Тел - тере шишмә, йылдар үтеү менән үҙгәрә, яңы һүҙҙәр менән тулыланып байый бара. Әммә ҡайһы бер үҙгәрештәр телгә зыян килтерә, ул ярлылана, ябайлаша йәки бөтөнләй сит телдәрҙән ингән һүҙҙәр тулып, үҙенсәлектәрен юғалта. Бындай үҙгәрештәргә тәү сиратта туған теленә иғтибарлы булмаған халыҡ үҙе сәбәпсе.

2016 йылды, Кино йылын оҙатҡан был көндәрҙә барыбыҙға ла киң билдәле "Салауат Юлаев" фильмына ҡағылышлы хәтирәләремде байҡап үтергә булдым әле.

Арабыҙҙа ҡолаҡтары насар ишеткән кешеләр йыш ҡына осрай. Һаңғырауҙарҙың күпселеге, әлбиттә, оло йәштәге кешеләр араһында. Пенсия йәшендәге, хатта унан да алдараҡ ишетеү һәләте насарайған атай-әсәйҙәребеҙ, инәй-олатайҙарыбыҙҙың уй-кисерештәре хаҡында уйланғанығыҙ бармы икән? Тыумыштан тома һаңғырау булған, тауыштың ни икәнен бер ҡасан да тойоп ҡарамаған (һөйләшә лә белмәгән) кешеләрҙең психологияһын өйрәнеүселәр, әлбиттә, бар. Улар өсөн махсус уҡыу йорттары эшләп килә, уларҙы үҙҙәренсә һөйләшергә лә өйрәтәләр. Әммә ҡасандыр яҡшы ишетеп йөрөгән кеше лә кинәт һаңғыраулана һәм ул кешенең үҙенә хас һәр төрлө кисерештәре булыуын үҙемдә татып беләм хәҙер. Элекке һөнәрем - ЛОР табип булыуҙан да файҙаланып, һаңғырау кешеләрҙең бәғзе бер "каприз"дарын дөрөҫ аңлаһындар өсөн, үҙемдең уйҙарым менән бүлешергә ниәтем.

Быйылғы йыл йондоҙнамә буйынса Әтәс (Тауыҡ йылы ла тиҙәр) йылы тип нарыҡлана. Иҫке йылды оҙатып, яңыһын ҡаршылағанда, һәр кемдең күңеле матур өмөттәр менән генә мөлдөрәмә тулы булғанда, беҙ барыбер ҙә был йорт ҡошо алып киләсәк йылдың нисек буласағы менән ҡыҙыҡһынмай булдыра алманыҡ һәм һорауҙарыбыҙҙы Әтәс йылында тыуған билдәле шәхестәргә төбәнек. Ниндәй икән ул әтәстәр? Был йылда тыуғандарҙан нимәләр көтөп була? Ҡунаҡтарыбыҙ - Башҡортостан Республикаһының халыҡ артисы Венер КАМАЛОВ һәм яҙыусы, тележурналист Сәрүәр СУРИНА.

Интернеттың "Бәйләнештә" сайтындағы "Башҡорт ҡатын-ҡыҙы" төркөмөндә ат санаһында китеп барыусылар һүрәте ҡуйылған ине. Шул һүрәткә бәйле, элекке ҡышҡы ҡунаҡ булышыуҙар хаҡында һүҙ сығыуы булды, халыҡ "түгелеп" китте. Күптәрҙең хәтерендә һаҡлана икән әле атай-әсәйҙәрҙең ҡышҡы мәжлестәрҙә йөрөүе, ҡунаҡ булышыуҙар тәртибе, аш-һыу әҙерләү йолалары.

Һуңғы йылдарҙа тәбиғәт шарттарының ҡапыл үҙгәреп тороуына өйрәнеп бөттөк тиергә лә була. Элегерәк "Ҡыш арбаңды, йәй санаңды әҙерлә" тиһәләр, хәҙер иһә сана менән арбаның ҡайһы ваҡытта кәрәк булырын да алдан әйтеп булмай. Ҡыш уртаһында ямғыр ҡойоуына ла, йәйге селләлә боҙ яуып үтеүенә лә күнектек. Тәбиғәт менән бер тулҡында йәшәргә кәрәк икәнен белһәк тә, әллә үҙебеҙ шул тулҡынға көйләнә алмайбыҙ, әллә бар ҡанундарын боҙоп, үҙебеҙгә буйһондорорға маташҡан өсөн үпкәләгән тәбиғәт ирек бирмәй, аңламаҫһың.

