"Киске Өфө" гәзитенең һәр һанында тиерлек ошо рубрика менән донъя күреп торған мәҡәләләрҙе уҡып барам: эшлекле фекерҙәр ҙә, ҡайһы бер проблемалар хаҡында тәнҡит һүҙҙәре лә була. Гәзиттең даими уҡыусыһы булараҡ, мине бер һорау борсой: ана шундай эшлекле фекерҙәр һәм тәнҡит һүҙҙәре ҡала властары иғтибарына барып етәме икән?

Бөгөнгө йәштәр тураһында ике төрлө фекер бар. Берәүҙәр яңы быуынды ғәмһеҙ, тәрбиәһеҙ, мораль ҡиммәттәре түбән, тип битәрләһә, икенселәре уларға ҡаршы сыға, бөгөнгө ҡыҙ һәм егеттәрҙең ҡыйыу, маҡсатына тиҙ ирешеүсән, алдан күрә белеүсән булыуын билдәләй. Эйе, хәҙерге йәштәр тиҙ уйлап, оператив эшләргә ярата. Улар өсөн һөҙөмтә лә шунда уҡ һәм бары тик яҡшы булһын. Шуға күрә лә, йәш быуынды матди байлыҡҡа өҫтөнлөк биреүҙә, юғары дәрәжәләр яуларға тырышыуҙа, карьераға ынтылыуҙа ла ғәйепләп маташалар. Белгестәр белдереүенсә, йәштәр һуҙылып, бер урында оҙаҡ торорға яратмай, ҡыҙыҡһындырмаған әйбергә иғтибарын да 8 секундтан артыҡ йүнәлтмәй. Мейеләре лә ҙур мәғлүмәтте шунда уҡ тулыһынса ҡабул итә алмай икән. Кәрәкле әйберҙе уларға әҙләп кенә, күргәҙмә мәғлүмәт, йәғни хәҙергесә әйтһәк, смайлик, йылмайликтар менән еткереүе яҡшыраҡ, имеш. Ҡайһы ваҡыт күбеһенсә виртуаль режимда көн күргән йәштәр ысын донъяла йәшәргә ялҡауланмаймы икән, тигән фекер ҙә уянып ҡуя. Ҡыҙыҡ, бөгөнгө йәштәр ниндәй ул, ниндәй ҡарашҡа эйә, ниндәй ҡиммәттәргә өҫтөнлөк бирә? Ошо хаҡта ҡыҙыҡһынып, әүҙем йәштәребеҙҙең береһе - йәш ғаилә башлығы, Белорет районы Мәхмүт ауыл биләмәһе депутаты Нур Фәррәх улы Камалетдинов менән әңгәмәләштек.

Өфөлә тыуып-үҫкән, хеҙмәт юлын ошонда башлап, бар ғүмерен ошо ҡалаға бағышлаған милләттәштәребеҙ араһында ҡыҙыҡлы һөнәр эйәләре байтаҡ. Мәҫәлән, бөгөнгө геройыбыҙ - ҡурсаҡтар хакимы, ҡурсаҡ театры актеры. Йәмғиәттә был һөнәргә көлөбөрәк ҡараһалар ҙа, ҡурсаҡ театры актерының хеҙмәте балет артисыныҡына тиңләштерелгән, улар шундай уҡ физик көсөргәнеш менән эшләй. Башҡорт дәүләт ҡурсаҡ театры актеры, режиссер, педагог, Башҡортостандың һәм Рәсәйҙең халыҡ артисы Айрат Әкрәм улы ӘХМӘТШИН менән әңгәмәбеҙ ошо еңел булмаған хеҙмәт, театр сәнғәте һәм, әлбиттә, уның ғаиләһе һәм Өфөһө тураһында.

