йәки яҙып ҡалдырылған тарихыбыҙҙы ынйы бөртөгөләй йыйыу фарыз

Үҙ халҡының тарихы менән ҡыҙыҡһынмаған һәм уны белергә теләмәгән инсандарҙы аңлауы ҡыйын. Тарихҡа ҡарата битарафлыҡ маңҡортлоҡҡа илтә. Ә башҡорт тарихы шундай боронғо, ҡатмарлы һәм серле, уға бер эҫенһәң, һис айырылырлыҡ түгел. Тарих ҡабатланмай, уның барса хәл-ваҡиғаларын беҙ төрлө яҙмаларҙан уҡып ҡына күҙ алдына килтерәбеҙ. Мине бигерәк тә башҡорттар тураһында хәбәрҙар булған, улар тураһында үҙ ҡараш-баһаларын аҡҡа төшөргән шәхестәр ҡыҙыҡһындыра. Тарихнамәләр менән танышҡанда уйланаһың да, хисләнәһең дә, хыялға ла биреләһең. Ҡай сағында күңелеңде күтәрһә, бәғзе осраҡта йөрәгеңде лә һыҙлата ул. Ошондай мәлдәрҙә быуаттар томаны эсендә ҡалған шәхестәр, үҙ заманы хаҡында бәйән иткән сәйәхәтселәр, уҡымышлы заттар, тарих ҡаҙанында ҡайнаған башҡа зыялылар менән осрашҡандай булам. Уй-фекер аша, хәҙергесә әйткәндә, виртуаль ысынбарлыҡтың түңәрәк ҡорона саҡырып, улар менән бына тигән әңгәмә ҡороп була бит! Әйҙәгеҙ, шулай итәйек, "Киске Өфө"нөң виртуаль ҡорона саҡырылған ҡунаҡтарыбыҙҙы тыңлап ҡарайыҡ.

1939 йыл. Был фотоһүрәткә төшөү тарихы теүәл генә билдәле түгел. Шулай ҙа ундағы кешеләр иң яҡшы кейемдәрен кейеп, өҫ-башын тәрбиәләп алып, арбаға тейәлешкәндәрҙер ҙә, юлға сыҡҡандарҙыр, тип күҙ алдына баҫтырырға мөмкин. Дилбегә тотҡан атайҙары эргәһендә малайҙар юл буйы шаярып килгәндер. Бына шулай колхоз умартасыһы Хәтмуллин Лотфулла улдары Зәйнулла (уң яҡта тора), Ғәйнулла (һул яҡта ултыра), Фәйзулла (уң яҡта ултыра) һәм күрше малайы, туған тейеш Таҫмағолов Сафуанды фото төшөргә алып бара.

Беренсе киҫәк. Боронғо дәүер.
Икенсе бүлек. Бронза быуаты.

Арҡайым тибындағы ҡаласыҡ-ҡәлғәләр

Бронза эпохаһында Көньяҡ Уралда тәү башлап яңы типтағы ҡомартҡылар - ур һәм оҙон соҡорҙар менән уратылып алынған ҡаласыҡ-ҡәлғәләр барлыҡҡа килә. Ошо типтағы ҡомартҡыларҙан иң тәүҙә Силәбе өлкәһенең көньяғында, Һынташты йылғаһы буйында Һынташты комплексы (ҡаласыҡ-ҡәлғә, ҡәберлек) ҡаҙып асылған (уны асыусы - күренекле совет археологы В.Ф. Генинг). Унан һуң Г.Б. Зданович етәкселегендә Силәбе дәүләт университеты ғалимдары Силәбе, Ырымбур өлкәләре һәм Башҡортостан сиктәрендәге ҙур территорияла ҡаласыҡ-ҡәлғәләр серияһын асыуға өлгәште (Аҙаҡтан ошо территория "Ҡалалар иле", тип атала башланы. - Тәрж. иҫк.). Донъя фәне Һынташты-Арҡайым төркөмө ҡомартҡыларын асыуҙы һәм тикшереүҙе, табылған материалдарҙы ғилми әйләнешкә индереүҙе Көньяҡ Уралдың боронғо тарихын өйрәнеү өлкәһендә өлгәшелгән оло ҡаҙаныш итеп таныны.

