Үткән йомала М. Ғафури исемендәге Башҡорт дәүләт академия драма театрында күренекле шағир, прозаик, тәржемәсе, йыраусы Мәүлит Ямалетдиндың "Ҡөрьән Кәрим сүрәләренә шиғри аңлатма" китабының исем туйына арналған "Рухи хазина" исемле кисә булып үтте. Кисәне Рәсәй мосолмандарының Үҙәк Диниә назараты театр коллективы менән берлектә ойошторҙо. Тамашаның режиссеры - Рәсәйҙең һәм Башҡортостандың халыҡ артисы Хөрмәтулла Үтәшев.

Ошо көндәрҙә бер әсәй "Бәйләнештә"ге стенаһына алты йәшлек Тамсыҡай исемле ҡыҙы менән булған һөйләшеүен яҙып элгән. Биш-алты юллыҡ ҡына был әңгәмә тирә-яҡ мөхитебеҙ торошон бер ниндәй һандарһыҙ, тасуирлауһыҙ ҙа асыҡ итеп күҙ алдына баҫтырҙы ла ҡуйҙы! Бала телендә - хәҡиҡәт, тип юҡҡа әйтмәгәндәр бит инде. Бына ул диалог, һеҙ ҙә уҡығыҙ, ғибрәт алығыҙ унан:

Бөтөн донъя башҡорттары ҡоролтайы Башҡарма комитеты тәҡдиме менән Өфөлә быйыл беренсе тапҡыр Башҡорт ғаиләһе көнө үткәйне. Унда республикабыҙҙың төрлө төбәктәренән матур ғаиләләр ҡатнашты. Бөгөнгө геройҙарыбыҙҙы ла унда тап иткәйнек. Йыр-моңға, бейеүгә ғашиҡ ғаилә тип, бөтөн Башҡортостан танып тора уларҙы. Баймаҡ районы Буранбай ауылынан килгән Аралбаевтарҙың иң өлкән вәкилдәре - Таңһылыу Хәбир ҡыҙы һәм Фәррәх Насип улы менән әңгәмәбеҙ ҙә ғаилә ҡиммәттәре, тәрбиә үҙенсәлектәре тураһында булыр.

Ағас - тамырһыҙ, халыҡ тарихһыҙ булмай. Беҙ халҡыбыҙҙың сал быуаттарға барып тоташҡан меңәрләгән йыллыҡ тарихы менән ғорурланабыҙ. Тамырҙарын, ырыуы тарихын белеү кешегә үҙен ошо ерҙең хужаһы итеп тойоу хоҡуғын бирә икәнен тойоп йәшәйбеҙ. Шуны иҫәпкә алып һәм Башҡортостандың 100 йыллығы айҡанлы үткәрелә торған саралар планына ярашлы, үткән шәмбелә Бөтөн донъя башҡорттары ҡоролтайы Башҡарма комитеты, Ишембай муниципаль район хакимиәте, Башҡортостан Республикаһы Юрматы башҡорттарының төбәк йәмәғәт ойошмаһы Юрматы ырыуы йыйынын үткәрҙе.

Бөгөн баш ҡалала ғына түгел, хатта ауылдарҙа ла балаларҙың русса һөйләшеүе бер кемгә лә сер түгел. Күптәр быны телевизор, интернет бәләһе итеп күрә. Шул уҡ ваҡытта, баш ҡалала тыуып, туған теленә, мәҙәниәтенә, әҙәбиәтенә тоғро ҡалған замандаштарыбыҙ ҙа юҡ түгел. Шуларҙың береһе - журналист, музыка белгесе, ТӨРКСОЙ халыҡ-ара премияһы лауреаты Ләйлә АРАЛБАЕВА менән әңгәмәләшәбеҙ.

Ошо көндәрҙә баш ҡаланың ун беренсе синыф уҡыусылары өсөн "Яҙғы бал - 2017" сараһы ойошторолдо. "Уфанет" компанияһы тарафынан алтынсы тапҡыр үткәрелгән был сарала белем усаҡтарының биш меңгә яҡын сығарылыш уҡыусыһы ҡатнашты. Сығарылыш уҡыусыларын Федерация Советының комитет рәйесе урынбаҫары Лилиә Ғүмәрова, Өфө ҡалаһы округы хакимиәте башлығы Ирек Ялалов, БР Башлығы Рөстәм Хәмитов исеменән Республика Хөкүмәтенең эске сәйәсәт буйынса етәксеһе урынбаҫары Максим Михайлов тәбрикләне. Улар уҡыусыларға Берҙәм дәүләт имтихандарын уңышлы тапшырып, юғары уҡыу йорттарына уҡырға инеп, республикаға һәм баш ҡалаға кәрәкле белгестәр булып ҡайтыуын теләне.

