Өфөлә Мәҙәниәт йылының иң сағыу сараһы - "Аҡбуҙат" Халыҡ-ара милли һәм этник кинофестивале тамамланды. Мәҙәниәт өлкәһендәге Президент гранты ярҙамында тәүге тапҡыр ойошторолған был сара 11 илдән - Куба, Иран, Ираҡ, Германия, Болгария, Беларусь, Әзербайжан, Ҡырғыҙстан, Үзбәкстан, Ҡаҙағстан, Латвиянан шулай уҡ Рәсәйҙең төрлө төбәктәренән: Мәскәү, Санкт-Петербург, Новосибирск, Екатеринбург ҡалаларынан, Саха (Якутия), Бүрәт, Татарстан, Төньяҡ Осетия-Алания республикаларынан кино сәнғәте эшмәкәрҙәрен йыйҙы.

Баһалама рәйесе, кинорежиссер, кинооператор, киносценарист, Тажик республикаһының халыҡ артисы Давлат Худоназаровтың хаҡлы билдәләүенсә, мәҙәниәттә ҙур һәм бәләкәй халыҡтар юҡ. Бары тик уларға үҫеш өсөн ниндәйҙер шарттар тыуыуы ғына мөһим. Ҡасандыр совет заманында барыбыҙ ҙа уртаҡ идеология менән йәшәһәк, һуңғы егерме биш йыл самаһы милли кадрҙар әҙерләү менән мәшғүл булдыҡ, бөгөн иһә глобалләшеү үҙенең ҡанундарын урынлаштырып маташа.

Халҡыбыҙҙың мәҡәл-әйтемдәренең тәрән мәғәнәһенә, ундағы тормош фәлсәфәһенең дөрөҫлөгөнә хайран ҡалырлыҡ. Ысынбарлыҡты шулай ҡыҫҡа һәм тос итеп әйтеп биреү, уларҙы быуындан-быуынға еткереү өсөн ни тиклем аҡыл, фекер тупларға кәрәк икән, тип ғәжәп итәһең. Кешеләр менән осрашып аралашҡанда "Ояһында ни күрһә, осҡанында шул булыр", йә иһә, "Атанан күргән - уҡ юнған, әсәнән күргән - тун бескән", "Аяғың тәп итмәй, ауыҙың сәп итмәй", "Эшләгән - ашаған, эшләмәгән - ҡаҡшаған" кеүек мәҡәлдәрҙең бушҡа ғына килеп сыҡмауына инанаһың. Бөгөнгө һүҙебеҙ ҙә ошо мәҡәлдәрҙәге хәҡикәтте асыҡ дәлилләүселәрҙең береһе - Белорет районының Абҙаҡ ауылы килене Илзирә ӘХМӘТЙӘНОВА хаҡында булыр.

"Ҡырмыҫҡалар ҙур түгел, күмәкләшеп тау өйә", тиҙәр бит әле беҙҙең халыҡта. Яңғыҙың башҡарған эш ырамаһа ла, бергәләп тотонғанда тау өйөргә лә, аҡтарырға ла мөмкин. Шулай булмаһа, Бөтөн донъя башҡорттары ҡоролтайы Башҡарма комитеты ҡарамағындағы "Ағинәй" йәмәғәт ойошмаһының республикабыҙ райондарындағы һәм ҡалаларындағы ағинәйҙәр хәрәкәте киң ҡолас йәйеп, ҡыҫҡа ғына арауыҡ эсендә шул тиклем уңышлы эшләп китә алыр инеме ни! Күңел етһә, ҡеүәт тә етә, тигәндәй, ниһайәт, беҙҙең ҡатын-ҡыҙҙарыбыҙ ҙа ҡырмыҫҡалар кеүек берләшеп, бер уй-ниәт менән янып йәшәй, эшләй башланы. Башҡортостандың ҡайһы төбәгендә йәшәүҙәренә ҡарамаҫтан, милләттәштәребеҙҙең уй-ниәттәре бер булыуын ошо көндәрҙә Хәйбулла районы Аҡъяр ауылында үткәрелгән "Ағинәйҙәр ҡоро"ноң сираттағы йыйыны асыҡ дәлилләне. Ун ете райондан йыйылған ағинәйҙәр тағы бер тапҡыр үҙҙәренең бер төптән, бер юҫыҡта, күмәкләшеп эшләүҙәренә инанып, тәжрибә уртаҡлашып, кәңәшләшеп, күңелдәрен үҫтереп ҡайтты.

Кешелек донъяһындағы төп ҡанундарҙың береһе булған ғаилә ҡороу йолаһы һуңғы йылдарҙа ҙур үҙгәрештәр кисерә. Был үҙгәрештәр беҙҙең башҡорттар араһында ла урын ала бара. Һәр замандың - үҙ заңы, үҙ көйө, тиһәк тә, был хәл һағайырға мәжбүр итә барыбер. Шуға ла ғаилә, законлы никах мәсьәләләре ата-әсә, йәштәр өсөн генә түгел, ә бар йәмғиәт, шулай уҡ ғалимдар, төрлө кимәлдәге етәкселәр өсөн дә иғтибар үҙәгендә булыр бер темаға әүерелде. Бөгөн беҙ Белорет районының йәш етәкселәре - Нура ауылы хакимиәте башлығы Азат Фәрит улы Шәнгәрәев, Ишле ауылы хакимиәте башлығы Фәнис Рәшит улы Данъянов һәм Сосновка ауылы хакимиәте башлығы Айгиз Динислам улы Мусин менән ғаилә ҡиммәттәре хаҡында һөйләшергә булдыҡ. Вазифалы урын биләүсе етәксе, шулай уҡ ғаилә башлыҡтары ла булараҡ, улар үҙ биләмәләрендә ғаилә институтын һаҡлау, уға ярҙам күрһәтеү йәһәтенән нимәләр эшләй, ниндәй өлгө күрһәтә? Етәксе дәрәжәһенә үрләгәнһең икән, халҡыңа ла күтәрелергә, уңышҡа өлгәшергә, уның ғөрөф-ғәҙәттәрен хөрмәт итергә тейешһең, тигән ҡағиҙәне улар үҙҙәре нисек үтәй?

XXI быуатта башҡорт халҡының тарихына, уның йәшәгән территорияларына ҡағылышлы күп кенә китаптар яҙылыуына ҡарамаҫтан, тарихыбыҙҙың билдәле булмаған, өйрәнелмәгән, асыҡланмаған яҡтары ла бар әле. Социология фәндәре кандидаты, Башҡортостандың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре, Б. Бикбай исемендәге әҙәби премия лауреаты Йәдкәр БӘШИРОВтың "Урал һәм Волга буйы халыҡтары тарихына яңы ҡараш" тигән хеҙмәте ошо мәсьәләгә ҡайһы бер асыҡлыҡтар индерергә ынтылышы менән ҡиммәт һәм ҡыҙыҡлы.

Ҡурған тигәндә, иң элек был төбәктәге башҡорт ҡатын-ҡыҙҙарының үҙенсәлекле милли кейемдәре һәм әлегәсә ҡулланылған француз яулыҡтары (ҡушъяулыҡтар) менән бер рәттән, Сафакүл районының Аҙналы ауылы дөйөм белем биреү мәктәбендә урынлашҡан бай экспонатлы крайҙы өйрәнеү музейы күҙ алдына баҫа. Шуға ла "Башҡортостанда - Ҡурған өлкәһе башҡорттарының мәҙәниәт көндәре" сараһына килгән делегация составында Аҙналы ауылы музейын һаҡлаусы Наил Ғилемйәновты күргәс, иң тәүҙә бөгөнгө оптималләштереү заманында үткәнде бөгөнгөгә бәйләп торған тарихи ҡомартҡылар яҙмышы менән ҡыҙыҡһындым.

Башҡорт халыҡ йырҙарын еренә еткереп башҡарыу бик һирәктәр өлөшөнә төшкән оҫталыҡтыр ул, моғайын. Х. Әхмәтов исемендәге Башҡорт дәүләт филармонияһы йырсыһы Әлфиә Заһиҙуллина тап шундайҙарҙан. Музыка белгестәре уның тауышын мәшһүр Әсмә Шайморатованың тауышына оҡшата. Йырсы әлеге мәлдә үҙенең концертын әҙерләү менән мәшғүл. Уға өс һорау менән мөрәжәғәт иттек:

Хәйбулла районының урманлы тауҙарға һыйынып һына ултырған Һаҡмар Наҙарғоло ауылында йәшәүсе Ҡаҙаҡбаевтар ғаиләһендә ҡайындай зифа буйлы бер ҡыҙ, ҡарағайҙай һомғол биш егет буй еткергән. Бөгөнгө көндә уларҙың һәр береһе үҙҙәре ҡайны-ҡәйнә, бейем булып, күптәре өләсәй, ҡартатай булған. Әммә улар ҡайҙа ғына эшләмәһен, кем менән генә ғаилә ҡормаһын - ғаилә башлығы Мөхәмәтйән Ҡаҙаҡбаевтың ҡарт ҡартатаһы Ейәнғолдоң тәрбиә ҡанундарынан тайпылмаған. Мөхәмәтйән ағай бөгөнгө көндә - туҡһан йәшен тултырған мәлдәрҙә үҙенең иң оло бәхете итеп һанай ошо төп талапты үтәй алыуын. Уның һөйләгәндәрен тыңлап үтәйек әле.

Күпте, бик күпте күрҙем, төрлөһөн үткәрҙем башымдан. Әммә ҡарт ҡартатайым юлынан аҙ ғына ла тайпылманым. Ул миңә изгелекле бул, һоранма, һауаланма тигән өс васыят әйтте. Ошо васыят Кеше булып йәшәүҙең, "Яҡшы кеше булығыҙ", тип, "Урал батыр" эпосы аша халыҡ әйткәненең төп өс нигеҙелер, тип уйлайым. Беҙ ошо васыяттарҙан тайпылмаҫҡа тырыштыҡ.

Яңыраҡ З. Биишева исемендәге "Китап" нәшриәте 95 йыллыҡ юбилейын билдәләне. Ошо оло ваҡиға айҡанлы нәшриәтте төрлө йылдарҙа етәкләгән директорҙарҙы - яҙыусы, Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы лауреаты Ғәлим ХИСАМОВты, философия фәндәре кандидаты Зөфәр ТИМЕРБУЛАТОВты һәм нәшриәттең бөгөнгө директоры Илһам ЙӘНДӘҮЛӘТОВты редакциябыҙға саҡырҙыҡ. Әңгәмәбеҙҙе "Нимә ул китап?" тигән тәү ҡарашҡа ябай ғына һорау менән башлап ебәргәйнек, ҡунаҡтарыбыҙ был һүҙҙең беҙ бөтөнләй күҙ алдына ла килтермәгән тәрән мәғәнәһен асты, ул ғына ла түгел, беҙ сала-сарпы ғына ишетеп белгән "ҡарыкитап", "ҡарһүҙ" тигән онотола барған төшөнсәләргә лә аңлатма бирҙе. Түбәндәге әңгәмә ярҙамында башҡорт нәшриәте эшенең үткәненә, бөгөнгөһөнә байҡау яһай, нәшриәт эшмәкәрлегенең ҡайһы бер нескәлектәре менән таныша алырһығыҙ.

XXI быуатта башҡорт халҡының тарихына, уның йәшәгән территорияларына ҡағылышлы күп кенә китаптар яҙылыуына ҡарамаҫтан, тарихыбыҙҙың билдәле булмаған, өйрәнелмәгән, асыҡланмаған яҡтары ла бар әле. Социология фәндәре кандидаты, Башҡортостандың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре, Б. Бикбай исемендәге әҙәби премия лауреаты Йәдкәр БӘШИРОВтың күптән түгел баҫылып сыҡҡан "Урал һәм Волга буйы халыҡтары тарихына яңы ҡараш" тигән хеҙмәте ошо мәсьәләгә ҡайһы бер асыҡлыҡтар индерергә ынтылышы менән ҡиммәт.

Башҡорт милли кейеме - халҡыбыҙҙың рухи байлығының, донъяға ҡарашының, күңел торошоноң, көнкүрешенең һынланышы ул. Ошо һынланыш, милли кейемдәр төрлөлөгө һәр кемде һоҡландыра бөгөн. Әммә, заман башҡа - заң башҡа, тигәндәй, милли кейемдәрҙе беҙ бөгөн сәхнәләрҙә, музейҙарҙа ғына күрәбеҙ. Ҡайһы саҡта музейҙарҙа төп нөсхәлә һаҡланған милли кейемдәребеҙ сәхнәләрҙә икенсерәк рәүеш алып ҡуйыуына ла шаһитбыҙ. Ғөмүмән, милли традицияларыбыҙҙы һаҡлаған, башҡортобоҙҙоң рухын сағылдырған сәхнә кейемдәре тегеләме бөгөн? Был һорауға яуап ошо көндәрҙә БР Милли музейында үткәрелгән II "Селтәр" башҡорт сәхнә костюмы республика күргәҙмә-конкурсы барышында табылды.

Баш ҡаланың "Урал" галереяһында "Өфө II" ҡаласығына арналған "Боронғо ҡаланың серҙәре" тигән күргәҙмә асылды. "Боронғо Өфө" республика тарихи-мәҙәни музей-ҡурсаулығы ойошторған күргәҙмәлә ҡаласыҡта табылған археологик ҡомартҡыларҙың бер өлөшө, уларҙың фотоһүрәттәре, картиналар, карталар урын алған. Килеүселәр бында тарих менән бөгөнгө көн тоташа, үткән менән беҙҙең заман йәнәш атлай икәнен ап-асыҡ тойомланы.

Эйе, беҙҙең баш ҡалабыҙ территорияһында уникаль тарихи ҡомартҡы - "Өфө-II ҡаласығы" урынлашыуын кемдәрҙер белеп, икенселәре аңлап та бөтә алмай әле. Өсөнсөләр иһә ошо факт менән килешергә, йә иһә был боронғо ҡаланың башҡорт халҡы тарихына туранан-тура ҡағылышы булыуын танырға теләмәй аҙаплана. Әммә ярты быуат дауамында алып барылған ҡаҙыныу эштәре, табылдыҡтарҙы ныҡлап тикшереү, урта быуаттарҙа йәшәгән ғалимдарҙан ҡалған тарихи сығанаҡтарҙы өйрәнеү ошондай кешеләрҙең ҡараштарын селпәрәмә килтерә.

Гәзит биттәрендә айыҡ тормошта йәшәгән, бер ҡасан да алкоголь ҡулланмаған, эскелеккә ҡаршы көрәш алып барған кешеләр менән әңгәмәләр йыш баҫыла. Ләкин ҡасандыр эскелек һаҙлығына батып, тормош мәғәнәһен юғалтып, үлемдән саҡ тороп ҡалып, бөгөнгө көндә айыҡ йәшәү өсөн һәр көнөн көрәшеп үткәргәндәр тураһында һирәк ишетәбеҙ. Был зәхмәттең ни тиклем ҡурҡыныс булыуын, алкоголдең кешене ниндәй сүрәткә индереүен шәхси өлгөһөндә белгән, татыған кешенең әрнеү, һағыш менән тулы, үҙ-үҙенә булған нәфрәт, яҡындарынан ғәфү үтенеү теләге менән һуғарылған һөйләгәндәрен тыңлау күптәргә ғибрәт булыр. Һүҙҙе үҙен ҒӘЛИМӘ тип яҙыуҙы һораған апайға бирәбеҙ.

"Аҡбуҙат" Халыҡ-ара милли һәм этник кинофестивалдә ҡатнашыусылар араһында "Киске Өфө" гәзите уҡыусыларына күптән таныш булған, Германияла йәшәгән яҡташыбыҙ Нәсүр Йөрөшбаевтың да исеме бар. Уның яңы ижад емеше - "Атайымдың тауышы" исемле документаль фильм - Ҡаҙанда үткән X Халыҡ-ара Мосолман кинофестивалендә һәм Севастополь ҡалаһында үткән Ю. Озеров исемендәге XII хәрби кино фестивалендә ҡатнашып та өлгөрҙө. Бына хәҙер был фильм беҙҙең тамашасы хөкөмөнә лә сығарыла. Кинофестиваль алдынан режиссер менән интернет аша әңгәмә ҡорҙоҡ.

Америка актрисаһы Робин Райт әйткәнсә: "Кино уйланыу теләге тыуҙырырға тейеш. Әммә бөгөн күпселек фильмдар һиндә ашау-эсеү теләге уята". Ысынлап та, күңел талаптарына яуап бирерлек, уйға һалырлыҡ, фәһемле һәм шул уҡ ваҡытта телевизор ҡараусыларға ниндәйҙер файҙалы мәғлүмәт еткергән, йөрәккә үтеп инерлек фильмдар һирәк күрһәтелә. Ниндәй илдә төшөрөлгән фильм булһа ла, милли колорит, урындағы ғөрөф-ғәҙәт, тормош сағылдырылмай, бөтөн фильмдар бер ҡалыпҡа һалынған. Һуғыш, талаш-тартыш тураһында ҡарап, ялҡып китеүсе тамашасылар өсөн быйыл 27-29 ноябрҙә Өфөлә үтәсәк "Аҡбуҙат" халыҡ-ара милли һәм этник кино фестивале бик әһәмиәтле булыр, тип көтөлә.

"Аҡбуҙат" халыҡ-ара милли һәм этник кино фестивале быйыл беренсе тапҡыр үткәрелеүгә ҡарамаҫтан, конкурсҡа 200-гә яҡын фильм килгән. Киләһе этапҡа шулар араһынан ни бары 33 фильм ғына үткән. Фестивалдең етәксеһе, "Башҡортостан" киностудияһы директоры Азамат Хужахмәтов билдәләүенсә, бындай фестивалдәр кино сәнғәтен үҫтереүсе төп көс, шунһыҙ милли кинематографты алға этәреп булмай. "Этник кино - ул халыҡтың рухи байлығын, йолаларын, ғөрөф-ғәҙәттәрен, көнкүрешен сағылдырыусы фильмдар. Ошо йүнәлештә эшләүсе режиссерҙар хеҙмәт емештәрен йыш ҡына халыҡҡа еткерә алмай, ул фильмдар телевизорҙа, кинотеатрҙа күрһәтелмәй. Милләттең йолалары, рухиәте, көнкүреше, тарихы сағылған был фильмдарға ла иғтибар артыуын теләп, фестивалде башлап торабыҙ", - ти Азамат Шәриф улы.

Бейеү - ул халыҡтың күңеле. Башҡорт профессиональ хореографияһының нигеҙен булдырыусы Фәйзи Ғәскәров ошо ябай ғына хәҡиҡәтте аңлауы менән дә бәхетле ижадсы булғандыр, моғайын. Донъялағы сәхнә ҡалыптарынан тайпылып, бейеү ябай тамашасыға ҡыҙыҡлы һәм аңлайышлы, ихлас булһын һәм, иң мөһиме, унда халыҡ күңеле сағылһын, тигән оло бурыстар йөкмәгән бөгөнгө ҡунағыбыҙ ҙа ижады менән үҙенә-үҙе һәйкәл ҡуйған шәхес. "Еҙ үксә", шулай уҡ күптән түгел баш ҡалала үткән "Башҡорт йөрәге" I Төбәк-ара башҡорт бейеүе фестивалендә күрһәтелгән "Тархандар" бейеүе генә лә был фекерҙең хаҡлығын раҫлай. Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы лауреаты, Башҡортостан Республикаһының халыҡ артисы Риф ҒӘБИТОВ менән әңгәмәбеҙ башҡорт бейеүе өсөн мөһим ваҡиғаларҙың береһе булған ошо фестиваль һәм, ғөмүмән, бейеү тураһында булыр.

Башҡортостан Республикаһынан бер төркөм ғалимдың Иранда йәшәүсе бәшкәрттәргә сәйәхәте тураһындағы яҙмаларҙы дауам итәбеҙ.

Бәшкәрттәр үҙҙәренең милләте исеменең ҡайҙан, нисек килеп сығыуын аңлата алманы. Бер урындан икенсе урынға даими рәүештә күсенеп йөрөү арҡаһында ошондай исем бирелгән, тип фаразлап ҡуйҙылар. Элек бәшкәрттәр башҡорт тирмәләренә оҡшаш, түңәрәк торлаҡтарҙа йәшәгән. Бәшкәрт телендә ул "гертүп", шулай уҡ "кәпәр" тип атала. Улар бер-береһенән формалары буйынса ғына айырыла. Гертүп - беҙҙең төрки тибындағы тирмәләргә оҡшаш, түңәрәк формала. Фарсы теленән тәржемә иткәндә, "герд" - түңәрәк, йоморо, ә "түп" - түбә тигәнгә тап килә. "Гертүптән" айырмалы рәүештә, "кәпәр" формаһы буйынса дүрт мөйөшлө, эҫкерт өйөмөн хәтерләтә. Әгәр ҙә "кәпәр" әле булһа ла осраһа, түңәрәк гертүптәр юғалыу сигендә. Тел белгестәре фараздары буйынса, кәпәр һүҙенең мәғәнәһе ҡаплау, көпләү һүҙҙәренә ҡайтып ҡала. Таш өйҙәре хәҙерге заманға яраҡлаштырып төҙөлгән. Эсе заманса йыһазландырылған. Һәр бер өйҙә һыуытҡыс, кондиционер, интернет бар. Таҙа, бөхтә, матур йәшәйҙәр.

Бар халыҡтар ҙа борон-борондан йәндең, күңел торошоноң тәнгә туранан-тура йоғонтоһо барлығын яҡшы белгән. Физик тәндә барлыҡҡа килгән һәр ауырыуҙың үҙенең психологик сәбәбе була. Психосоматика тип йөрөтөлгән йүнәлеш тап йән менән тәндең гармонияһы боҙолоуын өйрәнә лә инде. Ошолар тураһында даими авторыбыҙ, психоаналитик, Башҡорт дәүләт университетының өлкән уҡытыусыһы Әлфиә БАЙРАМҒОЛОВА менән әңгәмәләшәбеҙ.

- Медицина һәм психологияның психосоматика тип аталған йүнәлешенең эшмәкәрлегенә артыҡ туҡталмайынса, шуны әйтергә була: ысынлап та, билдәле бер психологик факторҙар теге йәки был ауырыуҙы барлыҡҡа килтереүҙә үҙенсә роль уйнай. Һин организмыңа ниндәй мөнәсәбәттәһең, ул да һиңә шуның менән яуап бирә, тип бушҡа әйтмәйҙәр бит. Шуға ла сәләмәтлегегеҙ менән проблемалар килеп тыуа икән, уны тәүҙә психикала, йәғни, нескә пландағы тәндәрҙә эҙләргә кәрәк.

Пекинда Халыҡ-ара ENACTUS - 2014 студенттар хәрәкәтенең донъя Кубогы тамамланды. Унда АҠШ, Канада, Франция, Германия, Ҡытай, Мексика, Марокко кеүек бөтәһе 34 илдең бизнес буйынса вәкилдәре ҡатнашты. Жюри составында КРМG, Рерsico, Coca-cola, Univer һәм башҡа шундай билдәле милли һәм халыҡ-ара корпорациялар етәкселәре бар ине.

Рәсәй намыҫын яҡлау бурысы Башҡорт Дәүләт университетының Сибай институты командаһы - ENACTUS- 2014 Милли ярыштар чемпионы иңенә төштө. 2008 йылда ла институттың иҡтисад факультеты студенттары Сингапурҙа Рәсәй исеменән сығыш яһағайны.

Һәр миҙгелдә лә баш ҡаланан йыраҡ китмәй генә хозур тәбиғәт ҡосағында ял итергә теләйһегеҙме? Улайһа, "Йәшел сауҡалыҡ" шифаханаһына килегеҙ. Өфө ҡалаһының урманлы өлөшөндә, Ҡариҙел ярында урынлашҡан был шифахана республика һәм баш ҡала халҡына төрлө медицина хеҙмәттәре тәҡдим итә. Дауаханаға ҡарағанда, шифаханала сәләмәтлекте нығытыу күпкә уңайлыраҡ булыуын барыбыҙ ҙа белә. "Йәшел сауҡалыҡ"тың Башҡортостандың башҡа шифаханаларынан айырмаһы һәм өҫтөнлөктәре нимәлә? Унда ниндәй сирҙәр менән яфаланыусылар мөрәжәғәт итә ала? "Йәшел сауҡалыҡ" шифаханаһы директорының медицина буйынса урынбаҫары Зөлфирә Хөсәйен ҡыҙы ЮЛДАШБАЕВА менән ошолар хаҡында әңгәмәләшәбеҙ.