Ҡайһы саҡ тормош юлында шундай кешеләр осрай: улар менән аралашыу күңел түреңде яҡтыртып, донъяға ҡарашыңды киңәйтеп ебәргәндәй була. Туған тупраҡ көсө менән донъя көтөп, ер хәстәре менән мәшғүл булыуҙары юғарыға, йондоҙҙарға ҡарап фекерләргә ҡамасаулыҡ итмәй уларға, киреһенсә, ер кешеһенә генә хас аҡыл һәм зиһен берлеге уларҙың, бер фекер эйәһе әйтмешләй, Ер шарының ҡояшлы яғында йәшәүҙәренә тағы бер ишаралыр.

* * *

Минең һиҙемләү раҫ сыҡты: ҡыҫҡа ялдан һуң Осҡондо беҙҙең еңел санаға ектеләр. Теге ике атты - арттағы ылауға. Тәртә-дуғаларға ал таҫмалар бәйләнек.
- Миңә ҡарап торма, Мөҙәрис ҡустым, һебә башланыу менән ебәр Осҡондо, - тип өйрәтте Муллайән апа атайымды. Үҙе арғымаҡтың осаһынан иркәләп һөйөп ҡуйҙы. - Әйҙә, тағы бер күрһәт үҙеңде, хайуанҡай, һынатма.

Рәсәй Фәндәр академияһы Өфө федераль тикшеренеүҙәр үҙәгенең Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты үҙенең бер быуатлыҡ тарихын яҙҙы. Ошо ваҡыт эсендә быуын-быуын ғалимдар алмашынды, төрлө осорҙар кисерҙе, иң мөһиме, ул үҙенең төп маҡсатына тоғро ҡалды. Бөгөн шулай тип кенә әйтә алабыҙ: Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты бөгөнгө көндә донъяла танылыу яулаған ғилми учреждениеларҙың береһе. Юбилей уңайынан Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты директоры, философия фәндәре докторы Зөһрә РӘХМӘТУЛЛИНА, институттың әҙәбиәт бүлеге мөдире, филология фәндәре докторы Миңлеғәли НӘҘЕРҒОЛОВ һәм ҡулланмалы лингвистика һәм диалектология бүлеге мөдире, филология фәндәре кандидаты Зиннур СИРАЖЕТДИНОВ менән әңгәмә ҡорҙоҡ.

Беренсе киҫәк. Боронғо дәүер.
Икенсе бүлек. Бронза быуаты.
Бура мәҙәниәте ҡәбиләләре

Алик Камалетдинов - Башҡортостан Башлығының хәрби хеҙмәткәрҙәр менән йоғонтоло эшләү мәсьәләһе буйынса советнигы, Шайморатов һәм Доставалов исемендәге башҡорт батальондарын ойоштороу инициаторы, һөнәри хәрби хеҙмәткәр. Ул махсус операцияла ҡатнашыу өсөн ирекмәндәрҙе берләштереп кенә ҡалманы, улар менән бергә иңгә-иң терәшеп, хәрби бурыстарҙы үтәйәсәк. Украинаға сығыр алдынан Алик Финзир улы "Башинформ" мәғлүмәт агентлығына интервью бирҙе.

Мин һәләк ҡул эше менән булышырға яратам. Бәйләм, сигеү, тегеү, бисер менән үреү һәм башҡалар. Ҡул эше яратҡан мауығыуым булыу менән бер рәттән, ғаилә бюджетына килем килтереүсе сығанаҡ та.

Беҙ балалар йортонда үҫкән һуғыш осоро етемдәре. Мин ауылда йәшәгән сағымды, өйөмдө хәтерләмәйем. Берҙән-бер хәтирәм шул: тоноҡ тәҙрә быялаһында эленеп торған бәләкәй генә һауа бөртөгөн алам тип тырнап та, һуҡҡылап та, ялап та ҡарауым. Алып булманы ул бөртөктө. Һауа бөртөгөмө, һыу бөртөгө ине микән ул, тик хәҙер күҙ йәше бөртөгөләй иҫкә төшә. Кипмәй ҙә, ағып та төшмәй, юйылмай ҙа...

Был әйтемдә һүҙ, ысынлап та, сит кеше атына менеү хаҡында барамы, әллә башҡа төрлө ярамаған ғәмәл башҡарыу тураһындамы? Ғөмүмән, "кеше атына менеү" һүҙбәйләнешен нисек аңларға була һуң? Бында дүрт аяҡлы атҡа менеү генә күҙ уңында тотоламы? Ошо хаҡта ентекләберәк фекер йөрөтөп ҡарайыҡ.

