Телебеҙҙә "үтескә алыу", "үтескә биреү" төшөнсәләре бар, улар халҡыбыҙҙың матди тормошо күренештәренең береһе булып тора. Көнкүрештә кәрәк булған нәмәләрең үҙеңдә булмаған осраҡта уларҙы күршеңдән йә иһә башҡа бер танышыңдан алып тороу - боронғо ғәҙәт. Тик шуныһы ла мәғлүмдер ки: күпме алаһың - шул тиклем үк ҡайтараһың. Был заманына күрә йәшәйештең алтын ҡағиҙәләренең береһе булған.

Милләтебеҙҙең күренекле улы, билдәле башҡорт яҙыусыһы, шағиры, драматургы һәм тәржемәсеһе, Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре, Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы лауреаты, Салауат ордены кавалеры, Мифтахетдин Аҡмулла, Һәҙиә Дәүләтшина, Сергей Чекмарев исемендәге премиялар лауреаты Ғәзим Ғәзиз улы Шафиҡовтың тыуыуына 80 йыл тулды.

Бөрйән айыуының намыҫын яҡлап

Бөрйән яғында борон-борондан "ҡатын-ҡыҙҙарға һөжүм итеүсе айыу" тураһында легенда йәшәй. Уны бала саҡта мин дә ишеттем. Һәм ошо дәлилләнмәгән хәбәр, халыҡ телендә йөҙ төрлөгә әүерелеп, беҙҙең көндәргәсә килеп еткән. Әле айыуҙар тураһында мәғлүмәт туплай башлағас, хатта коллегаларым араһынан да "Ҡыҙҙарға "бәйләнеүсе" айыу тураһында ла белеш әле" тип ҡыҙыҡһындылар. Һораша торғас, был мәғлүмәтте "Әбделмәмбәт ауылынан Илдар Абдуллин белә" тигән сер йүкә телефон аша килеп етте. Һәм ағай беҙгә түбәндәгеләрҙе һөйләне.

Әгәр ябығырға кәрәк булһа нимә эшләргә? Күнекмәләрҙән һуң яңынан көс ҡайтарыу өсөн нимә эсергә? Көндө нимәнән башларға? Уны нисек тамамларға? Бының өсөн һеҙгә тик бер стакан ҡатыҡ эсеү кәрәк.

"Ҡумыҙ бейетмәй, моңо бейетә" тигәндәй, берәү илтифат һалып башҡарған эш кенә башҡалар күңеленә ауаздаш була ала. Тормошта моңдаш дуҫ-иште лә, күңелгә ятырҙай шөғөлдө лә табыуы еңелдән түгел. Ә бына "Ҡурай" телеканалы хеҙмәткәрҙәренә был тәңгәлдә көнләшерлек: уларҙың яратып башҡарған эшен баһаларлыҡ бөтөн донъянан йыйылған моңдаш тамашасылары бар. Республиканың берҙән-бер башҡортса музыкаль телеканалы барлыҡҡа килеүгә 10 йыл тулыу айҡанлы ойошторолған "Ҡурай даны" беренсе милли телевизион премияһын тапшырыу тантанаһы ла быны асыҡ сағылдырҙы.

Кешелек һәр ваҡыт хаталар өҫтөндә эш эшләп үҫешә торғандыр. Шулай уҡ хаталар өҫтөнә баҫып хаталар эшләү ҙә ғәҙәти күренеш.

Бәғзе бер хәл-ваҡиғаларға, уларҙа ҡатнашҡан кешеләргә ҡарата ниндәйҙер баһа бирелгән мәлдәрҙә, ни эшләптер, бала саҡтан уҡ атайым ауыҙынан ишеткән шундай халыҡ әйтеме иҫкә төшә: "Яҡшынан яман тыуҙы тип көйөнмә, ямандан яҡшы тыуҙы тип һөйөнмә".