Заманы кисергәндәрҙе кисерә, башҡалар күргәнде күрә, тулай, илай, көлә, хисләнә, ҡайғыра, шатлана, ялағайлана, ярамhаҡлана, түҙә лә, дәүеренә, көнөнә яраҡлашып йәшәй әҙәм балаhы. Бөтә өҫтөнлөктәре лә, етешhеҙлектәре лә шул йәшәгән заманына хас, сөнки "кемдең арбаhына ултырhаң…"

Республика көнө байрамы алдынан Өфө ҡала округы хакимиәтенең мәҙәниәт һәм сәнғәт буйынса идаралығы социаль селтәрҙәрҙә "Өфө Башҡортостан Республикаһы көнө менән ҡотлай" тип аталған флешмобта ҡатнашырға саҡыра. Уның төп маҡсаты - илһөйәрлек, Башҡортостанға һәм уның баш ҡалаһына һөйөү тәрбиәләү.

Өфө ҡала окргуы хакимиәтенең сираттағы ултырышында Луганск һәм Донецк Халыҡ Республикаларында тергеҙеү эштәрендә ҡатнашыусыларҙы бүләкләнеләр.

Быға тиклем ҡайҙалыр алыҫта, күҙ күрмәгән яҡта, беҙ белмәгән кешеләр тарафынан алып барылған һуғыш ҡасафаты ете ят нәмә булһа, 22 сентябрҙән алып ул беҙҙә лә һәр бер өйгә килеп инде лә... кемдеңдер улына, иренә, атаһына, ҡустыһына, еҙнәһенә йә кейәүенә саҡырыу ташланы. Йөрәктәрҙә ҡурҡыу, шом, хәүеф уянды...

11 октябрҙә Башҡортостан сираттағы дәүләт байрамын - Республика көнөн билдәләй. Әйткәндәй, республикабыҙҙа ошо ғәҙәти генә көҙгө бер көндә байрам саралары 31-се мәртәбә уҙғарыла: 1992 йылдың 27 февралендәге "Башҡортостан Республикаһында байрам һәм иҫтәлекле көндәр хаҡында" тигән законға ярашлы, 11 октябрь - Башҡорт Совет Социалистик Республикаһының Дәүләт суверенитеты тураһындағы декларацияһын ҡабул итеү көнө - дәүләт байрамы тип иғлан ителгәйне.

Эйе, 1990 йылдың көҙгөсә һалҡынса бер көнө ошо осорҙоң иң иҫтәлекле датаһы булып, дәүләт документтарында ғына түгел, замандаштарыбыҙ хәтерендә һәм хәтирәләрендә лә үтә ҡәҙерле бер иҫтәлек булып ҡалды.
Ошо ҡатмарлы, алда ни булырын бер кем дә белмәгән тарихи көндәрҙә, ҡасандыр һис бер ҡаҡшамаҫтай тойолған ҡеүәтле Советтар Союзында сәйәси буталыш үә сыуалыш, иҡтисади көрсөк сәскә ата ине инде. Нисек кенә булмаһын, СССР халыҡтары ил етәкселегенән етди реформалар башлауҙы, төбәктәргә иҡтисади үҙаллылыҡ биреүҙе, власты демократлаштырыуҙы талап итте. Ҡыҙғаныс, әммә ул саҡтағы оло илебеҙҙең беренсе һәм һуңғы президенты Михаил Горбачёв етәкселегендәге СССР Хөкүмәте тиҫтә йылдар дауамында сисә алмаҫлыҡ бер төйөнгә уҡмашҡан сәйәси, иҡтисади һәм ижтимағи проблемаларҙы тиҙ арала хәл итеү юлын таба алманы. Күрәһең, быға ул замандағы етәкселектә башланған конфликттар, талаш-тартыштар, интригалар, инде ҡартайышып бөткән коммунист-консерваторҙарҙың сәйәси фекерләү, алдан күрә белеү мөмкинлектәренең үтә сикләнгән булыуы ла булышлыҡ иткәндер.
Тап ошо осорҙа, уҙған быуаттың 80-се йылдары аҙағы - 90-сы йылдар башында республикабыҙҙа башҡорт милли хәрәкәте көсәйеп китте. Әлбиттә, милли хәрәкәт башында торған зыялыларыбыҙ ошо көсөргәнешле мәлдәрҙә халҡыбыҙ, республикабыҙ мәнфәғәттәрен яҡлауҙы төп маҡсат итеп ҡуйҙы. Шуның өсөн дә улар Башҡортостандың дәүләт суверенитетын иғлан итеүҙе ихлас һәм үтә ҙур ҡыуаныс менән ҡабул итте. Ошо хәрәкәткә ҡушылып киткән бер ябай башҡорт зыялыһы булараҡ, ул ваҡытта булып үткән ваҡиғалар хәтеремә тәрән уйылып ҡалған.



