Балаларыбыҙҙы туған телебеҙҙең моңон тойорға өйрәткән, башҡорт халҡының рухи ҡиммәттәрен һәм тарихын күңелдәренә һеңдергән, милләттең киләсәген хәстәрләгән "Тамыр" балалар һәм үҫмерҙәр телеканалы ошо көндәрҙә сираттағы үҙенсәлекле сараһын - "Башҡорт әлифбаһы" медиапроектының исем туйын үткәрҙе.

Халҡыбыҙҙың аҫыл тарихын булдырыусы шәхестәр кинофильмдарҙа, яҙыусылар әҫәрҙәрендә урын ала - был ҡыуаныслы хәл. 2017 йылда режиссер Булат Йосоповтоң танылған башҡорт шағиры, ижтимағи һәм сәйәси эшмәкәр Шәйехзада Бабичҡа бағышланған "Бабич" исемле тарихи картинаһы сығыуға һөйөнөс кисерҙек. Бабич үҙе беҙгә әйләнеп ҡайтҡандай булды. Әле бына был фильмға ҡағылышлы тағы шатлыҡлы мәл кисерәбеҙ: унда төп ролдәрҙе башҡарыусы артистар Илгиз Таһиров (Шәйехзада Бабич), Рәмзил Сәлмәнов (Әхмәтзәки Вәлиди) һәм Радмир Абдуллиндарҙың (Ғабдулхай Иркәбаев) ижади төркөмө Шәйехзада Бабич исемендәге республика дәүләт йәштәр премияһы лауреаты исемен алды!

Гәзитебеҙҙең "Аҡыл-ҡаҙна" рубрикаһында ҡыҫҡа ғына бер хикәйәт сыҡҡайны. Уның эстәлеге яҡынса ошолай. Батша төш күргән һәм юраусы уға: "Тиҙҙән һин яҡындарыңдың барыһын да юғалтасаҡһың", - тигән. Батшаға был, әлбиттә, оҡшамаған. Ул төш юраусыны хатта зинданға ябып ҡуйған, имеш... Ә икенсе төш юраусы шул уҡ төштө былай тип юраған: "Батшам, һин тирә-йүнеңдәге бар кешеләргә ҡарағанда оҙағыраҡ йәшәйәсәкһең". Быныһын инде батша йомарт бүләкләгән. Батша хеҙмәтселәре был төш юраусынан былай тип һораған: "Һеҙ бит хакимға тәүге төш юраусы менән бер үк хәбәрҙе еткерҙегеҙ, ни өсөн ул хөкөм ителде, ә һин бүләкләндең?" "Эйе, беҙ был төштө бер төрлө юраныҡ. Ләкин хәбәрҙең ниндәй булыуы мөһим түгел, уны нисек еткереү мөһим бит", - тип яуап ҡайтарған төш юраусы...

Туған телебеҙ - башҡорт теле һәм, ғөмүмән, туған телдәр, уларҙы һаҡлау, үҫтереү хаҡында һуңғы йылдарҙа күп яҙылды, ғилми конференциялар уҙғарылды, телевизион тапшырыуҙар күрһәтелде, төрлө конкурстар, байрамдар ойошторолдо, закондар яңыртылды, хатта ки мәктәптәрҙә прокуратура тикшереүҙәре булып алды. Милли республикаларҙың дәүләт телдәрен уҡытыу арҡаһында, йәнәһе, рус телле уҡыусыларҙың хоҡуҡтары боҙола, тип яҙылған шикәйәттәр Мәскәү тарафтарына махсус рәүештә ебәрелә торҙо. Һөҙөмтәлә Рәсәйҙең мәғариф буйынса ҡануниәтенә үҙгәрештәр индерелеп, республикаларҙың дәүләт телдәрен генә түгел, барса халыҡтарҙың туған телдәрен дә ихтыяри рәүештә уҡытыу хаҡында яңы хоҡуҡи положениелар ҡабул ителде.