Башҡа бейеү төрҙәренән айырмалы рәүештә, халыҡ бейеүенең бер мөһим тәғәйенләнеше бар, ул халыҡты һаҡлай. Әгәр ҙә халыҡ бейеүе онотолоуға дусар ителһә, халыҡ үҙе лә яйлап юҡҡа сыға, сөнки бейеү - ул халыҡтың күңел хазинаһын, уның донъяға ҡарашын сағылдырыусы ғына түгел, ә рух сығанағы ла. "Дарман" балалар халыҡ бейеүҙәре ансамбле етәксеһе Роберт ХӘМИҘУЛЛИН менән бейеү һәм ансамблдең эшмәкәрлеге хаҡында әңгәмәләшәбеҙ.

Тормошобоҙға интернеттың килеп инеүе, бер яҡтан, уңайлы - тиҙ арала хәл итәһе мәсьәләләрҙе башҡарып, кәрәкле кешене эҙләп табып, бихисап проблемаларҙы заманса технологиялар аша ғына эшләргә мөмкин. Ошоно күҙ уңында тотоп, Бөтә Рәсәй Йәмәғәт халыҡ фронтының Башҡортостан бүлексәһе ағзаһы, Башҡортостан Республикаһының Йәмәғәт палатаһы ҡарамағындағы йәмәғәт советы эксперты, медицина фәндәре кандидаты Эдуард Ғәптрәҡипов "Башҡортостанда онлайн-табип" медицина консультациялары проектын көнкүрешебеҙгә индереп ебәрҙе. Бөгөн әңгәмәбеҙ ошо сервис, уның халыҡҡа ярҙамы хаҡында.

Көҙ аҙағы. Ҡыш үҙенең түҙемһеҙлеген күрһәтергә тырыша инде - ваҡытынан алда туңдыра ла башланы. Тереклектең һыуыҡтар башланыуына интегә-интегә өйрәнеп килеүе. Төрлө сирҙәр ҙә ошо миҙгелдәр алышыныуын көтөп кенә торалыр, ахыры, дауаханаларҙа сираттар оҙоная, аптекаларҙа аҡса әйләнеше күпкә арта. Ауырыуҙары ла, һауҙары ла, халыҡ имен-аман ҡышты сығырға тигән өмөт менән юлын дауам итә. Күптәре йәйҙән үк әҙерләнә: ҡышҡылыҡҡа һәр төрлө ысул менән емеш-еләген, үлән-тамырын һаҡлай. Миңә ҡалһа инде, ул сирҙәрҙең береһен дә ҡалдырмайым тиерлек, ҡайсаҡ түшәктән дә тора алмай, ҡайсаҡ эштән дә айырыла алмай аяғөҫтө генә үткәреп торам. Һәм шулай сирләгән һайын бала саҡта булған бер ваҡиға һағындырып ҡына иҫкә төшә.

Башҡортостан Республикаһы Фәндәр, Рәсәй Тәбиғи Фәндәр, Рәсәй Гуманитар Фәндәр академиялары академигы, философия фәндәре докторы, Өфө дәүләт авиация техник университетының философия кафедраһы мөдире, профессор, БР-ҙың атҡаҙанған фән эшмәкәре Фәнил Сәйет улы ФӘЙЗУЛЛИНдың вазифаларын, өлгәшкән уңыштарын, ғилми хеҙмәттәрен һанай башлаһаң, айырым мәҡәлә яҙырға кәрәк булыр ине. Әлегә, ғалим булараҡ, уның төп тикшеренеү йүнәлештәрен генә һанап үтәйек: социаль философия, социология, социаль һәм демографик структура, ижтимағи мөнәсәбәттәр системаһы, этносоциология, ҡала һәм социаль-иҡтисади процестар идаралыҡ социологияһы. Ул 600-ҙән ашыу ғилми хеҙмәт һәм 50-нән ашыу монография авторы. Фәнил Сәйет улының тағы ла бер күркәм сифаты бар: уның менән барлыҡ темаларға ла әңгәмәләшеп, һөйләшеп була. Ул кешелекте, йәмғиәтте, милләтте борсоған барлыҡ проблемаларға ла битараф түгел, һәр йәһәттән үҙенең аныҡ позицияһы, ғилми концепцияһы бар. Был юлы уның менән әңгәмәбеҙ иҡтисади көрсөк темаһынан башланып китте.