Компьютер артында "йәшәйбеҙ" бөгөн. Эштә лә уның экранына текәлеп ултырабыҙ, ҡайтып ул-был иткәс тә ҡулға йә ноутбук, йә телефон алабыҙ. Хәҙер етәкселәр менән аралашыу ҙа еңелләште - уларҙың күбеһен социаль селтәрҙәрҙә табырға була. Ләкин мин, оло быуын вәкиле булараҡ, тота килеп кенә үҙем шәхсән белмәгән кешегә хат яҙа алмайым. Ә күңелдә әйтәһе һүҙҙәр ҙә, еткерәһе фекерҙәр ҙә байтаҡ. Шуға күрә яратып уҡыған "Киске Өфө" аша ҡайһы бер уйҙарым, күҙәтеүҙәрем менән бүлешергә йөрьәт иттем.

Гәзитебеҙҙең һәр һанын, унда сыҡҡан һәр бер мәҡәләне уҡып барам, тип кенә әйтһәм, аҙыраҡ булыр. Сөнки мин уларҙың ҡайһы берҙәрен, дөрөҫөрәк итеп әйткәндә, нәҡ тә берәй фәнни әҙәбиәт һымағыраҡ итеп, диҡҡәт менән өйрәнергә тырышам. Инде күп йылдар "Киске Өфө" гәзитенең даими уҡыусыһы, шул уҡ ваҡытта уның авторҙарының береһе булып киткән кеше булараҡ, ниндәй рубрикаға айырыуса баҫым яһарға, ҡайһы авторҙың мәҡәләләренә нығыраҡ иғтибар итергә лә үҙемсә "кәлепләнеп" алғанмын инде.

Быйылғы көҙ яҙғы хистәргә бай булды. Яҙғы хистәр - йәшлек дәрте, йәшлек илһамы менән тулы шиғриәт, сәхнә тамашалары... Быға сәбәп иткән хәл - Мостай Кәримдең тыуыуына йөҙ йыл тулыу уңайынан республикала гөрләп үткән ижади әҙәби-музыкаль, хәтер-хөрмәт кисәләре.

Айыу аңра түгел!

Айыу менән кеше араһындағы конфликт ҡайҙан килә? Был тәңгәлдә ҡурсаулыҡ белгестәре Бөрйән районы буйынса ғына түгел, ә дөйөм Башҡортостан буйынса ла аңлатма бирә. Октябрь айында айыу ныҡлап һимереп алыуға, май йыйыуға тотона. Быйыл ул ашай торған еләктәр, көпшәле үләндәр, сәтләүек уңған. Ҡырағай балды ла оҫта таба ул, бик булмаһа, ҡырҙа ултырған умарталарҙы ла урлап ашай. Әммә эре йәнлек өсөн былар ғына аҙ. Уға аҡһым кәрәк.

2020 йылда уҙғарыласаҡ Бөтөн Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу кампанияһына теүәл бер йыл ваҡыт ҡалды. Уның һөҙөмтәләренән Рәсәй халыҡтарының демографик хәле буйынса байтаҡ күрһәткестәр билдәле буласаҡ, улар артабанғы социаль-иҡтисади торошобоҙҙо ғилми нигеҙҙә көйләй алыу мөмкинлеген бирәсәк. Халыҡ иҫәбен алыу граждандарҙың ил эсендә бер урындан икенсе ергә күсеп йөрөүенә, йәғни миграцияға ҡағылышлы проблемаларға ла бер ни тиклем кимәлдә асыҡлыҡ индерәсәк. "Киске Өфө" гәзитенең быйылғы 38-се һанында Рәсәй Фәндәр Академияһы Федераль социологик ғилми тикшеренеүҙәр үҙәгенең Өфө филиалы директоры Рим Вәлиәхмәтовтың ошо проблемаға арналған "Ниңә китәләр... тыуған ерҙәрҙе ташлап?" исемле мәҡәләһе баҫылғайны. Ошо тема буйынса һөйләшеү билдәле башҡорт социологы Р.М. Вәлиәхмәтов етәкләгән ғилми үҙәк хеҙмәткәрҙәре - ойошманың ғилми секретары Гүзәл Баймырҙина, өлкән ғилми хеҙмәткәр Марсель Тураҡаев, Башҡортостанстаттың халыҡ һәм һаулыҡ һаҡлау статистикаһы бүлеге начальнигы Ирина Үтәшева ҡатнашлығында дауам итте.