Һуңғы ваҡытта патриотлыҡ тураһында һөйләшеүҙәр үтә актуаль булып китте. Хәйер, һәр заманда ла көн ҡаҙағында торған тема инде был. Тик ваҡыты-ваҡыты менән ул онотола төшә, уны башҡа ҡиммәттәр алыштыра ла... кәмә ҡомға терәлә башлаһа, тағы патриотлыҡты иҫкә төшөрөргә кәрәк була. Нисек кенә булмаһын, ниндәй генә ҡоролошта йәшәмәйек, йәшәйешебеҙ патриотлыҡҡа нигеҙләнгән бит.

"Башҡорт китабы топ-100+" акцияһы киләһе йылда ла дауам итәсәк.

Бөгөнгө заман көнимешебеҙгә, йолаларыбыҙға ла ҙур үҙгәрештәр индерә. Элекке кеүек, оло өмәләр ойоштороп, туғандарҙы, дуҫ-иште, күрше-күләнде бергә туплаған күп йолалар, мәҫәлән, һуғым һуйыу, бура бурау, йорт күтәреү, бесән сабыу кеүек эштәр ҙә әллә ҡайҙа тарихта тороп ҡалғандай. Шулай ҙа арабыҙҙа, башлыса ауылдарыбыҙҙа, йырлы-моңло өмәләрҙе тергеҙгән, йолаларыбыҙҙы, ғөрөф-ғәҙәттәребеҙҙе һанлаған кешеләр булыуы күңелде йыуата. Яңыраҡ ҡына ошондай күңелле саралар Белорет районының Сосновка ауылында үтте: Мусиндар, Мансуровтар, Сафуановтар һәм Кәримовтар ғаиләһе күңелле ҡаҙ өмәләре ойошторҙо.

Көнсығыш йондоҙнамәһе буйынса, 2017 йыл менән Ҡыҙыл, өҫтәүенә, Ут Әтәс идара итәсәк. Ә был ҡошто беҙ, йорт мәхлүге булыуына ҡарамаҫтан, уҫал, тиҙ ҡабынып, осоп-ҡуныусан, һуғышсан тип беләбеҙ. Улай уҡ ҡурҡып та китмәгеҙ әле: шул уҡ ваҡытта әтәс, ваҡсылыраҡ булһа ла, йыйнаҡ, йүнсел һәм хатта йомарт тип тә ҡылыҡһырлана. Ул, ғәҙәттә, үҙ юлындағы ҡаршылыҡтарҙы яратмай, ә бына йорт, ғаилә ҡиммәттәрен бик юғары баһалай. Шуға күрә лә Ут Әтәс йылын өйөңдә, ғаиләң янында ҡаршылау хәйерлерәк.

"Көтөлмәгәнлек эффекты" хаҡында ишеткәнегеҙ бармы? Психологтар фекеренсә, кешегә көтмәгәндә ниндәйҙер мәғлүмәт еткергәндә уның асылы лакмус ҡағыҙындағы кеүек сағыла, имеш. Бәлки, шулайҙыр ҙа. Ни өсөн тигәндә, кеше был осраҡта тәжрибәһен, аҡылын файҙалана алмай, аң төбөндә ниндәй мәғлүмәте булһа, шуны сығара. Йәшерәк саҡта һүҙе менән бер нәмәнән дә, бер кемдән дә ҡурҡмаған, үҙен һәр ваҡыт батыр итеп күрһәтергә, маҡтанырға яратҡан бер егетте ҡараңғы төндә ҡурҡытҡайным, табанын да күреп өлгөрмәй ҡалдым. Кемдең кемлеге һүҙҙәрендә түгел, ғәмәлдәрендә сағыла шул...
Һәр хәлдә, был турала бик оҙаҡ итеп һөйләргә, төрлө дәлилдәр килтерергә мөмкин булыр ине. Яңы йыл алдынан "Бәйләнештә" сайтында әйләнеп йөрөгән төрлө шаярыуҙарҙы берләштереп, үҙемсә әүәләп, бер нисә дуҫыма ике текст ебәрҙем. Аҙаҡ уларҙың был хатыма нисек яуап биргәндәрен ҡарап ултыра торғас, бик ҡыҙыҡлы "Яңы йыл шаярыуҙары" килеп сыҡты. Иң тәүҙә үҙем ебәргән хатты, артабан дуҫтарымдың яуаптарын бирәм.