Уҡытыусы төрлө уйҙарға сумып, мәктәптән ҡайтып бара. Ул балаларға башҡорт теле һәм әҙәбиәтенән белем бирә. Тик бына башҡорт теле дәрестәре йылдан-йыл ҡыҫҡартыла, башҡорт ауылдарында ла тик урыҫса ғына һөйләшкән, аралашҡан балалар күбәйә. Был хәлдең сәбәбе ниҙә? Беҙ, өлкәндәр, илебеҙҙең, телебеҙҙең киләсәгенә алһыу күҙлек аша ҡарамайбыҙмы икән? Өлкәндәр күп осраҡта тураһын әйтергә ҡыйынһына, барыһын да шымартып һөйләргә тырыша. Уйланған уйҙарына яуап табыр өсөн Уҡытыусы уҡыусы балаларынан инша яҙҙырырға булды.

Бер заман интернет селтәрҙәрендә блогерҙар Башлыгы ла Башлыгы, тип яҙып, шау-гөр килешеп, хәбәр сурыта башланы. Конституцияла шулай яҙылмыш икән. Ышанманым. Тәү мәлдә. Башҡорт тотоп-нитеп ҡарамаһа, ышанмай бит. Улай итеп булмаһа, уҡып та ышанырға була. Тап шулай иттем. Ышандым, Конституцияның конституцияһында шулай яҙылғас, нисек ышанмай ти ул. Миңә ышанмаһағыҙ, үҙегеҙ уҡып ҡарағыҙ. Башҡортостан Республикаһы Конституцияһының 82-се статьяһында урыҫса тап ошолай яҙылған: "Наименование должности высшего должностного лица Республики Башкортостан на государственных языках Республики Башкортостан Глава Республики Башкортостан и Башкортостан Республикаhы Башлыгы равнозначны".

Башҡортостан автономияһына 100 йыл тулыу айҡанлы үткәрелгән төрлө саралар араһында халыҡтың иғтибарын айырыуса йәлеп иткәне, моғайын да, "Терра Башҡортостан" ат-спорт турниры булғандыр. Республиканың һәр районынан бәйгеселәр ҡатнашыуын маҡсат итеп, быйылғы йылдың апрель айында Өфөләге "Аҡбуҙат" ипподромында старт алған масштаблы сара, ниһайәт, 11 октябрҙә еңеүселәрен билдәләне. Бәйге һөҙөмтәләре буйынса Күгәрсен районынан Динис Ҡорбанаев төп еңеүсе тип табылды.

Башҡортостандың халыҡ шағиры Мостай Кәримдең бөтә ижадында уның үҙ cовет дәүере уҙаманы, үҙ Рәсәй Ватаны гражданины һәм үҙенең туған башҡорт халҡының улы булыуы күренә: илгә дошман яуы ябырылғас, ат атланып яуға киткән яҡташтарын күтәрмәләп-әйҙәп яусыл оран ташлай; илде тергеҙгән дәүерҙә Рәсәйҙе һәм ватансыллыҡ рухын данлай; балалар әҙәбиәтен үҫтереү өсөн шиғырҙары, повестары илгә тарала; театр сәхнәләрен шаулатыр драматургия әҫәрҙәре яңы офоҡтар аса; социалистик ҡоролош йөй-ситенән һүтелә башлағас, йәшәү асылы һәм ҡанундары хаҡында фәлсәфәүи ҡараштары әҫәрҙәренә күсеп, халыҡҡа барып етә... Былай ынтыматлы һәм емешле ижад Хоҙайҙан бирелгән егәрле һәләттә, йәшәү менән үлем сигендә йөрөп, теге һәм был донъяларҙың тынын тойған кешелә генә булыуы мөмкин.

М.Кәрим исемендәге Милли йәштәр театры быйылғы утыҙынсы ижад миҙгелен Мостай Кәримдең "Оҙон-оҙаҡ бала саҡ" әҫәре буйынса ҡуйылған спектакль менән башланы. Тамашасы фекеренсә, спектакль "ифрат мауыҡтырғыс, уны ҡараған һайын ҡарағы килә..."