Башҡорт дәүләт педагогия институтында эшләп, буласаҡ уҡытыусыларға психология фәнен уҡытып йөрөгән ваҡыт. 1990 йылдың 11 октябрендә, иртәнге лекциялар тамамланыу менән, хәҙерге Әхмәтзәки Вәлиди урамындағы Ижтимағи-сәйәси үҙәк тип йөрөтөлгән бина яғына йүнәлдем. Тап шул бинала БАССР Юғары Советының тарихи сессияһы бара ине. Байтаҡ ҡына халыҡ йыйылған, барыһы ла, мөкиббән китеп, депутаттарҙың репродукторҙар аша яңғыраған сығыштарын тыңлай, аралаша, фекерҙәре менән уртаҡлаша. Милләттәштәребеҙҙең киләсәк менән бәйле ниндәйҙер оло өмөт-ышаныстары психологик көсөргәнеш тәьҫирендә уларҙың уйсан һәм етди ҡарашлы йөҙҙәрендә бермә-бер сағылыш тапҡан. Тәнәфестә урамға сыҡҡан депутаттар халыҡ менән аралаша, уларҙың ышанысын аҡларға һүҙ бирә. Ниһайәт, тауыш биреү һөҙөмтәләре иғлан ителде, халыҡ быны, геү килеп, шатлыҡ-ҡыуанысҡа тулы, дәрт-дарманлы ауаздар менән ҡаршы алды, ихласлап тороп, бер-береһен ҡотланы. Шул саҡта үҙем, бина болдорона күтәрелеп: "Йәшәһен суверенитет, ошо тантаналы көндө бөтөн республика байрамы итеп иғлан итәйек!" - тип яр һалдым. Ул аҙаҡтан ысынлап та шулай булды.
Ул осорҙағы хәл-ваҡиғалар хәҙер республикабыҙҙың яңы тарихында үҙ урынын алды. Әле тыуған-үҫкән ватаныбыҙ Республика тип атала икән, был уның дәүләтселеге символы булып ҡала бирә. Әйткәндәй, республика һүҙе үҙе лә үтә боронғо: латин телендәге "res publica" төшөнсәһе, йәғни "йәмғиәт, халыҡ эше" тигән һүҙбәйләнеш, ваҡыттар үтеү менән, дәүләт мәғәнәһендә ҡулланыла башлаған. Шәхсән үҙем ошо сәйәси термин атамаһына борондан уҡ оло бер мәғәнә һалынғанын тоям: республикабыҙҙың асылын, уның йәшәйешен халыҡтарыбыҙ, тотош йәмғиәтебеҙ алып барған дөйөм эшмәкәрлектән башҡа күҙ алдына ла килтереп булмай бит!
Башҡорт халҡының бик боронғо замандарҙан бирле үҙенсәлекле дәүләтселек сифаттары булыуы билдәле инде. Дәүләтте ниндәй критерийҙар дәүләт итә һуң? Иң элгәре ил-дәүләтте хасил итеүсе халыҡ булырға тейеш. Тарих фәнендә иртә урта быуаттарҙан бирле башғарт-башҡорт атамаһы менән билдәле булған ҡәүем хаҡындағы яҙма сығанаҡтар бар. Йәнә билдәле бер халыҡ йәшәгән территория булып, уны биләгән, уға хужа булған халыҡ хаҡында ла мәғлүмәт булыуы фарыз. Ә бит тарихи Башҡорт иле, ул илдең географик сиктәре хаҡында ла бик ышаныслы мәғлүмәттәр бар. Башҡорт иле һәм уның ерҙәре хаҡында байтаҡ ҡына урта быуат тарихсылары яҙма мәғлүмәт ҡалдыра. Уларҙың иң билдәлеләренән XII быуатта йәшәгән ғәрәп географы Мөхәммәд әл Иҙрисиҙе атап үтергә була. Ул Башҡорт иленең ике өлөштән - Тышҡы һәм Эске Башҡорт ерҙәренән хасил булыуы хаҡында яҙа. Иҙриси Хазар ҡағанаты хакимы резиденцияһынан (Волга йылғаһының түбәнге яғында, Каспий диңгеҙенә яҡын ҡала) Башҡорт иленә тиклем 27 көнлөк, бәшәнәктәрҙән эске башҡорттарға тиклем - 10 көнлөк, ә болғарҙарға - 25 көнлөк юл булыуын билдәләй.
