Бөтә донъяға билдәле офтальмолог, профессор Эрнст Мулдашевтың "От кого мы произошли?" китабын уҡып сыҡҡандан һуң тыуған фекерҙәрем менән уртаҡлашмаҡсымын.

Ғалим яҙыуынса, кешелек иң әүәл Тибетта барлыҡҡа килгән, шунан уның бер тармағы төньяҡҡа табан таралған (уларҙы автор палеосебер расаһы тип атай), ә инде ошо себер халыҡтарынан Урал-Алтай расаһы бүленеп сыҡҡан. Автор был расаға башҡорттарҙы ла индерә. Шунан һуң ғына ошо расаның көнбайыш тармағынан фин, татар, эстон, венгрҙар һ.б. халыҡтар барлыҡҡа килгән. Ниндәй боронғо бит беҙҙең ҡанбабалар!

Йәмле йәй айҙары етеүен түҙемһеҙләнеп көтөп алған мәктәп уҡыусылары өсөн мауыҡтырғыс каникулдар мәле килеп етте. Быйыл Башҡортостандың 2680 лагерында 329 мең бала һаулығын нығыта, яңы дуҫтар табып, күңелле ял итә ала. Бынан тыш, белем биреү усаҡтарының үҙҙәрендә лә уҡыусыларҙың ялдарын файҙалы итеп ойоштороу өсөн шарттар тыуҙырыла. Мәҫәлән, Ф. Мостафина исемендәге 20-се ҡала башҡорт гимназияһында, йылдағыса, "Ҡурай" лагеры һәм Америка-Башҡорт интерколледжының "ACCESS/ДОСТУП" халыҡ-ара гуманитар белем биреү программаһы лагеры асылды.

Башҡортостандың баш ҡалаһы Өфө 12 июндә өс иҫтәлекле датаға - башҡорт халҡының милли батыры Салауат Юлаевтың тыуыуына - 262 йыл, Өфө ҡәлғәһе төҙөлөүгә - 442 йыл тулыуға һәм Рәсәй көнөнә арналған байрам саралары уҙғарырға әҙерләнә. Йола буйынса, ошо саралар алдынан Өфө ҡала округы хакимиәте башлығы Ирек ЯЛАЛОВ журналистар менән осрашты һәм быйылғы йыл башынан алып барылған эштәр, яуланған уңыштар, хәл итеү талап иткән мәсьәләләр менән таныштырҙы.

"Киске Өфө" гәзите биттәрендә теге йәки был дауахана етәкселеге менән ҡыҫҡа әңгәмәләр йыш күҙгә салына. Уларҙы уҡып, медицинаның алға китеүенә ҡыуанырғамы, әллә, киреһенсә, ниндәй генә алға китеш тураһында һүҙ һөйләгәндә лә, йөктөң урынынан бер ҙә генә ҡуҙғалмауына әсенергәме икән, тип аптырайым.

27 майҙа "Евразия йөрәге" Халыҡ-ара сәнғәт фестивале сиктәрендә "Ҡурай-фест" ҡурай байрамы үтте. Салауат Юлаев майҙанындағы тәбиғи амфитеатрҙа йәйелдерелгән күркәм тамашала ул көндө киске сәғәт 7-нән төн уртаһына тиклем ҡурай моңо өҙөлмәне. Фестивалде ҡарарға 10 меңләп кеше килгән тинеләр.

Башҡа айҙарҙан йөҙҙәрсә, меңдәрсә тапҡырға юғарыраҡ күтәрелгән сираттағы Рамаҙан айына аяҡ баҫырға торабыҙ. 5 июнь ҡояш байыу менән тәрәүихтәргә, сәхәрҙәргә, ифтарҙарға һәм ураҙаға башланғыс биреләсәк. Рамаҙанда Йәннәт ҡапҡалары асыла, Йәһәннәм ҡапҡалары ябыла, мосолмандарҙы тура юлдан тайпылдырмаһын өсөн шайтандар сылбырҙар менән бәйләнә. Хәҙистәрҙә: "Кешеләр Рамаҙан айының өҫтөнлөктәрен белһә, улар уның мәңге һуҙылыуын теләр ине", - тип әйтелә.

