяғындағы ерҙәрҙе биләгән башҡорт ырыуҙары тап шундай сәйәси ваҡиғаларҙан һуң ғына, шул уҡ ҡалмыҡ баҫымынан да зыян күрмәҫ өсөн, Рус дәүләте менән бәйләнеш булдырып, билдәле бер шарттар менән ошо дәүләт составына инеп китә. Башҡорт тарихсыһы Ә.З. Әсфәндиәров юрматы башҡорттарының үҙҙәре биләгән аҫаба ерҙәренә батша хакимиәтенән алған грамотаһында күрһәтелгән дата "лета 7117 августа 21 дня", йәғни 1609 йылдың 21 авгусында, тиелгән. Ә көньяҡтараҡ йәшәгән башҡа башҡорт ырыуҙарының юрматыларҙан да алдараҡ Рус хакимиәте менән бәйләнешкә инеүен дәлиллләүсе башҡа мәғлүмәттәр табылмаған. Шул уҡ шәжәрәләрҙә бөрйән, үҫәргән, ҡыпсаҡ, тамъян ырыуҙары биләгән ерҙәрҙең көньяҡ сиктәренең элекке Нуғай ханлығы баш ҡалаһы Сарайчукҡа тиклем барып етеүе хаҡында бәйән ителә, ә бының XVII быуат башынан да иртәрәк булыуы мөмкин түгел.

Быға тиклем "Нимә сыҡһа, шул баймаҡтарҙан сыға", тиҙәр ине. Заман башҡа - заң башҡа, тигәндәй, хәҙер иһә, "Нимә сыҡһа, шул шамондарҙан сыға", тиһәң дә һис хилаф түгел. Ишетеп-күреп белеүегеҙсә, йыл башынан алып республиканың төрлө төбәктәрендә Бөтөн донъя башҡорттары ҡоролтайы Башҡарма комитеты тәҡдим иткән һәм Республика Башлығының хуплауы менән иғлан ителгән Башҡорт теле йылын асыу тантаналары бара. Ә бына был идеяның тап Шамонин ауылында тыуыуы тураһында күптәр белмәйҙер әле: эйе, Башҡорт теле йылын уҙғарыу тәҡдимен тап Өфө районы башҡорттары ҡоролтайы башҡарма комитеты рәйесе Роберт Хәмиҙуллин индерә. Уның ниндәй кимәлдә кәрәкле булыуы шунда ла сағыла: йыл рәсми рәүештә танылмаһа ла, йәмәғәтселек уны йәншишмәгә сарсаған юлсы кеүек ҡабул итте.

Йыл һуңында Ҡытайҙа башланған коронавирус эпидемияһы бөгөн пандемияға әүерелде. Һуңғы мәғлүмәттәр буйынса (27 мартҡа), донъяла 537 042 ошо сир менән сирләгән, 123 268 самаһы пациент һауыҡҡан, 24 110 кеше вафат булған. Рәсәйҙә 1036 кеше сирләй, шуларҙың 45-е һауыҡҡан, 3 кеше үлгән. Был аҙнала коронавирус Башҡортостанға ла килеп етте.

Тарихтың 2020 йылы ғилми телдә COVID-19 тигән атама алған өр-яңы хәүеф сығанағы менән башланып китте. Ҡәҙимге телебеҙҙә ул коронавирус тип йөрөтөлгән микроскопик, йәғни күҙгә күренмәҫ бер ярымбиологик заттың кеше организмына үтеп инеп, кинәт үрсей башлауы һәм шуның һөҙөмтәһендә уны ауыр сирҙәрҙең береһе булған пневмония сиренә дусар итеүе менән бәйле. Иҫ китмәле бит: ниндәйҙер бер вирус бар кешелек донъяһын тетрәтә!

25 мартта Рәсәй Президенты Владимир Путин ил халҡына барыбыҙҙы ла борсоған мәсьәлә - донъяла коронавирус эпидемияһына бәйле хәл-торош, уға ҡаршы тороу саралары тураһында мөрәжәғәт итте.

"Рәсәй-1" телеканалында барған билдәле "Ну-ка, все вместе!" тигән шоуҙың икенсе сезонында башҡорт ҡыҙы Азалия Ғәйнетдинова абруйлы 100 жюри алдында сығыш яһап, 99 тауыш менән финалға үткәйне. Уның менән был конкурс тураһында әңгәмәләштек.

БДУ-ның Сибай институты уҡытыусыһы - биология фәндәре докторы, профессор, академик Сәфәрғәли Искәндәр улы Йәнтүринды беҙ абруйлы ғалим итеп кенә түгел, киң ҡарашлы йәмәғәт эшмәкәре, ғәҙел, тура һүҙле илһөйәр һәм телһөйәр шәхестәребеҙҙең береһе булараҡ та беләбеҙ. Шуныһын айырып әйтергә кәрәк: ул "Киске Өфө" гәзитенең күптәнге тоғро дуҫы. Өфөгә килгәнендә Сәфәрғәли Искәндәр улы мотлаҡ беҙҙең редакцияға инеп сығырға ла форсат таба. Ә журналист халҡы бындай фекерле, һәр яңылыҡҡа үҙ ҡарашы булған мәғлүмәт эйәһе менән осрашыуға һәр саҡ шат. Шуға ла ғалим менән аралашыу минуттарын гәзит мәнфәғәтендә файҙаланып ҡалырға ашығабыҙ. Был юлы ла хөрмәтле уҙаманға һорауҙарыбыҙ әҙер ине инде.