Бынан бер нисә йыл элек ниндәйҙер сарала Мәрйәм Бураҡаеваның: "Ҡытайҙар үҙҙәренең дауалау ысулдарын донъя кимәленә сығарҙы, ә ниңә беҙ, башҡорттар, быуын-быуындан тапшырыла килгән имләү алымдарын тергеҙмәйбеҙ, үҙебеҙҙең дауалау ысулын булдырмайбыҙ, үҙебеҙҙең системаны эшләмәйбеҙ?" - тигәйне. Һуңғы ваҡытта "Урау" тип аталған креатив-хәрәкәт эшмәкәрлеге терапияһы тренингтары үткәрелә башланы. Хәҙер ундай саралар аҙым һайын, тип иғтибар итмәҫкә лә булыр ине, әммә был осраҡта түгел, сөнки ул халҡыбыҙҙың бөйөк эпосы "Урал батыр" эпосы мотивтарына нигеҙләнеп тормошҡа ашырыла. Бөгөн ошо милли һауыҡтырыу йүнәлешендә эшләгән психологтар Ғәлиә СӘЛИХОВА һәм Рөстәм КӘЛИМУЛЛИН менән бик күп һорауҙарға яуап эҙләйәсәкбеҙ.

Бөрйән ырыуының килеп сығышы ифрат ҡыҙыҡлы, ул башҡорт халҡының этногенезында айырым урын биләй. Бөрйәндәрҙең боронғо тарихи тамырҙары Урта Азия, Кавказ һәм Көнсығыш Европа тарафтарынан Көньяҡ Уралғаса таралып китеп, этнографик һәм тарихи тикшеренеүҙәр өсөн күп төрлө мөмкинлектәр ҡалдырған. Яҙма сығанаҡтар, мифология (легенда-риүәйәттәр), археология, палеогенетика һәм геногеография материалдары бөрйән тарихын асыҡларға, уның дөйөм башҡорт тарихындағы урынын билдәләргә ярҙам итә.

Фатирлы булыуға ҡарағанда, ҡала янында үҙ йортонда йәшәргә теләүселәр һаны көндән-көн арта. Һәм төҙөлөш баҙарында үҙ хеҙмәттәрен тәҡдим итеүсе шабашсылар ҙа, ошо өлкәлә етди эшмәкәрлек алып барыусы компаниялар ҙа етерлек. Улар араһында кемгә йорт төҙөүҙе ышанып тапшырыу һәр кемдең үҙ ихтыярында. Шулай ҙа бер ҡайҙа ла теркәлмәгән, тейешле килешеү төҙөй алмаған һәм, тәбиғи, яуаплылыҡтан алыҫ булған төҙөүселәр бригадаһына ҡарағанда, үҙ эшенә гарантия биреүсе һәм етешһеҙлек табылғанда уны үҙ иҫәбенә төҙәтеүсе рәсми эшләгән ҙур ойошма араһында айырма ҙур. "Сифатлы эш өсөн аҡсаны ла күберәк сығарырға тура килә, ләкин ул үҙен аҡлай", - тип билдәләй бөгөнгө әңгәмәсем Өфө ҡалаһында ағас йорттар һалыу эшмәкәрлеге менән шөғөлләнгән компания етәксеһе Рөстәм Закир улы БУКОМБАЕВ.

Был аҙнала Хөкүмәт Йортонда үткән оператив кәңәшмәлә Республика Башлығы вазифаһын ваҡытлыса башҡарыусы Радий Хәбиров ҡайһы бер көнүҙәк мәсьәләләргә - "Башҡорт ихаталары" һәм подъездарҙы ремонтлау буйынса республика программаларын тормошҡа ашырыуға - айырым иғтибар бирҙе. Ҡаланың район хакимиәттәре башлыҡтарына һәм яуаплы идаралыҡтарға был мәсьәләгә етди иғтибар бирергә ҡушып, ҡала округы хакимиәте башлығы Өлфәт Мостафин үҙе шәхсән ихаталар һәм подъездар буйлап контроль тикшереү үткәрергә теләген белдерҙе.

Ер йөҙөндә тереклек иткән барса йән эйәһе бер уртаҡ ҡанунға - үҫеш ҡанунына буйһона. Үҫеш булмаһа, йәшәйеш тә юҡҡа сығыр ине. Тап үҫеш процестары быуындар алышыныу, яңырыу аша тормоштоң мәңгелек әйләнешен тәьмин итә.