IX быуат аҙаҡтарында Арал диңгеҙе буйындағы далаларға яңы күскенселәр ағымы - уғыҙҙар, карлуктар һәм кимаҡтар үтеп инә. Улар менән бындағы дала киңлектәрендә элегерәк йәшәгән ҡәүемдәр араһында бәрелештәр башлана. Тарихи сығанаҡтарҙа әле аталған уғыҙ союзына ҡаршы бәшнәк, башҡорт, баджна (йәиһә яджна) һәм нәүкердә тип аталған ырыу-ҡәбиләләр коалицияһының барлыҡҡа килеүе, әммә ҡаты алыштарҙа еңелеүгә дусар булыуы хаҡында мәғлүмәттәр бар. Бәшнәк союзы көнбайышҡа табан йүнәлеп, Ҡара диңгеҙҙең төньяҡ тарафындағы ерҙәрҙе баҫып ала, бында элегерәк килгән венгрҙар (мадъярҙар) Паннонияға китергә мәжбүр була. Ошо бәшнәк союзы яугирҙары Константинополгә һөжүм итә һәм уны ҡамауҙа тота. X быуаттың ғәрәп тарихсыһы әл Мәсғүди ошо хаҡта былай тип яҙа: "Былар Баджнак, Яджна, Баджгурд һәм Наукерда ҡәбиләләре. Был 320 йылдан (Раштыуанан һуң 942 йыл. - Ред.) һуң булды. Улар унда үҙҙәренең палаткаларын (тирмәләрен. - Ред.) ҡороп, әл Кустантинийана Румийаға тиклемге юлды япты".

Һуңғы ваҡытта күп кенә ауылдарҙа йорттары һүтелеп һатылғандан һуң урындарының өңөрәйешеп, мейес мөрйәләренең һерәйешеп ултырыуы күңелдең дә "өңөш" урынын - ытырғаныу тойғоһон барлыҡҡа килтерә. Элек тик һуғыш ваҡытында ғына күҙәтелгән был күренештең сәбәп-асылы ниҙә һуң? Кемгәлер ҡот-бәрәкәт, ырыҫ-бәхет килтерер өсөн һалынған йорттар ни өсөн хужаһына хеҙмәт итер мөҙҙәте етмәйенсә һатыла? Тәүҙә өйҙәр, аҙаҡ ерҙәр һатылмаҫмы? Бер урындан икенсе урынға күсерелгән йорттоң ҡото буламы? Ошо һорауҙар таш булып, баш особоҙҙа аҫылынып торғанда йәмәғәтселек вәкилдәре урындағы власть һәм хоҡуҡ һаҡлау органдары вәкилдәре менән имен ҡалған өйҙәрҙән-өйҙәргә йөрөп, самогон ҡыуыусыларҙы эҙләй...

Башҡортостандың халыҡ шағиры Мостай Кәримдең тыуыуына 100 йыл тулыу айҡанлы ойошторолған бихисап саралар араһында иң тантаналы һәм әһәмиәтлеһен билдәләргә булһа, нәҡ М. Кәрим исемендәге 158-се Башҡорт гимназияһының иң алдынғы уҡыусыларын тәбрикләү кисәһен атарҙар ине, моғайын. Сөнки бында һәр кескәй йөрәктә шағир рухы, һәр кемдең күңелендә уның йор һүҙе, тормош фәлсәфәһе урын тапҡан. Бына ошондай матур мөхиттә тәрбиәләнгән һәм белем алған балалар төрлө өлкәләрҙә өлгәшкән еңеүҙәре өсөн юғары баһаға - Мостай Кәрим исемендәге фонд грантына лайыҡ булды.