"Евразия йөрәге" Халыҡ-ара сәнғәт фестивале сиктәрендә үткән күркәм саралар араһында "Башҡорт милли кейеме көнө" тип исемләнгән байрам айырыуса күңелгә ятты. Йылдар буйы һандығында ҡәҙерләп һаҡлаған милли кейемдәрен, үҙ ҡулдары менән тегеп, биҙәп алған селтәр, ҡашмауҙарын кейеп, баш ҡала урамдарына сыҡҡан милләттәштәр М. Ғафури исемендәге Башҡорт дәүләт академия драма театры алдынан Салауат Юлаев майҙанына тиклем атлап уҙҙы. Был марш-парад "Башҡортса кейен!" тигән флэшмоб, концерт менән дауам итте. Сағыу байрамда баш ҡаланан һәм республиканың төрлө төбәктәренән килгән меңдән ашыу кеше ҡатнашты.

Һәр халыҡтың үҙенә генә хас булған, уны башҡалар араһында айырып күрһәтә торған милли мәҙәниәте бар. "Евразия йөрәге" Халыҡ-ара сәнғәт фестивале сиктәрендә, РФ Мәҙәниәт министрлығы, БР Башлығы Гранты ярҙамында быйыл баш ҡалабыҙҙа 18-се тапҡыр үткәрелгән "Урал моңо - 2016" Халыҡ-ара төрки йәштәренең музыкаль ижады конкурс-фестивале лә этник музыка өлгөләре менән таныштырыу йәһәтенән иң күркәм сара булды. Туғандаш халыҡтарҙың телен, йолаларын, кейемен, сәнғәтен өйрәнеү һөҙөмтәһендә беҙ тағы ла бер-беребеҙгә яҡынаябыҙ, бер-беребеҙҙе тағы ла яҡшыраҡ аңлайбыҙ.

Башҡортостан юлдаш телевидениеһының билдәле журналисы, "Байыҡ", "Башҡорт йыры" исемле уникаль проекттар авторы Рита Өмөтбаева менән әңгәмә башлар алдынан Баймаҡ районының Икенсе Этҡол ауылында йәшәүсе сәсән телле яҡташыбыҙ Әкрәм Ҡәйепҡоловтың махсус рәүештә уға арналған шиғри һорауын йүнәлттем:
Ғафуриҙар: "Беҙҙеке", - ти,
Йәнйегеттәр: "Минеке".
Дөрөҫ кенә әйт әле:
Рита, һин һуң кемдеке?
"Ритайым" - Гөлназдыҡы,
"Байыҡ", һылыу, һинеке!

- Минең әсәйем Баймаҡ районының Сыңғыҙ ауылынан, унда йәшәүсе Солтангилдиндар нәҫеленән. Атайымдың ата-бабалары юрматы ырыуынан. Үҙемде тулыһынса Баймаҡ кешеһе, бөрйән ырыуы вәкиле итеп тоям. Әкрәм ағай нишләп ул һорауҙы бирҙе икән: баймаҡлығым маңлайыма яҙылған даһа.

"Киске Өфө" гәзитенең "Бәйләнештә" социаль селтәрендәге "Башстатус" төркөмө менән берлектә иғлан иткән "Башҡорт китабы топ-100+" акцияһы дауам итә. Киләһе хатты беҙгә Әлфиә Батталова ебәргән. Ул һәр кем уҡырға тейешле китаптар араһында мотлаҡ рәүештә мәғрифәтсе шағирыбыҙ Мифтахетдин Аҡмулланың йыйынтығы булырға тейеш, тигән фекерҙә.

Октябрь революцияһына тиклем башҡорт халҡының яҙма теле булмаған, тип өйрәттеләр беҙҙе мәктәптә. Уҙған быуаттың 80-90-сы йылдарында ғына туған телебеҙҙең ғәжәп бай тарихлы булыуына, уның тамырҙары VI-VII быуаттарҙағы Орхон-Йәнәсәй яҙмаларына уҡ барып тоташыуына инандыҡ. Шәрҡиәтселәр фекеренсә, төркиҙәрҙең әҙәби теле 1300 йыл самаһы элек барлыҡҡа килгән, шул уҡ ваҡытта инглиз теле ни бары XVI быуатта формалашҡан.
Башҡорт әҙәби теленең тарихын өйрәнеүҙә арҙаҡлы ғалимдар Н. К. Дмитриев, Ж. Ғ. Кейекбаев, Р. Х. Халиҡова, Ә. Ғ. Бейешев, Т. М. Ғарипов, И. Ғ. Ишмөхәмәтов, Э. Ф. Ишбирҙин, Ә. М. Аҙнабаев, Ф. Ғ. Хисамитдинова һәм башҡаларҙың хеҙмәте айырыуса ҙур. Мәҫәлән, боронғо шәжәрәләрҙең тел-стиль үҙенсәлектәрен тикшереп, Рәйсә Хәлил ҡыҙы Халиҡова XVII-XVIII быуаттарҙа башҡорт теленең ғәмәлдә булыуын, эш ҡағыҙҙарында әүҙем ҡулланылыуын ышаныслы иҫбат итте.

Электр утһыҙ, газһыҙ ҡалыуҙы артыҡ ҡурҡыныс итеп күрмәйем мин. Заманында уларһыҙ ҙа йәшәгәндәр. Ә бына тәбиғәткә сыҡҡанда нимәләрҙелер мотлаҡ һалып алырға кәрәклекте күҙ уңында тоторға кәрәк.

Мәҫәлән, йәйҙең эҫе көнөндә еләккә тип сыҡҡанда ла шырпы (зажигалка), бысаҡ, һыу кеүекте алыу мотлаҡ. Еләк-емешле мәлдә аҙашҡанда туҡланыу инештәре етерлек. Урманда юлдың ҡайһы яҡта, ауылдың йәки йылғаның ҡайҙалығын белеү өсөн ергә ятып, уға ҡолағыңды терәп, тыңларға була. Ҡайҙалыр юлда машина килә икән, баҫып торғанда һин уны ишетмәйәсәкһең, ә ер аша хатта алыҫ түгел йылға шаптырлауын да, ат тояғы тупылдауын да ишетергә мөмкин. Урманлы-таулы зонала тау түбәнгә хәрәкәт итергә кәрәк. Бында йылғалар ҙа, кешеләр йәшәгән урындар ҙа түбәндә урынлаша.

"Киске Өфө" гәзитенең быйылғы 9-сы һанында педагогия фәндәре кандидаты Вәкил Хажин һәм М. Аҡмулла исемендәге Башҡорт дәүләт педагогия университетының башҡорт филологияһы факультеты деканы, филология фәндәре докторы Луиза Сәмситова менән диалогта телебеҙҙе һаҡлау, үҫтереүгә ҡағылышлы мөһим мәсьәләләр күтәрелә. Был мәсьәләләр буйынса "Башҡорт проекттары" берләшмәһе координаторҙарының үҙ ҡарашы бар һәм уны гәзит уҡыусылар менән дә уртаҡлашырға ҡарар иттек.

Сибай ҡалаһында XIII "Ирәндек моңдары - 2016" Төбәк-ара башҡорт йырын башҡарыусылар конкурсы үтте. Өс көн буйы барған был сара сиктәрендә шулай уҡ "Ирәндек батыры-2016" спорт фестивале, Милли кейем көнө ойошторолдо.

5-cе ҡала клиник дауаханаһы былтыр үҙенең 55 йыллығын билдәләне. Ул үҙәктә - Совет районы территорияһында - урынлашҡанлыҡтан, ҡала халҡында ҙур һорау менән файҙалана һәм 46 мең кешегә медицина ярҙамы күрһәтә. Шулай уҡ дауахана ҡарамағында травмпункт, ҡатын-ҡыҙҙар консультацияһы бар. Улар ҡаланың көньяҡ өлөшө халҡын, дөйөм алғанда йылына 300 меңдән ашыу кешене хеҙмәтләндерә. Быйылдан башлап дауалау учреждениеһына тағы бер структураны - 40-сы поликлиниканы ҡушалар. Дауахана эшмәкәрлегенең төп йүнәләштәре һәм башҡа мәсьәләләр буйынса һөйләүен һорап, уның баш табибы Андрей ПАЛТУСОВҡа мөрәжәғәт иттек.