V Бөтөн донъя башҡорттары ҡоролтайы Башҡортостандан, Рәсәйҙең төрлө төбәктәренән һәм 27 сит илдән биш йөҙгә яҡын делегатты баш ҡаланың "Торатау" Конгресс-холл бинаһына тупланы. Йыйын барышында делегаттар һигеҙ фекер алышыу майҙансығы эшендә ҡатнашты. Шул майҙансыҡтарҙағы эшлекле фекер алышыуҙар һөҙөмтәһендә ҡабул ителгән ҡарарҙарҙы Башҡортостан Башлығы вазифаһын башҡарыусы Радий Хәбиров тыңланы һәм һәр күтәрелгән мәсьәлә буйынса үҙ фекерен әйтә барҙы. Радий Фәрит улының сығышынан ҡайһы бер өҙөктәр килтерәйек.

Тәрбиә өлкәһе - мәңгелек темаларҙың береһе инде ул. Тормош, йәшәү шарттары менән бергә үҙебеҙ ҙә, балалар ҙа, тимәк, тәрбиә ысулдары ла, уның менән бергә мәктәптәрҙә белем биреү саралары ла үҙгәреп кенә тора. Бөгөн мәғариф системаһы күберәк нимәгә иғтибар йүнәлтә? Балаларҙы ниндәй хәүефтәрҙән аралау мөһим? Ғөмүмән, һуңғы йылдарҙа мәғариф системаһында йыш яңғыраған психологик хәүефһеҙлек тигән төшөнсә нимәне аңлата? Ошолар тураһында Башҡортостан Республикаһы Мәғарифты үҫтереү институтының педагогика һәм психология кафедраһы мөдире, педагогика фәндәре кандидаты, доцент Лилиә Рәшит ҡыҙы ХАЛИҠОВА менән әңгәмәләшәбеҙ.

Өләсәй менән әсәйҙең араһында ниндәй айырма бар? Ни өсөн балалар өләсәйҙәрҙе ярата, уларға тартыла? Улар янында ҡалырға, барырға, ялдарын йәки каникулдарын шунда үткәрергә ынтыла Әрләмәгәндәре, барыһын да рөхсәт иткәндәре, күберәк маҡтағандары, уларға ваҡыт бүлгәндәре, ихлас яратҡандары өсөнмө? Былар ҙа етерлек сәбәптәр, шулай бит? Ә ни өсөн өләсәйҙәр шулай була ала ла, әсәйҙәр булып етә алмай? Ҡыҙыҡ һорау, эйеме? Сөнки өләсәйҙәр психик өлгөрөүҙең юғары дәрәжәһенә еткән, улар тынысланған, юҡҡа-барға ҡыҙып, ҡаңғырып бармай торған халәткә еткән. Өләсәйҙәр аҡылланған, улар йөрәген дә, асыуын да, хистәрен дә аҡылға буйһондорған. Өләсәйҙәр ҡыйыу, улар ейәнен эттән дә, уҡытыусынан да, хатта баланың үҙ ата-әсәһенән дә яҡлай ала. Һәм бына йәнәшәһендә ошондай үҙ-үҙенә ышанған, тәжрибәле, күпте белгән, бер хәлдә лә ҡалтырап төшмәгән, ҡысҡырмаған һәм барыһын да тик ыңғайға ғына һаплап торған өләсәй булыуы йәш әсәләр өсөн бер бәхет.

Интернетта Өфөнөң Салауат Юлаев майҙанындағы кафе эргәһендә "АЯБашкир" исемле алтаҡта тураһында фекер алышыуға осрағас, әлеге яҙыуҙың "хужаһы" булған компанияның идара итеүсеһе Кристина Миллер менән осрашып әңгәмә ҡорҙоҡ.

Һуңғы арала сағыу төҫтәге, МДИ тип яҙылған эмблемалар күҙегеҙгә йыш салына башланымы? Аптырамағыҙ, Өфө мөһим сараға әҙерләнә - киләһе аҙнала, 9-14 июлдә, баш ҡалала 53-сө Йәйге халыҡ-ара Балалар уйындары үтәсәк. Ҡала хакимиәтендәге оператив кәңәшмәлә лә тап ошо тема иғтибар үҙәгендә торҙо тиергә мөмкин.