Ғәҙәттә, беҙ аҡылды ситтән эҙләйбеҙ, сит ил йәки башҡа милләттең классиктары, уңышлы кешеләре әйткәндәрен ятлайбыҙ, блокнотҡа яҙып ҡуябыҙ. Ул аҡыллы фекерҙәр араһында, әлбиттә, Аҡмулла, Ризаитдин нәсихәттәре, үҙебеҙҙең башҡорт әҙәбиәте классиктарының, Әхмәтзәки Вәлиди кеүек бөйөк шәхестәребеҙҙең әйткәндәре лә урын ала. Улар аҡылы - мәңгелек һәм бөтә замандар өсөн дә яраҡлы. Ләкин заманалар үҙгәрә тора, йәшәйеш ҡанундары, ҡағиҙәләре лә бөтөнләй икенселәй була бара. Заманға ярашлы йәшәйеш аҡылына ла ҡолаҡ һалыу зарур бөгөн. 2002 йылдан, "Киске Өфө" гәзите ижад ителә башлаған мәлдән алып, замандаштарҙан ошо аҡыл-фекерҙәрҙе тирәбеҙ, гәзит биттәренә урынлаштырабыҙ. Кемдер уҡый ҙа күңеленә һеңдермәй, кемдер иһә күңеленә һеңдереп уҡый. Ҡабатлағандан доға иҫкермәй, тип, быйылғы йылда гәзитебеҙҙә сығыш яһаусы зыялыларыбыҙҙың ҡайһы бер һиммәтле фекерҙәрен яңынан тәҡдим итәйек әле, тинек. Иғтибар итегеҙ әле: ошо фекерҙәр һеҙҙең күңелдәрҙә урын алғайнымы?

Өс йыл инде республикабыҙҙа "Шәжәрә" Башҡортостандың тарихи мираҫын өйрәнеү үҙәге тарафынан ижад ителгән "Башҡорт ырыуҙарының тарихы" томлыҡтары донъя күреп килә. Ошо көндәрҙә уның 19-сы томына материалдар туплау йомғаҡланып тора. Экспедициялар ваҡытында альманахтарҙы әҙерләүсе ғалимдар бикәтин, һалйот, һеңрән, терһәк һәм һырҙы ырыуҙары буйынса мәғлүмәттәр йыйыу өсөн бер нисә тапҡыр Силәбе өлкәһенең Арғаяш һәм Ҡоншаҡ райондарына барып ҡайтты. Үҙәктең ғилми хеҙмәткәре, социология фәндәре кандидаты Илгиз Солтанморатов сәйәхәт сәхифәләре менән уртаҡлаша.

Һуңғы ваҡытта баш ҡалала вандализм тигән һүҙ йыш яңғырай башланы, сөнки йә тегендә, йә бында ниндәйҙер зыян эшләнеп кенә тора. Өфө ҡала округы хакимиәте хәбәр итеүенсә, йорт подъездарындағы баҫҡыс майҙансыҡтарына, почта йәшниктәренә, яҡтыртҡыстарға, һүндергестәргә, сарҙаҡҡа менеү йәки подвалға төшөү юлдарының бигенә, лифт кабиналарына, йорттарҙың фасадтарына, домофондарға, сүп-сар урналарына һәм эскәмйәләргә көн юҡ.

Яңы йыл төнө һәр кемдең күңеле яҡты өмөттәр менән тулышҡандан-тулышып, мөлдөрәмә булған мәл. Балаларҙы күҙ уңында тотмайым мин. Улар былай ҙа мөғжизә илендә йәшәй был көндәрҙә: шыршы байрамдары, Ҡыш бабай бүләктәре, сюрприздар. Танауҙарына еҫ кергәндәре лә әкиәти тойғоларҙы кисерә әле, байрам алды эйфорияһында йөрөй. Ололар ҙа Яңы йылдан нимәлер көтә бит. Тик күптәр быны башҡаларға белдермәй. Уйлап ҡараһаң, бер ниндәй ҙә мөғжизә булмаҫын беләһең, был шул уҡ үтеп китә торған төндәрҙең береһе, әммә... күңел тулышҡан һәм ул йырылыу юлын эҙләй. Ахырҙа, тап ана шул мөғжизә көтөү мәле иң мөһим торош булып сыға ла инде.