Башҡорт иленең ул саҡта ҡалалары ла була. 922 йылда Ибн Фаҙлан да үҙенең сәйәхәтнамәһендә ғәрәп хәлифе илселегенең Болғар ханлығына Башҡорт иленең көньяҡ һәм көньяҡ-көнбайыш сиктәре аша үтеп китеүен теркәп ҡалдыра. Башҡорт ил-дәүләте менән идара итеүсе хакимдар хаҡында ла тарихи яҙмалар беҙҙең көндәргә килеп еткән. Бында тарихи шәхес булған Башҡорт хан исеме иҫкә төшә. XIII быуаттың 30-сы йылдарында Тарихи Башҡортостан ерҙәренә килгән венгр миссионер-монахтары (Отто, Юлиан, Рубрук) яҙмаларында "паскатир" халҡы сарацин, йәғни ғәрәп динен (Ислам) тотоусы ҡәүем булып, уларҙың хакимының (короленең) бик уҫал кеше булыуы хаҡында иҫкә алына.
Боронғо башҡорттар Бөйөк Болғар хандарын да үҙ хакимдары итеп таный. Артабан, татар-монгол яуынан һуң, Башҡорт илендә вертикаль власть структураһы урынына, ырыу-ҡәбилә ҡанундарына ярашлы, горизонталь идара итеү формаһы (ырыу аҡһаҡалдары, батырҙар, бей-тархандар етәкселеге, йыйындарға хас ырыу демократияһы) нығынып ҡала, ул бер ни тиклем арауыҡта Рус дәүләтенә ҡушылғас та һаҡланып килә бирә (Башҡорт иленең Рәсәй составына инеүе - XVI быуат урталарында - шул уҡ ырыу-ара үҙаллы идара итеү системаһына ярашлы башҡарыла). Быларҙы үҙенсәлекле боронғо Башҡортостан дәүләтселегенең кире ҡаҡҡыһыҙ дәлиле итеп ҡарау фарыз.
Башҡорт халҡының үҙаңында ошондай дәүләтселектәре хаҡында хәтирәләр онотолмай йәшәй бирә, сөнки күп һанлы ихтилалдар, халҡыбыҙҙың теле, дине, ере өсөн көрәшеүе һөҙөмтәһендә улар Рәсәй империяһында ла берҙән-бер аҫаба халыҡ - үҙ еренең хужаһы булып ҡала бирә. Тап шул сәбәпле халҡыбыҙ зыялылары XX быуат башындағы Рәсәй инҡилабы осоронда, яңы дәүләтселеккә нигеҙ һалып, Башҡортостан Республикаһын төҙөүгә өлгәшә. Граждандар һуғышының иң аяуһыҙ бер мәлендә В.И. Ленин етәкселек иткән Совет Хөкүмәте, Башҡортостандың үҙаллылығын рәсми рәүештә танып, уның РСФСР составында автономиялы республика статусына эйә булыуы хаҡындағы тарихи Килешеүҙе раҫлай.
Шулай итеп, ҡатмарлы совет осоронда ла, унан һуң да халҡыбыҙ, нисек кенә сикләнгән булмаһын, үҙенең дәүләтселеген һаҡлап ҡала алды, сөнки был дөйөм ил берҙәмлеге һәм именлеге өсөн хәл иткес шарттарҙың береһе булып ҡала. Тарих һынауҙарын үткән ошо принцип яҡын һәм алыҫ киләсәктә лә теүәл үтәлер, республикабыҙ йыл һайын үҙенең дәүләтселек көнөн байрам итер тигән ышаныста ҡалайыҡ.