Белорет ҡалаһы уртаһында быуат менән бер йәштәге янғын һүндереү ҡалансаһы бар. Ҡаланың бер күркәм боронғолоғо һанала ул. Ҡалансаның ҡаршыһында шулай уҡ быуаттан ашыу торған бер бина бар - ул бер бай йорто булған, революциянан һуң бында партия мәктәбе, төрлө учреждениелар урынлаша. Иҙелбашы-Белоретта башҡорт ҡала мәктәбе асыу менән янған бер төркөм зыялылар юллауы менән был бинала 2010 йылда Яңыбай Хамматов исемендәге башҡорт гимназияһы асыла һәм уның директоры итеп Зөбәржәт Әхмәҙулла ҡыҙы Суфиянова тәғәйенләнә. Бөгөн ул Белорет районы һәм ҡалаһы "Ағинәй" йәмәғәт ойошмаһын етәкләй.

1990 йылдың 11 октябре - алтын көҙҙәге Башҡортостан Республикаһының Дәүләт суверенитеты тураһындағы декларация ҡабул ителгән көнө тарихыбыҙ биттәренә алтын юлдар менән яҙылды. Сөнки ошоға тиклем башҡорт халҡы тарихына һәр көрәш ҡанлы юлдар менән теркәлгәйне. Ошондай хәл иткес ваҡыттарҙа, шанлы йылдарҙа халыҡ барыбер аҡыллы, төплө һүҙгә, лидерға мохтаж. Йылдар аша ҡабат ошо ваҡытҡа урап ҡайтып, Башҡортостандың халыҡ шағиры Тамара ҒӘНИЕВА һәм БР-ҙың күсемһеҙ мәҙәни мираҫ объекттарын һаҡлау һәм файҙаланыу буйынса фәнни-етештереү үҙәге директоры Данир ҒӘЙНУЛЛИН менән хәтерҙе барлайбыҙ.

Юл ыңғайында тағы бына ошо фактты ла иғтибарһыҙ ҡалдырып булмай. Әйлеләр һәм, ғөмүмән, башҡорт тарихына ҡарата ошондай классик ҡарашта тороусы ғалимдар Көньяҡ Уралда беҙҙең эраға тиклем, таш һәм бронза быуат дәүерҙәрендә йәшәгән ҡәбиләләрҙең башҡорттар өсөн этник нигеҙ була алыуын әлегә тиклем ышаныслы фараз итеп ҡарамай әле. Ошондай тарихи версияны ысынбарлыҡта булыуы мөмкин, тип иҫәпләгәндә, шул уҡ Алтай - Урта Азия ерлегендә теркәлеүсе ырыу-ҡәбиләләрҙең беҙҙең эранан бик күпкә алдараҡ быуаттарҙа климатик катастрофаға дусар булған Уралдан көньяҡ тарафтарға күсеп китеп, заманалар үтеү менән иң боронғо төйәктәренә кире ҡайтыуҙары менән дә аңлатырға булалыр.

Әҙәм балалары ошо фани донъяға фәҡәт тәбиғи бер зат рәүешле тыуалыр. Яңы ғына тыуған бәпестең ихтыяждары ла әллә ни күп түгел һымаҡ - инәһенең һөтөн имеп, ризыҡлана ла, тәүлектең байтаҡ өлөшөн йоҡлап уҙғара ул. Тамағы туҡ, ятҡан урыны йылы, тән ағзалары таҙа тороп, әсәһенең ҡуйыны вә йомшаҡ ҡулдары, наҙлы йөҙө - бына шул да етә сабыйға.

Йәмғиәттә ыңғай ҡараш, ыңғай тойғолар киреләренән күберәк булғанда йәшәүе шул тиклем күңелле. Шөкөр, ошоно тойоп, күреп, ҡыуанып йөрөйөм һуңғы ярты йылда. Ҡала урамдарында асыулы йөҙҙәр ҙә һирәгәйә төштө, кешеләр йылмая башланы кеүек миңә.

Республика көнө байрамы ҡасан һәм ниндәй ваҡиғалар айҡанлы барлыҡҡа килде? Хәтирәләр менән уртаҡлашып алайыҡ әле...