Борон-борон заманда түгел… Тормош кимәле бер ни тиклем үҙгәреп, аңлы ғүмер кисерә башлаған кеше үткән мең йыллыҡтар төпкөлөнән башҡа ҡоралдар һәм ҡорамалдар менән бергә ҡулына сөйөр ҡош та ултыртып килеп сыҡҡан. Кешенең төп йәшәү сығанағы һунар булғанлыҡтан, йәнлек, ҡош-ҡорт тотоу өсөн ул төрлө алымдар ҡулланған, төрлө ҡоралдар уйлап тапҡан, үҙенә хеҙмәт итерҙәй йәнлектәрҙе, ҡоштарҙы ҡулға эйәләштергән. Улар уға аҙыҡ сығанағы ла, аҙыҡ табыу ҡоралы ла булып хеҙмәт иткән.

1979 йылғы халыҡ иҫәбен алыуҙың рәсми һөҙөмтәләре иғлан ителгәс, Миҙхәт Закир улы Шакиров КПСС Өлкә комитеты секретарҙарын һәм бүлек мөдирҙәрен йыйҙы. Бик асыуланып, республикалағы демографик процестарға күҙәтеү яһаны һәм уларҙың дөрөҫ йүнәлештә бармауын, ә Өлкә комитеттың был процестарҙан ситтә тороуын, уларға етәкселек итмәүен һыҙыҡ өҫтөнө алды. "Ни өсөн 1897 йылда Башҡортостанда 960 мең башҡорт булған, йәғни бөтә халыҡтың 43,7 процентын тәшкил иткән, 1920 йылда 1069 мең, йәғни 36,4 процент, ә 1979 йылда инде 935,9 мең, йәғни 24,3 процент ҡына башҡорт тороп ҡалған?" - тигән һорау ҡуйҙы. "Тимәк, - тип дауам итте ул, - башҡорттарҙың дөйөм һаны ла, проценты ла һиҙелеп кәмей. Былай барһа, башҡорттарҙың проценты, әйтәйек, 15 процентҡа төшһә, Башҡорт автономиялы республикаһының артабан йәшәүе шик аҫтына алыныуы ихтимал. Ә Башҡортостан Республикаһын һис тә юҡ итергә ярамай, сөнки ул бөйөк Лениндың (ул саҡтарҙа шулай һөйләйҙәр ине) декреты менән төҙөлгән".

Әлбиттә, ҡаңлыларҙың ата-бабалары кангар исеме аҫтында Туран (Ирандан төньяҡ-көнбайыштараҡ) ареалында киң билдәлелек яулаған ҡәүемдәрҙән була. Улар Хорезм территорияһындағы халыҡтар, шул иҫәптән мөйтәндәр менән дә аралашып йәшәгән, тип фараз ҡылырға була. Хорезмдың Курдар исемле ҡалаһы урта быуаттарға ҡараған күп кенә сығанаҡтарҙа иҫкә алына. Хәҙерге ҡарағалпаҡтарҙың мөйтән ырыуында кердерли аймағы булыуы ла ошо топоним менән бәйлелер, тигән һығымта яһап була.

Гәзитебеҙҙең 3-сө һанында отставкалағы прокурор Зәкирйән Әминевтың "Айыумы? Ул Госстрах инструкцияһын белмәгән бит" тип аталған шаян мәҡәләһен (булған хәл) оло кинәнес менән, көлә-көлә уҡып сыҡтым. Әҙәм балаһы прокурор менән башлыса теге йәки был законды "аша атлап" сыҡҡан осраҡта танышып ала бит инде. Шуға күрә, Зәкирйән ҡорҙаш әйтмешләй, закон вәкилен "бигүк яратып та бармайҙар". Ә әлеге айыу менән бәйле ваҡиғала бер кешегә ярҙам итеп ебәреүе был прокурорҙың киң күңелле булыуына, ғөмүмән, уның кешелеклегенә ишара тип һанайым.

V Бөтөн донъя башҡорттары ҡоролтайы барышында Башҡортостан Республикаһы Башлығы Радий Хәбиров Өфөнөң Совет майҙанына 112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы командиры Миңлеғәли Шайморатовҡа һәйкәл ҡуйыу, территорияны тулыһынса төҙөкләндереү инициативаһы менән сығыш яһағайны. Ошо көндәрҙә М. Аҡмулла исемендәге Башҡорт дәүләт педагогия университетында территорияны реконструкциялау проекты буйынса йәмәғәт тыңлауҙары үтте. Унда 400-ҙән ашыу кеше ҡатнашты, шул иҫәптән 35-е сығыш яһаны.

Киң мәғлүмәт саралары ысын мәғәнәһендә дүртенсе власть йәки властың идара итеү ҡоралы булып тора. Шулай ҙа… Улар йәмғиәткә нисек йоғонто яһай һәм уны ниндәй йүнәлештә үҫтерә? Әйҙәгеҙ, шуны аңларға тырышып ҡарайыҡ.

Ниһайәт, Башҡортостандағы иң масштаблы ярыштарға "Торатау" Конгресс-холл бинаһында тантаналы рәүештә йомғаҡ яһалды. Әйткәндәй, "Башҡортостандың йыл уҡытыусыһы" конкурсы 30-сы тапҡыр, ә "Башҡорт теле һәм әҙәбиәте йыл уҡытыусыһы" төбәк-ара конкурсы 25-се тапҡыр үткәрелә. "Йәш уҡытыусы" бәйгеһе һөнәри конкурстар араһында иң "йәше" - ойошторолоуына 5 йыл.

Башҡортостан Башлығы Радий Хәбиров вирус инфекцияһы хәүефен һәм таралыуын кәметеү саралары тураһындағы бойороҡҡа ҡул ҡуйҙы һәм республикала юғары әҙерлек режимын индерҙе.