Ошо көндәрҙә Стәрлетамаҡ дәүләт театр-концерт берләшмәһенең И. Йомағолов исемендәге башҡорт драма театры үҙенең 32-се ижад миҙгелен Мирхәйҙәр Фәйзиҙең "Аҡ ҡалфаҡ" спектакле менән асып ебәрҙе. Әҫәр "Берҙәм Рәсәй" партияһының "Кесе Ватан мәҙәниәте" проекты сиктәрендә сәхнәләштерелде, ҡуйыусы режиссеры - Башҡортостандың халыҡ артисы Азат Йыһаншин. Спектакль тураһында төп ролдәрҙең береһен уйнаған Башҡортостандың атҡаҙанған артисы Резеда ӘМӘКӘСОВА менән әңгәмәләштек.

Үҫмерҙәр һәм йәштәр, закон буйынса, юл хаҡын түләмәгән өсөн балиғ булмағандарҙы йәмәғәт транспортынан төшөрөп ҡалдырыу ярамағанлығын белеп, аңлы рәүештә билет алыуҙан баш тарта. Ата-әсәләр, балаларын яҡлап, улы йәки ҡыҙы аҡсаһын бары тик "өйҙә онотоп ҡалдырған", тип, "хәлгә инмәгән" водителдәрҙе йәки кондукторҙарҙы ғәйепләргә әҙер, йәки үҙҙәре үк шундай ҡылыҡты хуплай.

Яңғыҙ ғүмер иткән ирҙәр... Һәр ауылда ла бар улар. Юҡ-юҡ, өйләнмәй ҡырҡты, иллене уҙып барғандар хаҡында әйтмәйем, йәки ғәйеп үҙҙәрендә булып, ҡатынын айырып, яңғыҙ йәшәгәндәрҙә лә эшем юҡ. "Бергә-бергә - ғүмергә" тигәндәй, өйләнешеп, йорт һалып, матур донъя ҡороп, балалар үҫтереп, балҡытып тормош көтөп ятҡанда, ҡатынын юғалтып, яңғыҙ тороп ҡалған ирҙәр, олпат ағайҙар хаҡында һүҙем.

Сабир Шәрипов исемендәге "Иҙел башы" яҙыусылар ойошмаһы етәксеһе, Белорет районы 2-се Инйәр мәктәбендә башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы, тәрбиә эштәре буйынса директор урынбаҫары Әлиә Саматованың яҙғандары тиҙ арала үҙ уҡыусыларын тапты. Ул үҙе лә табышлы - яңынан-яңы хикәйәләре матбуғат биттәрендә баҫылып тора. Уның район мәҙәниәт йортоноң "Елмерҙәк" башҡорт халыҡ театры артисы икәнен дә онотмайыҡ. Ваҡыт етмәгән саҡтарҙа ғаилә ярҙамға килә. Буй еткергән ике улы Динислам менән Рамазан да ныҡлы терәк һәм таяныс.