Быйыл йәй бал ҡорттары күпләп үлеүе тураһындағы хәбәрҙе ишетеп, геү килдек. Әле тегендә, әле бында тәбиғәт ҡазалары булып тора - уларына ла бот сабып аптырайбыҙ, ҡурҡып төшәбеҙ хатта. Был ҡаза-һәләкәттәрҙең барыһын да ахырызаман яҡынлашыуына һылтайбыҙ хатта. Әммә уларҙың күбеһе кешенең үҙ ғәйебе, үҙ ҡулдары менән эшләнеүен иҫәпкә алғанда, былар ахырызаман билдәһе түгелдер әле, тип фараз итергә урын бар.

Сибайҙар килеп, тағы баш ҡаланы бер шаулатып ҡайтты. Сибай концерт-театр берекмәһендә берләшкән филармония менән "Сулпан" балалар театры артистары был юлы "Аҫаба булған ҡанбабам, аҫаба булыр балам" тип аталған тамаша күрһәтте.

Тәбиғәттәге төрлө үҙгәрештәр, ҡыҙыҡлы йә ғибрәтле күҙәтеүҙәр, ғәҙәти булмаған күренештәр тураһында йыш яҙыла бөгөн. Интернет селтәрҙәрендә төрлө видеояҙмалар, фотоһүрәттәр йөрөй. Ҡарайһың да, ни өсөн былай булды икән йәки нилектән был януар улай ҡыланған, тип уйлайһың. Шуның кеүек, айыуҙар ҙа һуңғы мәл хайран итә. Уларҙың кешенән ҡурҡмай, юл ситендә йөрөүҙәре, ауыл эргәһендәге ҡый багынан килеп сығыуҙары, урам буйлап мал баҫтырыуҙары һәм башҡа төрлө башҡа һыймаҫ ҡылыҡтары мәрәкә булыуҙан туҡтайҙыр инде. Туҡтайҙыр, сөнки тау-урманлы райондарҙан "айыу көн аша мал һуға" тигән хәүефле сигналдар ҙа килә.

Дин - әлеге ваҡытта беҙҙең өйрәнеп, үҙләштереп кенә ятҡан темаларыбыҙҙың береһе. Был өлкәне беҙ бары тик белгестәр, дин әһелдәре, ғалимдар менән берлектә яҡтыртырға тейешбеҙ икәнде яҡшы беләбеҙ. Сираттағы диалогыбыҙ ҙа халыҡ араһында киң таралған һорауҙарға, бәхәстәргә, ҡыҙыҡһыныуҙарға аныҡ яуап табыу маҡсатында ҡоролдо. Ҡунаҡтарыбыҙ - дин белгестәре Морат ЛОҠМАНОВ менән Нурмөхәмәт НУРИЕВ хәҙрәттәр.

Көҙәй ырыуының килеп сығышы буйынса аныҡ мәғлүмәттәр күп түгел. Был башҡорт ырыуының Тарихи Башҡортостан ерлегендә оло абруй ҡаҙанған Әйле берләшмәһенә инеүе, уның урта быуаттарҙағы йәшәйеше хаҡында яҙма сығанаҡтар ҙа юҡҡа иҫәп. Шуға ҡарамаҫтан, башҡа төрки халыҡтарында көҙәй этнонимына оҡшаш атамалы ҡәүемдәрҙең булыуын иҫәпкә алып, улар хаҡындағы урта быуаттарға ҡараған мәғлүмәттәр менән бер рәттән, шәжәрә материалдарын, риүәйәттәрҙе, ырыу атрибутикаһын (тамға, оран, онгон - ырыу ҡошо, ағасы) ҡулланыу аша этнолог Р.Ғ. Кузеев ошо ырыу хаҡында билдәле һығымталар яһай алған.