Белем биреү программалары берҙәм буласаҡ. РФ Дәүләт Думаһы шундай ҡанун ҡабул итте. Был "алтын стандарт" тип аталған программаларҙы РФ Мәғариф министрлығы 1 ғинуарға тиклем эшләргә һәм раҫларға, ә киләһе уҡыу йылынан барлыҡ мәктәптәр улар буйынса уҡый башларға тейеш. Программаларҙы эшләгәндә төбәк, милли һәм этномәҙәни үҙенсәлектәр иҫәпкә алынасаҡ һәм бының өсөн төбәк властары ылыҡтырыласаҡ.

Ошо көндәрҙә Урал аръяғы райондарының бер ауылында булырға тура килде. Был ауылда иң күп оҙон ғүмерле кешеләр йәшәй. Ауылдың йылғаһы бар, уның һыуын төрлө лабораторияларҙа тикшереү үткәреп, сифаты яғынан Башҡортостанда иң яҡшы һыу сығанаҡтарының береһе тип билдәләгәндәр. Тауҙар араһында урынлашҡан был ауылдан күп кенә юғары белемле белгестәр, ғалимдар, профессорҙар сыҡҡан, унда йәшәүсе кешеләр бик эшсән һәм уңғандар, шәхси хужалыҡтарында тырышып эшләйҙәр, күбеһенсә мал аҫрау менән шөғөлләнәләр.

Ошо көндәрҙә Ставрополь крайында уҙғарылған "Иң яҡшы туған тел һәм туған әҙәбиәт уҡытыусыһы-2022" Бөтә Рәсәй конкурсын тотош ил ҡыҙыҡһынып күҙәтте. Тәүге тапҡыр үткәрелгән был ярышта Рәсәйҙең 68 субъектынан утыҙҙан ашыу төр телде йәш быуынға туған тел булараҡ өйрәтеүсе 69 уҡытыусы ҡатнашты. Башҡортостан данын яҡлаған Өфө ҡалаһының 107-се лицейы башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы Мирас Ишдәүләтов "Тамашасы һөйөүе" номинацияһында еңеү яуланы һәм конкурста маҡтаулы бишенсе урынды алды. Конкурс барышы һәм һөҙөмтәләре тураһында педагогтың үҙенән һораштыҡ.

"Торатау" конгресс-холында Башҡортостан Республикаһының халыҡ яҙыусыһы Таңсулпан Ғарипованың милли әҙәбиәтте һәм мәҙәниәтте үҫтереүгә индергән өлөшөнә арналған Бөтөн Рәсәй ғилми-ғәмәли конференция үтте.

Сентябрҙә дин эшмәкәре, мәғрифәтсе, Әхмәтзәки Вәлидиҙең уҡытыусы-остазы Хәбибназар Һатлыҡов-Үтәкиҙең тыуыуына 160 йыл тулды. Ете томлыҡ "Башҡорт әҙәбиәте тарихы"ның икенсе томында Хәбибназар Үтәки хәҙрәттең ижадына ла урын бирелгән. Бынан тыш, уның тураһында башҡа китап һәм мәҡәләләрҙә мәғлүмәттәр осрай.

Бөрйән районы Иҫке Монасип ауылында йәшәүсе Гөлнара һәм Марс Хәйруллиндар бына 15 йылға яҡын йомортҡа һала торған тауыҡ аҫрау менән мәшғүл. Ғаилә табынынан тыш, ауылдаштарын да йыл әйләнәһе йомортҡа менән тәьмин итеп тора уңған ғаилә. Хужабикә был шөғөлгә үҙе лә һиҙмәҫтән тотона. Күршеләренең ихатаһындағы матур ғына тауыҡтарға һоҡланып, уларҙың йомортҡаларын һорап ала. Өфөнән килтерелгән "несушка"ларҙы баҫтырып сығара. Тора-бара бындай тауыҡтар Бөрйән баҙарында ла һатыла башлай һәм Гөлнара Әхәт ҡыҙы хужалығында тауыҡтарҙың бүтән төрлө тоҡомдарын да һынап ҡарай.

Юрматы, тамъян, ҡыпсаҡ ырыуҙары йәшәгән Мәләүез районы биләмәһендә тарихи ваҡиғалар шаһиты, арҙаҡлы шәхестәр төйәге булған тораҡ пункттар байтаҡ. Арыҫлан - шундай ауылдарҙың береһе.