Түбәнге урам осонда ғүмер баҡый яңғыҙы көн иткән туған-тыумасаһыҙ Әлмәғиҙә ҡарсыҡ кинәт аяҡтан яҙып сирләп киткән икән. Көтмәгәндә-уйламағанда сир-сәрпәтләмәй инде ул әҙәм балаһы, бәлә бит ағас башынан түгел, иң әүәл кеше башынан йөрөй. Өләсәйем менән әсәйемдең, сит-яттар ишетеп ҡалыуҙан һипһенеп, йәй көндәрендә ябылыу белмәгән ишегебеҙҙе ҡыҫып ҡуйып, ҡаға-һуға әңгәмәләшеүҙәренән төшөндөм, уға ҡылтамаҡ, тигән алама сир йоҡҡан, йәнәһе лә. Тамаҡ ауыртыу артыҡ бәлә түгел, бөгөн ауыртып бимазалаһа ни, иртәгеһенә үтер. Ҡышын һырғалаҡ шыуғанда боҙбармаҡ ялаған, йәйгеһен тән күгәргәнсе Һаҡмарҙа һыу ингән һәр балаға яҡшы таныш нәмә ул тамаҡ шешеү, тауыш ултырыу.

Ғәҙәттә, маңлайҙа, тирелә һыр күрһәк, шунда уҡ "Уй, ҡартаям..." тип уйланабыҙ. Бәғзе ҡатын-ҡыҙ ғына түгел, хатта ир-аттар ҙа йәш булып ҡалыр өсөн аҡсаһын төрлө ҡиммәтле кремдарға тыға, ҡайһы берәүҙәр төрлө заманса процедураларға йөрөй башлай. Әммә тәбиғәттең үҙ ҡануны - кеше тыуа, уның бала сағы, үҫмер осоро, йәшлеге, ҡартлығы була. Һәр мәлдең үҙ асылы, үҙ матурлығы. Шуға ҡарамаҫтан, берәүҙәрҙе "тыумай ҡартайған", тиһәк, ҡайһы бер ололарға ҡарап, "ҡартая белмәй", "йәп-йәш әле", тип һоҡланабыҙ. Ғөмүмән, нимә ул ҡартлыҡ? Уны "аҙаштырып", "алдаштырып" буламы? Бөгөнгө әңгәмәсебеҙ, 2-се Республика клиник поликлиникаһы врач-гериатры Рәшиҙә Мөхәмәт ҡыҙы ЙОСОПОВА менән бергәләп ошо һорауҙарға яуап эҙләйбеҙ.

Беренсе киҫәк. Боронғо дәүер.
Икенсе бүлек. Бронза быуаты.
Андронов ҡәбиләләре

Бронза быуатында Көньяҡ Себер, Ҡаҙағстан һәм Көньяҡ Уралдың киң далаларында мәҙәниәттәре яғынан ныҡ яҡын булған күп һанлы, малсылыҡ һәм ер эшкәртеү менән шөғөлләнгән ҡәбиләләр төркөмдәре йәшәй. Был оҡшашлыҡ уларҙың йорт-ҡура төҙөлөшөндә (торлаҡ типтары), ҡәбер ҡоролмаларында (ҡәберлек өҫтөндәге ер өйөмдәре, ҡәбер типтары), металл предметтар йыйылмаһында (эш ҡоралдары, биҙәүестәр) асыҡ сағыла, һәм тикшеренеүселәр ошо оҡшашлыҡта хаҡлы рәүештә һүҙ барған ҡәбиләләрҙең йәшәү рәүешендәге, ижтимағи мөнәсәбәттәрендәге, килеп сығыштарындағы һәм телдәрендәге ғәмәли берлек сағылышын күрә. Ошоларҙы иҫәпкә алып, ғилми әҙәбиәттә улар "андроновсылар", тип атала, ә уларҙың мә-ҙәниәте лә ошо атама менән нарыҡлана (Андронов мәҙ-әниәте атамаһы Красноярск крайының Андроново ауылы янындағы ҡәберлектә ошондай мәҙәниәт ҡомартҡылары табылыу уңайы менән ҡабул ителә. - Тәржемәсе иҫк.)