Үтеп барған йылдың һуңғы һанында уҡыусыларыбыҙҙы изге эштәргә, ниәттәргә, ғәҙәттәргә саҡырып, әйҙәләп ултырабыҙ бына...

Кино - кеше күңеленә үтеп инерҙәй иң мауыҡтырғыс сәнғәт төрө ул. Мәғәнәле, юғары зауыҡлы фильмдарҙың тәрбиәүи әһәмиәте баһалап бөткөһөҙ. Бала саҡ хәтирәләренән иҫтә ҡалған: ауылға яңы кино килтерһәләр, ауыл клубы шығырым тулы була, бар ауыл халҡы берҙәй булып экрандағы тормош менән йәшәй торғайны. Кино ҡарап, ҡыҙҙар - матурлыҡ, нәзәкәтлек, егеттәр илһөйәрлек, ирҙәрсә ныҡлыҡ сифаттарын күңелдәренә һеңдерҙе. Былары - нәфис фильмдарҙың йоғонтоһо тураһында, ә тағы документаль, ысын хәл-ваҡиғаларҙы, шәхестәрҙе яҡтыртҡан таҫмалар бар бит әле. Уларҙың әһәмиәте бигерәк тә ҙур. Сөнки нәфис фильмдарҙы йылдар үтеү менән икенсе артистарҙы уйнатып, яңынан төшөрөргә була, ә донъянан киткән шәхестәрҙең тормошо ҡабатланмай.

Башҡортостандың халыҡ артисы Әхтәм Абушахманов менән әңгәмәләш булыусылар уның бер сифатына иғтибар итмәй ҡалмайҙыр: барыһына ла ярарға тырышмай, дежур һүҙ һөйләй белмәй ул. Һәр әңгәмәһендә йә булмаһа халыҡ алдында яһаған сығышында ниндәйҙер парадоксаль фекер әйтеп ысҡындыра, көтөлмәгән дәлиле менән тыңлаусыларҙы һиҫкәндереп, ғәжәпләндереп тә ҡуя. Ҡайһы ваҡыт уның әйткәндәре менән килешмәйенсә, үҙенә дәғүә белдереүселәр ҙә табылмай тормайҙыр, нисек кенә булмаһын, ситуацияға яраҡлашырға, номенклатураға оҡшарға тырышмай һәм холҡоноң шул яғы менән бүтәндәрҙе ылыҡтыра ла ул. Ә бына улдары - М. Ғафури исемендәге Башҡорт дәүләт академия драма театры режиссеры Айрат, Башҡорт дәүләт опера һәм балет театры бейеүсеһе Ринат менән ҡорған әңгәмәһендә инде Әхтәм Әхәт улының беҙ белмәгән тағы ла бик ҡыҙыҡлы яҡтары асыла. Әңгәмәлә, билдәле, яҙылмаған ҡанундар буйынса атай кеше күберәк һөйләне, улдары теге йәки был өлкә буйынса күтәрелгән мәсьәләгә ҡарата үҙҙәренең мөнәсәбәтен белдерҙе.

Өс йыл инде республикабыҙҙа "Шәжәрә" Башҡортостандың тарихи мираҫын өйрәнеү үҙәге тарафынан ижад ителгән "Башҡорт ырыуҙарының тарихы" томлыҡтары донъя күреп килә. Ошо көндәрҙә уның 19-сы томына материалдар туплау йомғаҡланып тора. Экспедициялар ваҡытында альманахтарҙы әҙерләүсе ғалимдар бикәтин, һалйот, һеңрән, терһәк һәм һырҙы ырыуҙары буйынса мәғлүмәттәр йыйыу өсөн бер нисә тапҡыр Силәбе өлкәһенең Арғаяш һәм Ҡоншаҡ райондарына барып ҡайтты. Үҙәктең ғилми хеҙмәткәре, социология фәндәре кандидаты Илгиз Солтанморатов сәйәхәт сәхифәләре менән уртаҡлаша.

Сания йылдың үтеүен түҙемһеҙлек менән көтә башланы. Элек көн үтһә, ғүмер уҙа, тип, һәр үткән көнгә үкенеп ултырыр ине. Хәҙер иһә күҙе - минут һайын сәғәттә. Кис еткәнен көтә ул шулай. Хатта календарҙағы иртәгәһе көндө ятҡансы алмаштырып ҡуйғаны ла бар.