Башҡорт тарихсылары араһынан тик Зәки Вәлидиҙең китабында ғына Венгрия башҡорттары тарихына ҙур урын бирелгән. Бөйөк ғалимдың "Башҡорттар тарихы" тигән хеҙмәтендә хатта "Мадьярстандағы башҡорттар" тип исемләнгән айырым бүлек тә бар. Шулай уҡ китабының "Башҡорттарҙа Исламиәттең таралыуы", "Монгол дәүерендә башҡорттар" тип аталған бүлектәрендә лә Урта быуаттарҙа Венгрияла йәшәгән башҡорттар хаҡында бик тә ҡыҙыҡлы мәғлүмәттәр килтерелә. Гәзит уҡыусылар иғтибарына "Башҡорттар тарихы"ның "Мадьярстандағы башҡорттар", "Монгол дәүерендә башҡорттар" тип исемләнгән бүлектәрен тәҡдим итмәксебеҙ.

Хәбәр иткәйнек инде: бөгөн, 20 майҙа Ишембай районында юрматылар йыйын ойоштора, Торатау буйына аҡ тирмәләр ҡороп, Ишембай, Стәрлебаш, Стәрлетамаҡ, Федоровка, Мәләүез, Ауырғазы, Ғафури, Баҡалы райондарында, Ишембай, Стәрлетамаҡ, Салауат, Мәләүез ҡалаларында, Ырымбур өлкәһендә, Татарстанда, Венгрияла йәшәүсе ырыуҙаштарҙы ла, башҡа ырыу вәкилдәрен дә, сит-ят тарафтарҙан килгән ҡунаҡтарҙы ла бер ҡорға йыя. Торатау буйындағы байрам программаһына Килмәк абыҙ Нөрөшев кубогына традицион яндан уҡ атыу буйынса турнир ҙа индерелгән.

М. Ғафури исемендәге Башҡорт дәүләт академия драма театрында донъя халыҡтары әкиәттәрен башҡорт телендә башҡарыусыларҙың "Һаумы, һаумы, әкиәт!" ҡала конкурсына йомғаҡ яһалды. Донъя халыҡтарының ауыҙ-тел ижадын һаҡлау, балаларҙың башҡорт телендә һөйләшеү оҫталығын арттырыу маҡсатында һигеҙенсе тапҡыр үткәрелгән был күркәм сараның ҡатнашыусылары тамашасыларҙы серле әкиәт донъяһына сәйәхәт иттерҙе.

"Башҡорт китабы топ-100+" акцияһына килгән хаттарҙы барлауҙы дауам итәбеҙ. Һеҙ ҙә башҡорт әҙәбиәтендә һәр быуын кешеһенең иғтибарына лайыҡ әҫәрҙәрҙе/китаптарҙы тәҡдим итеүҙән туҡтамағыҙ, хөрмәтле гәзит уҡыусылар!

Күптән түгел мине бер йәш ауылдашым туҡтатып, өндәшә ҡуйҙы: "Хәҙер бүре тураһында күп яҙалар, күп һөйләйҙәр. Минең менән булған хәлде лә гәзиткә яҙып ебәр әле". Яҙырмын, тип һүҙ биргәс, тәүҙә тыңларға тура килә инде.
Кәләштең алдау-шаяртыуы тамам теңкәгә тейҙе бит, әй. Йәнәһе лә, иртән мал ҡыуған мәлдә уға көн дә бер бүре осрай. Йәнәһе лә, ул көн һайын ҡурҡа-ҡурҡа мал ҡыуа. Йәнәһе лә, ул бүре һыйырҙы ғына түгел, уның үҙен дә ашап ҡуйыуы бар. Имеш, былай йоҡлап ятһам, кәләшһеҙ ҙә тороп ҡалырмын әле. Фәлән-фәләндең йәп-йәш кәләшен йәп-йәш көйөнсә генә бер бүре ашап киткән икән, тип һөйләһәләр, ояты ни тора. Билләһи, уның һөйләүенән хатта көлкө килеп китә. Һиҙеп торам, кәләш ҡырын атып тура тейгеҙергә маташа. Йәнәһе лә, мин ир башым менән таңдан тороп уға мал ҡыуышмайым, ә рәхәтләнеп йоҡлап тик ятам. Тураһын ғына әйтһә лә тыңлайым бит инде.

Башҡорт әҙәбиәтендә үҙенсәлекле ҡарашы, жанрҙар төрлөлөгө, ҡыҙыҡлы сюжеттары менән айырылып тора Нияз Алсынбаевтың ижады. Әҫәрҙәрендә лә авторҙың тура һүҙле, тапҡыр фекерле, төплө белемле кеше икәнлеге сағыла. Уның яҙғандары шыйғалаҡ фәлсәфәгә генә ҡайтып ҡалмай, ә мотлаҡ фәнни, тарихи, ғилми дәлилдәргә нигеҙләнә. Яҙыусыларға бирелә торған "Өс һорау"ҙа ла уның яуаптары аныҡ һәм тура булды.