Башҡортостанда өсөнсө йыл уҙғарылып килгән Милли кейемдәр көнө республиканың төп музейында ла киң масштабта үтә. Ағымдағы ошондай байрам Башҡортостан Республикаһының Милли музейына үҙ халҡының тарихына, ғөрөф-ғәҙәтенә, йолаларына һәм милли кейеменә битараф булмағандарҙы йыйҙы. Байрамға килеүсе төрлө милләт вәкилдәренең үҙ милли кейемдәрендә булыуы был көндөң һәр кем өсөн әһәмиәтле булыуын һәм музейҙың "Милли кейемдә булайыҡ" тигән саҡырыуын ҡуш ҡуллап күтәреп алыуын раҫланы.

* * *

- Фәриҙәмде һөҙәшеп ҡайттылар, - тип бошонғандай итте өләсәйем бер көн, ут күршебеҙ Таҡыя инәй ингәндә, мыштым ғына күҙҙәрен һөртөп. - Кинйәкәйем дә китә инде оя таштап...
Миңә ул шул ҡәҙәре йәл булып китә. Олатайым һуғышҡа алынғанда биш бала менән ҡалған өләсәйем ниҙәр генә күрмәгәндер, әммә бишеһен дә аяҡтарына баҫтыра алған. Бына бөгөн иң кесеһен оҙатырға йыйына.

Танылған тележурналист, Шәһит Хоҙайбирҙин исемендәге Хөкүмәт премияһы лауреаты, Башҡортостандың атҡаҙанған матбуғат һәм киң мәғлүмәт хеҙмәткәре, Башҡортостан телевидениеһының алтын фондына ингән "Йөрәк", "Батыр", "Эльбрус", "Янсыҡ", "Мин үлмәнем, башҡорттар", "Ер ҡөҙрәте", "Әхмәтзәки Вәлиди Туған. Тыуған илгә оҙайлы юл", "Минең исемем - Салауат", "Һайланған яҙмыш" һ.б. документаль фильмдар авторы Гәүһәр Тимерхан ҡыҙы БАТТАЛОВА ҡайҙа ғына, кем генә булып эшләмәһен, һәр урында ла башҡарған хеҙмәтенә ярашлы документаль фильм төшөрә. Шуға күрә уның менән әңгәмәбеҙҙе тап шул туралағы һорауҙан башланыҡ.

Беренсе киҫәк. Боронғо дәүер.
Икенсе бүлек. Бронза быуаты.
Абашев ҡәбиләләре

Ошо ҡәүем кешеләре Волганан Уралға тиклемге арауыҡты биләгән күп һанлы ҡәрҙәш ҡәбиләләр төркөмөн хасил итә. Улар айырым төркөмдәргә бүленеп, башҡа бер ҡәбиләләр менән бергә ҡатнаш халыҡ булып формалаша. Тикшеренеүселәр абашев мәҙәниәте осорон б.э. тиклемге XVII - XIV быуаттар сиктәрендә билдәләй. Башҡортостанда уларға ҡараған 60-тан ашыу ҡурған төркөмдәре һәм торалар булыуы асыҡланды.

Автомобиль тотҡан һәр кеше теге йәки был проблемаһы менән автосервисҡа йә, һис юғында, берәй белемле таныш автоһөйөүсегә мөрәжәғәт иткәне барҙыр. Шул өлкәлә бәғзе берәүҙең ғәйәт күп белеүенә ғәжәпләнәһең. Һәр төрлө автомобиль төрҙәрен, уларҙың двигателдәре һәм башҡа частары буйынса айырмалыҡтарын биш бармағы һымаҡ белгән кешеләрҙе күргәнем бар. Илдә булған барлыҡ тиерлек машина маркаларын белеүселәрҙең күплеге бөгөн ғәҙәти хәлгә әйләнеп бара. Нәҡ ана шуның һымаҡ уҡ, боронғо беҙҙең ата-бабаларыбыҙ үҙҙәренең ғүмерлек дуҫы - ат тип аталған хайуанды ла бик яҡшы белгәндер, тип уйлайым әле мин. Һәр төрлө гәзит-журналдарҙа, китаптарҙа ат тураһында күп яҙыла. Лөғәтебеҙҙә лә был исем тәрән урын алған: бөгөн бөтә Ер йөҙөндә техника заманы хөкөм һөрөүенә ҡарамаҫтан, был хайуанды бырыбер йыш ҡына телгә алабыҙ. Хатта ысын атты тик телетапшырыуҙарҙа ғына тиерлек күргән, ҡалала йәшәгән яҡташтарыбыҙҙың да теленән төшмәй был төшөнсә.