Хәҙерге осорҙа халыҡтарҙың килеп сығышы, тарихи үткәне, этнос һәм милләт булып формалашыуы проблемалары замандаштарыбыҙҙа ҙур ҡыҙыҡһыныу уята. Ошо өлкәгә ҡараған ғилми тикшеренеүҙәр ҙә бихисап, әленән- әле яңы китаптар баҫылып сыға, интернет селтәрҙәрендә ошо тема буйынса ҡыҙыу бәхәс-дискуссиялар ҙа тоҡанып китә. Бән фәҡирегеҙгә башҡорт милләте (этносы) проблемалары менән бәйле аналитик мәҡәләләрҙә сағылыш тапҡан ҡайһы бер ғилми ҡараштар менән танышырға тура килде.

"Киске Өфө" гәзитенең һәр һанын яратып уҡып барам, рәхмәт һеҙгә! Ҡайһы бер мәҡәләләрҙе уҡып, оҙаҡ уйланып йөрөйөм, көйәләнеп тә кителә, күҙҙәргә йәш эркелә, тик бер нәмә лә эшләп булмай: беҙ, һуғыш йылы балалары, уның бөтөн ауырлыҡтарын өлкәндәр менән бергә күтәрештек; әсәйҙәребеҙ, өләсәй-ҡартәсәйҙәребеҙ ирҙәрен, улдарын, атай-ағайҙарын, ҡустыларын, туғандарын юғалтыу ҡайғыһын беҙгә, балаларына баҫып йыуанды.

Хәйбулла районы Һаҡмар-Наҙарғол ауылының үр яғында, Һаҡмар туғайындағы ғәжәп күркәм урында 2019 йылдың 14 июнь көндө бер юлы ике бәйге үтте. Гүйә, ике ҡанатын ҡағып, Уралтау иңләп осҡан Аҡбуҙатты менеп, Уралбатыр менән Һомай килеп төштө. Йыйылған халыҡҡа фатиха биреп, ике илаһи ҡанат бүләк итте рухи батырҙарыбыҙ: сәсәнһүҙ оҫталарына - йыр-моң ҡеүәһе, ҡул эше оҫталарына - милли биҙәктәрҙе тергеҙеү ҡомары! Ҡупшы сәхнәлә Мөхәмәтйән йыраусы Ҡаҙаҡбаев хөрмәтенә Төбәк-ара асыҡ сәсәндәр бәйгеһе башланды, йәнәшәләге аулаҡ аласыҡтарҙа - Әсмә Усманова иҫтәлегенә "Гәләбаш тауы буйында" тип исемләнгән милли кейем оҫталары конкурсы теҙелеп китте.

Тарих фәндәре кандидаты, зыялыларыбыҙ араһында үҙенең башҡорт ырыуҙары тарихы, популяцион этногенетика буйынса яҙылған ғилми эштәре, социаль селтәрҙәрҙәге мәҡәләләре менән танылыу тапҡан ғалим, БР Стратегик Тикшеренеүҙәр Институтының Ижтимағи-мәҙәни анализ үҙәге етәксеһе Юлдаш Мөхәммәт улы ЙОСОПОВ менән сираттағы әңгәмәбеҙ үтә ҡыҙыҡлы темаға - Башҡортостандың яңы этник брендын булдырыуға арналды. Йәш башҡорт ғалимының яңы хыял-пландары уҡыусыларыбыҙ күңеленә хуш килер, тип уйлайбыҙ.

Бынан бер нисә йыл элек республикала "Айыҡ Башҡортостан" төбәк йәмәғәт ойошмаһы эш башлағайны. Өлкәндәр күҙлегенән бала-саға кеүек кенә күренгән йәш егеттәрҙең шул уҡ ололар тыуҙырған яһалма кәртәләрҙе үтә-үтә, ҡыҫҡа ғына ваҡыт эсендә милләттәштәребеҙҙе айыҡтырыу йүнәлешендәге эшмәкәрлеге тиҙҙән цунамиҙай тотош дәүләтебеҙҙе ҡаплап алып, "Айыҡ ауыл" конкурсына башланғыс һалынғайны. Был конкурс яйлап Башҡортостан сиктәрен үтеп, тотош Рәсәй киңлегенә таралды.

Беҙ, башҡорттар, был ергә ҡайҙандыр ситтән килмәнек. Тамырыбыҙ - ошонда. Йәнебеҙ, "Урал батыр" эпосында бәйән ителгәнсә, кешелек барлыҡҡа килгән мәлдә үк ошо ерҙә яралған. