Оҙаҡ йәшәү сере быуаттар буйына кешелекте ҡыҙыҡһындырған, оҙон ғүмерлеләргә бөтәһе лә һоҡланып та, хатта бер аҙ көнләшеп тә ҡарай һәм үҙенә шундай һорау бирә: бының сере ниҙә һәм ундай бәхеткә эйә булыуҙың сәбәптәре ҡайҙан?

"Урал батыр" эпосындағы ошо көс - беҙҙең йәшәү ҡағиҙәһе

Сәсәниә, фольклорсы, Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре, К. Вәлиев исемендәге Сибай сәнғәт колледжы уҡытыусыһы Асия Солтан ҡыҙы ҒӘЙНУЛЛИНА менән һөйләшкәндән һуң ниңәлер ябай ғына, әммә мәғәнәле, тормошсан бер әкиәт иҫкә төштөсө: йәше еткән улы менән атаһы, мисәүле ат егеп, кәләш эҙләп сығып китәләр. Юлда осраған тәүге ауылда туҡтаған былар. Бына бер ҡыҙ көйәнтәләрен сайҡалтып, һыуға китеп бара икән. Атай кеше оҙаҡ уйлап тормаған, ҡыҙ алдында улын туҡмай башлаған. "Ниңә улыңды туҡмайһың?" - тип һораған ҡыҙ. "Әйткәнде эшләй", - тигән атай кеше. "Әйткәнде эшләгәс, һәйбәт бит", - тип, ҡыҙ егетте яҡлашҡан. "Ултыр, улым, беҙ эҙләгән ҡыҙ был түгел", - тип, былар ары киткән. Икенсе ауылда туҡтағандар. Күп тә тормай, бер ҡыҙҙың һыуға китеп барғанын күргәндәр. Ҡыҙ сибәр генә булһа ла, башы бер яҡҡа ҡыйышыраҡ икән. Атаһы тағы ла улын туҡмай башлаған. "Ниңә улыңды туҡмайһың?" - тип һораған ҡыҙ. Атай кеше: "Әйткәнде эшләй", - тигән тағы ла. "Дөрөҫ, туҡма әйҙә, - тигән ҡыҙ. - Үҙе белеп эшләһен, әйткәнде алйот та эшләй ул". Атай кеше ҡыуанып киткән. "Өйөгөҙ матур ғына, тик мөрйәһе бер яҡҡа ҡыйышыраҡ икән", - тигән ул. "Мөрйәһе ҡыйыш булһа ла, төтөнө тура сыға", - тип яуап биргән ҡыҙ. "Бына, улым, беҙ үҙебеҙ эҙләгәнде таптыҡ", - тигән атай.
Тәүге ҡыҙ ҙа, бәлки, үҙен ҡол хәлендә күрмәйҙер, әммә икенсеһе был тормошта үҙен иркенерәк тоя, тулы һулыш менән йәшәй. Мин үҙһүҙлелекте күҙ уңында тотмайым, үҙ фекерле булыуҙы һыҙыҡ өҫтөнә алам. Үҙһүҙлелек тәкәбберлеккә илтеүсе тар һуҡмаҡ булһа, фекерле булыу, йәғни төтөндөң төҙ сығыуы кешенең йәшәйеш офоҡтарын киңәйтә, камиллыҡҡа яҡынайта. Минеңсә, Асия Солтан ҡыҙының булмышы боронғонан ҡалғанды үҙе белгәнсә еткереү. Уға шундай бурыс йөкмәтелгән һәм ул ғүмере буйына васыят ителгәнде тормошҡа ашыра, тура юлдан бара. Уның һөйләгәндәренән бер кәлимә.

Башҡорт тархандары һанының XVIII быуаттың икенсе яртыһында кәмей барыуы батша хөкүмәтенең 1754 йылда дөйөм һалымды бөтөрөп, тоҙҙо ҡаҙнанан һатып алыу хаҡында сығарған указына ла ныҡ бәйле, ахырыһы. Сөнки был указ башҡорт, мишәр тархандары менән түбән ҡатлам халыҡ хоҡуҡтарын тиңләй. Һалым бөтөрөлгәс, льготаның кәрәге лә бөтә. Быны тоҙҙо һатып алыу "һалымы" алыштыра. Ә тоҙ өсөн тархандар ҙа ситләтелгән һалым түләргә мәжбүрҙәр. Был хәл тарханлыҡ исеменең дәрәжәһен төшөрә, социаль асылын юя.

(Генерал-майор И.В. Чернов яҙмаларынан)

А.П. Безак
(1860 - 1864 йылдарҙа губернатор булған)

Катениндан һуң генерал-губернатор вазифаһына Александр Павлович Безак тәғәйенләнә. 1860 йылдың аҙағында, Ырымбурға килеү менән үк, үҙ өйөнөң залында хеҙмәткәрҙәрҙе ҡабул иткәнендә төбәк менән либераль башланғыстарҙа идара итәсәге хаҡында белдерә. Ул ошо юҫыҡта тейешле реформалар үткәреү кәрәклеге, Петербургтан белемле чиновниктар саҡырыласағы, вазифаларға тәғәйенләгән саҡта һәр бер кеше бар яҡтан да тикшерелгәндән һуң ғына ҡуйыласағы хаҡында һөйләй, сөнки шулай булмағанда эшкә лә зыян килә, вазифа биләгән кешене алыштырған саҡта ул да уңайһыҙ хәлдә ҡаласаҡ.

Өфөнөң "Башҡортостан" дәүләт концерт залында "Айыҡ ауыл" республика конкурсы әүҙемселәрен бүләкләү тантанаһы уҙҙы. Хәтерегеҙгә төшөрәбеҙ, "Айыҡ ауыл" конкурсы беренсе тапҡыр 2011 йылда уҙғарылды. 2020 йылдан республика етәксеһе Радий Хәбировтың башланғысы менән проект Башҡортостан Башлығы гранттары фондынан ярҙам алды. Конкурстың төп маҡсаттары - сәләмәт йәшәү рәүешен пропагандалау, халыҡты йәмәғәт эшмәкәрлегенә ылыҡтырыу, изге эштәргә дәртләндереү. Башҡортостан Башлығы указы менән уҙған йылдан конкурстың приз фонды 48,4 миллион һумға тиклем арттырылды. Еңеүселәр 1,5-6 миллион һумлыҡ премия менән бүләкләнә.

Төҙөкләндереү эштәре башланыу сәбәпле, 12 майҙа Өфөнөң Ленин исемендәге паркы инеп ял итеү өсөн ябылды. Раҫланған проект буйынса ул тулыһынса яңыртыла. Быйыл ағастарҙы бер формаға килтереү, күп йыллыҡ ҡыуаҡтар ултыртыу, коммуникацияларҙы алмаштырыу, юлдарҙы төҙөкләндереү ҡаралған. Планлаштырылған эштәрҙе тамамлау һәм яңыртылған ял итеү урынын ҡайтанан асыу иһә 2026 йылдың 11 октябренә билдәләнгән.

Рәсәй менән Украина делегацияларының 16 майҙа булып үткән ни бары ике сәғәтлек осрашыуында ниндәйҙер хәл иткес ҡарарға килеп булмауы уҡыусы балаға ла яҡшы аңлашылалыр. Эксперттар фекеренсә, Рәсәй - Украина делегацияларының был юлы осрашыуы 2022 йылда Киев ғәйебе менән өҙөлгән һөйләшеүҙәрҙән һуң тәүге һынау этабы ғына булды. Алда әле ике яҡты ла тағы күпме шундай этаптар көтәлер - әйтеүе ҡыйын. Шулай булыуға ҡарамаҫтан, Мәскәү был осрашыуҙы ҡәнәғәтләнерлеҡ башланғыс тип тапты.

Беҙҙә табиптарға йөрөүсе ауырыуҙар күп; эйе, халыҡтың сәләмәтлек торошо яҡшырғандан-яҡшыра бармай, үкенескә. Кемдәргә мөрәжәғәт итә һуң медицина ярҙамына мохтаждар? Иң тәүҙә, әлбиттә, участка терапевына - яҙыла алһа. Артабан - кардиолог, невролог, гастроэнтеролог. Лор табип менән күҙ ауырыуҙары белгесе кабинетына ла һәр ваҡыт оҙон сират була.

Өфө ҡалаһының "Торатау" конгресс-холында дүртенсе тапҡыр "Атайсал - кесе Ватан" форумы үтте. Был мөһим сарала республиканың әүҙем халҡы, шулай уҡ Башҡортостанда тыуып-үҫеп ҡанат нығытҡан, бөгөн илдең төрлө төбәгендә йәшәгән ватандаштарыбыҙ, изге уйлы, изге ниәтле меценаттар, әүҙем эшҡыуарҙар, йәмәғәт эшмәкәрҙәре ҡатнашты. Кескәй Ватанға һөйөү берләштергән был илһөйәрҙәр, төрлө йүнәлештәге фекер алышыу майҙансыҡтарына йыйылып, "Атайсал" проекты һөҙөмтәләрен, уңыштарын, еңеүҙәрен барланы, киләсәккә эш йүнәлештәре тураһындағы фекер-идеялар менән уртаҡлашты.

Башҡортостанда яһалма интеллект мөмкинлектәрен юл хужалығында, медицинала, фәндә, ауыл хужалығында, шулай уҡ енәйәтселеккә ҡаршы көрәштә ҡулланалар. Роботтар яҡын арала кешеләрҙе алыштырасаҡмы? Был һорауға журналист яуап эҙләне.

Һуғыш осоро балаһы ағайым Усманов Тимерғәзим Әһелулла улы 1940 йылдың 20 апрелендә Әлшәй районының Баязит ауылында тыуа. Тәпәй баҫҡан сағында һуғыш башлана. Колхоз рәйесе булып эшләгән атаһы һуғышҡа китә, ҡаты яралана һәм 1943 йылда, таяҡҡа таянып, тыуған яғына әйләнеп ҡайта.

Йылайыр районының йәмле Һаҡмар йылғаһы буйында урынлашҡан Ҡайраҡлы (рәсми исеме Түбәнге Ғәле) ауылынан ер өсөн яңы урынға күсеп сыҡҡан беҙҙең Сәләх ауылынан да Бөйөк Ватан һуғышына ҡырҡлап ир-егет алына һәм, ҡулдарына ҡорал алып, ил һағына баҫа. Уларҙың яртыһынан күбеһенә тыуған төйәгенә әйләнеп ҡайтыу бәхете теймәй - мәңгелеккә яу ҡырында баштарын һалалар... Яуҙа һәләк булған һәм ҡайтып донъя ҡуйған ауылдаштарыбыҙҙың исемдәре ауыл уртаһындағы иҫтәлекле таҡтаташҡа уйып яҙылған. Сәләх халҡы уларҙы йыл һайын ҡәҙерләп иҫкә ала, һәйкәлде тәрбиәләп тоталар.

Быйыл үҙенең матур юбилейын билдәләгән Башҡортостандың халыҡ артисы Миңзилә Ҡотошованың ижади биографияһындағы бер факт һоҡландырыу ҡатыш ғәжәпләндерә мине. Сибай башҡорт дәүләт драма театрында эшләгәндә Урал Ғәлиевтың "Ғәйебем булһа, кисерегеҙ!" драмаһында олатаһының һеңлеһе Ғәззә яҙмышын сәхнәгә алып сығыу бәхете тейә уға.

* * *

"Геродот" позывнойлы Ибраһим һуғышҡа оҙаҡ йыйынды. Тота килеп сығып китерлек йәштә түгел шул. Тамамлайһы эштәре байтаҡ, ослайһы мәшәҡәттәре лә күп, Хәйер, үлгәндә лә өс көнлөк эш ҡала, тип халыҡ юҡҡа әйтмәгән. Сәфәренең бер яҡлы ғына булыуы ла бик мөмкин. Шуны күҙ уңында тотоп, бөтөн документтарҙы тәртипкә килтерҙе, васыятын яҙҙы, күрергә теләгән кешеләрен күреп, әйтергә теләгән һүҙҙәрен әйтеп, бурыстарын түләп ҡуйҙы. Бер-бер хәл булһа, ҡатынына, балаларына ауырға төшмәһен өсөн, бер нәмәне лә онотмаҫҡа тырышты.

Бөгөнгө әңгәмәсебеҙ - Социалистик Хеҙмәт Геройы, Башҡортостандың халыҡ шағиры, РСФСР-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре, Ленин премияһы, СССР ҙың Дәүләт премияһы, РСФСР-ҙың К. С. Станиславский исемендәге дәүләт премияһы, Башҡорт АССР-ының Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы, М. А. Шолохов исемендәге премия лауреаты Мостафа Сафа улы Кәримовтың ҡыҙы, Мостай Кәрим исемендәге Фонд директоры Әлфиә Мостай ҡыҙы КӘРИМОВА.

XVIII быуатта тарханлыҡ исемен биреү һәм уларҙы теркәү билдәле бер юлға һалынған. 1734 йылда Хөкүмәт Сенаты указы менән тархандарҙы иҫәпкә алыуҙың һәм теркәүҙең Өфө канцелярияһында яңы тарханлыҡ кенәгәһе булдырылған. Бында иһә кемдең ҡасан, ни өсөн тарханлыҡ исеме алыуы, уның башҡарған хеҙмәттәре тураһында мәғлүмәттәр яҙылған.

(Генерал-майор И.В. Чернов яҙмаларынан)
А.А. Катенин
(1858 - 1860 йылдарҙа Ырымбур генерал-губернаторы булған)

Перовскийҙан һуң Ырымбур губернаторы итеп генерал-адъютант Александр Андреевич Катенин тәғәйенләнде. Ул төбәк менән танышыу өсөн бында 1857 йылдың ғинуар айында уҡ булып киткәйне. Ырымбурға килеү менән, далаға сығып, яңы биләмәләрҙе ҡарап, танышып йөрөнө.

ТЕМАНЫҢ ДАУАМЫ

Рәйсә КҮЗБӘКОВА, Рәсәй Федерацияһының Почетлы мәғариф хеҙмәткәре:Башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыларының II Бөтә Рәсәй съезы сиктәрендә Мифтахетдин Аҡмулла исемендәге Башҡорт дәүләт педагогия университетында ойошторолған майҙансыҡҡа йәш педагогтар - 35 йәшкә тиклемге башҡорт теле уҡытыусылары саҡырылғайны.

Бына көтөп алынған май байрамдары шаулап-гөрләп үтеп тә китте. Ә бит Бөйөк Еңеүҙең оло юбилейын беҙ, рәсәйҙәр генә тулҡынланып көтмәнек, бөтөн донъя иғтибары ҡеүәтле фокус булып, илебеҙ баш ҡалаһы Мәскәүгә йүнәлтелде был көндәрҙә. Шуның өсөн дә Рәсәй халҡының тантанаһын уртаҡлашырға тип, һәр төрлө ҡаршылыҡтар һәм янауҙарға ҡарамаҫтан, Бөйөк Еңеү байрамында алты илдең юғары кимәл етәксеһе, 27 дәүләт башлығы, тиҫтәнән ашыу халыҡ-ара ойошма вәкилдәре килде. "9 май - беҙҙең күп милләтле халҡыбыҙ өсөн изге көн. Нацизмды ҡыйратыуҙа Советтар Союзы хәл иткес көс булды, - тине ил башлығы 8 майҙа сит ил ҡунаҡтары өсөн Президент Владимир Путин исеменән ойошторолған тантаналы төшкө аш мәлендә сығыш яһап. - Был тарихи хәҡиҡәтте бер кем дә өндәшмәй ҡала, алдаша йә беҙҙән тартып ала алмай".

"Московский комсомолец" гәзитенең Санкт-Петербург өсөн сығарылышы яңыраҡ Выборг ҡалаһы мәктәптәренең береһендә булған хәл тураһында яҙып сыҡты. Бишенсе класс ҡыҙҙары туалетта күмәкләшеп үҙҙәренең класташ ҡыҙын туҡмағандар, төрлөсә мыҫҡыл иткәндәр һәм был хәлде видеоға төшөрөп тә алғандар.