Тәбиғәт балаларҙа ял итә, имеш, тиҙәр. Ләкин тәбиғәт үҙе ял иткән арала, был раҫлауға саҡ ҡына үҙгәрештәр ҙә инеп китәлер, күрәһең. Шулай булмаһа, республикалағы арҙаҡлы шәхестәребеҙ балаларының ата-әсәһе юлын дауам итмәһә лә, тормошта лайыҡлы урын алып тороуын нисек аңлатырға? Бынан бер быуаттан ашыу элек республикала башҡорттарҙан беренсе профессиональ опера йырсыһы кимәленә күтәрелгән, Башҡортостанда РСФСР-ҙың атҡаҙанған артисы тигән маҡтаулы исем алған тәүге йырсыларҙың береһе, "Салауат Юлаев" операһында иң беренсе булып Салауат ролен башҡарған Хәбир Ғәлимовтың ҡыҙы, СССР Мәҙәниәт министрлығының "Алдынғы хеҙмәте өсөн" знагына, "БАССР-ҙың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре", "Рәсәй Федерацияһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре" исемдәренә лайыҡ булған һәм башҡорт мәҙәниәтен үҫтереүгә күп көс һалған Земфира ВӘЛИЕВА быға сағыу миҫал. Ул - рубрикабыҙҙың бөгөнгө ҡунағы.

Инеш һүҙ

Башҡорт халҡының тарихы бай һәм уның әлегә өйрәнелмәгән өлкәләре байтаҡ. Шуларҙың береһе - боронғо дәүерҙәрҙә төрлө сәбәптәр арҡаһында тыуған иле Уралдан китеп, алыҫ-алыҫ ерҙәргә барып төпләнеп, шунда күп быуаттар йәшәгән башҡорттарҙың тарихы.
Монгол-татар яуына тиклем күп быуаттар элек башҡорттарҙың бер өлөшө Венгрияға барып төпләнгәнлеге билдәле. Ғалим Нияз Мәжитов яҙыуынса, Арал менән Көньяҡ Урал араһында көн иткән бәшнәк ҡәбиләләре менән башҡорттарҙың бер өлөшө яҡын аралашып йәшәгән, союздаш булған. IX быуаттың башында бәшнәктәр уғыҙҙар менән һуғышта еңелгәс, көнбайышҡа, Волганың уң яғына күсенә. Улар менән башҡорттарҙың бер өлөшө лә китә. IX быуаттың уртаһында башҡорттар бәшнәктәр менән Ҡара диңгеҙҙең төньяҡ яры буйына килеп, мадьярҙарҙы (венгрҙарҙы) көнбайышҡа күсенергә мәжбүр итә. Мадьярҙар IX быуаттың аҙағында Паннонияға (хәҙерге Венгрияға) барып төпләнә. Ә инде XI быуатта башҡорттар менән бәшнәктәр бында килә.

Социаль селтәрҙәрҙә тағы шау-шыу ҡупты: "Бәйләнештә"ге бер төркөм хәбәр итеүенсә, Башҡортостанда "Рус телле уҡыусыларҙың хоҡуғын яҡлау буйынса комитет" төҙөлгән икән. Унан мәғлүм булыуынса, баш ҡаланың 39-сы гимназияһында белем алыусы уҡыусыларҙың бер төркөм ата-әсәһе бер йыл инде уҡыу планын үҙгәртергә, башҡорт теле дәресе иҫәбенә рус йәки инглиз телен уҡытыуға өлгәшергә тырыша.

...Ә командир һаман донъя буйлап…
Һалдаттарын йөрөй таратып...
Еңеү байрамы алдынан Интернет селтәрендә салынып ҡалды был шиғыр юлдары. Авторын, үкенескә күрә, иҫләмәйем, ниндәйҙер төркөмдәге таныш булмаған таныш ине. Ләкин йөкмәткеһе генә түгел, ундағы образдар һаман да күҙ алдында тора: донъя буйлап мәңге йәш, үлемһеҙ булып ҡалған һалдаттар атлай, улар хатта ял итергә лә туҡтамай; был парадты бөгөнгөнән күҙәтеп тороусылар үҙҙәренең хәбәрһеҙ юғалған йәки әлегәсә ерләнгән урыны асыҡланмаған атай-олатайҙарын танып, ошо сафтан алып ҡала бара, алып ҡала бара… Йәш лейтенант инде һигеҙенсе тиҫтә йыл донъя буйлап һалдаттарын өйҙәренә тарата, һуңғы һалдаттың исеме асыҡланып, уны туғандары тапмайынса, һуғыш туҡтамай, дауам итә…