Башҡорт халыҡ кейеменә ҡарата һуңғы ваҡытта күҙәтелгән ҡыҙыҡһыныу тураһында яҙғайныҡ инде. Район һәм республика күләмендә үткән саралар был фекерҙе ныҡлап раҫлай. Байрамдарҙа төрлө райондар һәм ауылдар ҡорған тирмә ихаталарында ниндәй генә кейем өлгөләре күрһәтелмәй. Тимәк, һаҡлана һәм үҫеш таба халҡыбыҙҙың кейем тегеү традициялары! Яҡын киләсәктә сәхнә өсөн кейем тегеүселәр ҙә халҡыбыҙҙың онотолоп барған милли кейем өлгөләрен файҙаланыр, ә байрамдарға ябай тамашасылар ҙа халыҡ кейеме кейеп йөрөй башлар, тигән ышаныс бар.

Ғәҙәттә, ижади һәләтте тик матур әҙәбиәткә һәм сәнғәт өлкәһенә генә ҡағылған төшөнсә булараҡ аңлайҙар: шиғыр яҙа белеү, йыр ижад итеү, матур һүрәт төшөрөү һ.б. Ә ысынында иһә был төшөнсә "ижад" һәм "ижади эшмәкәрлек" менән ныҡ бәйләнгән. Кешенең төрлө өлкәләге эш-хәрәкәтен, үҙ-үҙен тотошон күҙәтеп, эшмәкәрлектең ике төрөн айырып күрһәтәбеҙ. Береһе - репродуктив эшмәкәрлек (ул беҙҙең хәтеребеҙ менән бәйле), йәғни кешенең элек барлыҡҡа килгәнде ҡабатлауы. Бынан тыш, кешенең ижади эшмәкәрлеген билдәләп китергә кәрәк. Ул үткәндәрҙе ҡабатлау ғына түгел, ә яңы образдар, яңы моделдәр тыуҙырыуҙы күҙ уңында тота. Бының нигеҙендә ижади һәләт ята. Редакциябыҙҙың сираттағы ҡунаҡтары - Ләлә Камалитдинова һәм Әлфир Дәүләткирәевтың башҡарғанын мин репродуктив ижад тип атар инем. Сөнки улар тыуҙырған өлгөләр ысынлап та беҙҙең хәтерҙе терелтә, хатта ҡайҙалыр күмелеп йоҡлап ятҡан төпкө аң тулҡындарын тирбәтеп ебәргәндәй. Улар икеһе лә башҡорт сувенирҙары яһаусы оҫталар.

Гәзит уҡыусылар иғтибарына Санкт-Петербург архивында һаҡланған "Национальный вопрос во внутренней политике царизма. Конец 19-го начало 20 вв" тип аталған материалдар йыйынтығындағы башҡорттарға ҡағылған мәғлүмәттәрҙе тәҡдим итәбеҙ.

Өфөлә етенсе тапҡыр үткәрелгән "Һаумы, һаумы, әкиәт!" донъя халыҡтары әкиәттәрен башҡорт телендә башҡарыусыларҙың ҡала конкурсына йомғаҡ яһалды. Иленең ырыҫы, халҡының киләсәге булған аҡыллы, һүҙгә оҫта балалар Башҡорт дәүләт ҡурсаҡ театрының тамаша залында күркәм байрам ойошторҙо. Ололар ҙа, кескәйҙәр ҙә конкурсанттар менән бергә серле, мажаралы һәм мауыҡтырғыс әкиәт иленә сәйәхәт итте.

Һеҙ беләһегеҙме, йәмәғәт: Рәсәйҙә ярлы пенсионерҙар юҡ икән дә баһа! Ысын-ысын, был турала бына яңыраҡ ҡына РФ Хеҙмәт һәм социаль яҡлау министры Топилин әфәнде прәме күҙгә бәреп әйтте.

Уйламай һөйләгән - ауырымай үлгән. Дәлилдәрһеҙ популистик был һүҙҙәренән һуң Топилинды интернет донъяһы нәфрәт диңгеҙенә батыра яҙҙы. "Капиталист министр" тип әрләп тә бөттөләр. Ысынлап та, Топилиндың белдереүҙәре ҡараға аҡтан ямау һалырға маташыу һымағыраҡ булды шул. Хәлебеҙ хатта ошо мәсьәләләргә битараф кешенең дә күҙенә ап-асыҡ күренеп тора: торлаҡ-коммуналь хеҙмәттәр өсөн, бигерәк тә аҙыҡ-түлеккә хаҡтар икеләтә тип әйтерлек артты. Пенсия ла шул тиҙлектә арта торһа, ни әйтер инең дә...