Был көндәрҙә ығы-зығы, ваҡ мәшәҡәт икенсе планға күсте, һәр кемдең уйында һәм тормошонда бары тик бер мәсьәлә тәүге урында тора: ил Президенты иғлан иткән өлөшләтә мобилизацияға кемдәр эләгер, ниндәй ташламалар булыр һ.б. Барлыҡ һорауҙарға теүәл һәм аныҡ яуап алыу маҡсатында 26 сентябрҙә Башҡортостан юлдаш телевидениеһында Башҡортостан Республикаһының хәрби комиссары Михаил Блажевич һәм башҡа министрлыҡтар, финанс учреждениелары, етәкселәр ҡатнашлығында тура эфирҙа брифинг үтте. Тамашасылар унда тура эфирҙа ла һорауҙар бирә алды. Бөгөн гәзит уҡыусыларға иң әһәмиәтле һәм кәрәкле һорауҙарға бирелгән яуаптарҙы тәҡдим итәбеҙ.

Электән дә республикабыҙҙағы ваҡытлы матбуғат сараларын байҡамай тора алмаған кеше булараҡ, инде хаҡлы ялға сыҡҡас, гәзитһеҙ ғүмер итеүҙе айырыуса күҙ алдына килтерә алмайым. Минең пенсияға киткән мәлем "Киске Өфө"нөң сығарыла башлаған осорона тап килде. Әленән-әле ҡатмарланып торған был тормошобоҙҙо һәр яҡлап яҡтыртыуға өлгәшеп, баштан уҡ күңелгә ятҡан шул гәзит тиҙ арала айырылғыһыҙ дуҫыма ла әйләнде.

Илдәге бөгөнгө хәлдәр, өлөшләтә мобилизация булып ятҡан был көндәрҙә башҡа бөтөн мәсьәләләр кесерәйеп, мәғәнәһен юғалта төҫлө тойолһа ла, тәүге хафаланыу билдәләре бер аҙ ғына баҫыла төшкәндәй. Сөнки мобилизацияланған йәш ир-егеттәрҙең берҙәм һәм әүҙем сафтарын күреп, күңелдә һыҙланыу ҡатыш ғорурлыҡ тойғоһо ла уяна.

Бишенсе тиҫтәһенә аяҡ баҫып, оҙайлы хәрби хеҙмәтен тамамлап ҡайтҡандан һуң ғына ҡулына ҡәләм алырға йөрьәт иткән Хәлил Һөйөндөковтың киң мәғлүмәт сараларындағы тәүге әҫәрҙәре менән таныша башлағанда, Сибай яҙыусылар ойошмаһын етәкләй инем. Төп һөнәре буйынса тел ғилеменән, әҙәбиәттән алыҫ булыуына ҡарамаҫтан, уның ифрат ҡыҙыҡлы итеп яҙылған проза әҫәрҙәре, тос мәҡәләләре төрлө гәзит-журналдарҙа бер-бер артлы сыға башланы. Яҙыусылыҡ кәсебенә әүҙем тотонған был авторҙың яҙмалары әҙәбиәт һөйөүселәрҙең күңеленә ятырын шунда уҡ тойомлағайным.

Хәҙер халыҡ, анһатҡа, рәхәткә һалышып, магазинда һатылған сит тарафтарҙың еләк-емешен ашауға күнекте. Ә бит донъяны барлыҡҡа килтереүсе һәр халыҡҡа тәғәйенләгән ерендә еләк-емешен, үҫемлектәрен дә ҡушып яралтҡан. Ул үҫемлектәр фәҡәт шул тарафтағы тәбиғи шарттарға ҡулайлашып, көс-ҡеүәт ала, үҫә. Урындағы тәбиғәт шарттарына күнеккән хайуандар, ҡоштар һәм башҡа йән эйәләре шуларҙы ейеп көн күрә. Йәғни, әҙәм балаһы ла тереклек итеү, йәшәүгә һәләтлелекте үҙ ерендә үҫкән үҫемлектәр менән ризыҡланыуҙан ала була түгелме?