Башҡорт әҙәби теленең хәҙерге алфавиты һәм орфографияһы Башҡорт АССР-ы Юғары Советы Президиумының ҡарары менән 1981 йылдың 22 октябрендә раҫланған. Орфографик ҡағиҙәләр башҡорт теле ҡанундарына ярашлы итеп төҙөлөп, барсабыҙҙан да уларҙы теүәл үтәүҙе талап итә. Бындай мөһим документтар, барыһы өсөн дә мотлаҡ булғас, уларҙың объективлығына, тап шулай булырына инанғанбыҙ. Ни тиһәң дә, орфография ҡағиҙәләре абруйлы ғалим-ғөләмә тарафынан әҙерләнә бит. Ғәмәлдә беҙ, аҙмы-күпме зыялы заттар, хатаһыҙ яҙырға тырышабыҙ. Әҙәби телдә хатаһыҙ яҙыу ғына түгел, хатаһыҙ һөйләү ҙә фарыз.

Шамил БАТЫРШИН, М. Аҡмулла исемендәге Башҡорт дәүләт педагогия университетының өлкән уҡытыусыһы: Бөгөн беҙҙең мәктәптәрҙәге күпселек педагогтарыбыҙ - ҡатын-ҡыҙҙар. Әлбиттә, уларға рәхмәтле булырға тейешбеҙ. Ә шулай ҙа был хәлдең ир балаларҙы тәрбиәләүҙәге кире һөҙөмтәһен дә күрмәйенсә булмай. Элек башҡорт ғаиләһендә әсәй ир баланы 5 йәшенә тиклем генә тәрбиәләй, артабан был яуаплылыҡты атай кеше ала, тигән ҡағиҙә булған. Атай кеше тәү сиратта улын үҙаллылыҡҡа өйрәткән. Тимәк, ул улының үҙе өсөн генә түгел, ә ғаиләһе, иле, Ватаны, ырыуы, халҡы өсөн яуаплылыҡ алырға ярҙам иткән ижади һәләттәрен, ир-атҡа хас сифаттарын асырға тейеш булған. Шуға ла, заман уҡытыусыһы ниндәй булырға тейеш, тигәндә, бөгөн иң тәүҙә мәктәптәргә ир-егет педагогтарҙы йәлеп итергә кәрәк, тип яуаплар инем.

Әле ни өсөндөр республика мәғлүмәт даирәһенә сыҡмаған проблема борсоуға һала. Быйыл Урал аръяғында ҡоролоҡ булды, шул айҡанлы ундағы кешеләрҙән борсоулы, "Бесән булмағас, кеше арзанға малын хата, беҙҙә бер арба бесән 10 меңдән артыҡ тора, кешегә былай ҙа эш, аҡса юҡ", тигән йөкмәткеле хәбәрҙәр килеп тора.

Учалы районы Уралтау аръяғында, Яйыҡ йылғаһы башланған Ирәмәлтау үренә үрелеп һуҙылған ҡайын урманлы һырттар буйлап ята. Мин был аҡ ҡайынлы төбәкте әллә нисә тапҡыр арҡыры-буйға кисеп үтһәм дә, һәр саҡ тәүгә күргәндәй һоҡланып, был яҡтың ожмахтай хозурлығына ғәжәпләнеп ҡайтам. 2019 йылдың көҙгө әбейҙәр сыуағы ваҡытында йәнә был яҡҡа юл төштө. Беҙҙе Учалы ағинәйҙәре Бөйҙө (Учалы-2) ауылы мәҙәниәт йортонда көтә ине.

Ниһайәт, ваҡыт табып, "Һеңлекәш" фильмын барып ҡараныҡ. Мостай Кәримдең әҫәрҙәрен бәләкәйҙән уҡып үҫкәс, был повестың кино версияһы нисегерәк булды икән, тигән ҡыҙыҡһыныу тынғы бирмәне. Етмәһә, афиша фотоһындағы балаларҙың һөйкөмлөлөгө үҙенә саҡырып, тартып торғандай ине. Фильмдың нимә тураһында булыуы һәм нисек барыуын һөйләп тороуҙың кәрәге булмаҫ. Шулай ҙа тап әҫәрҙәгесә генә икән тип тә уйламаһын тамашасы. Кино булараҡ, унда өҫтәмә күренештәр ҙә, "Беҙҙең өйҙөң йәме" менән "Оҙон-оҙаҡ бала саҡ"тың ҡушылып киткән урындары ла бар.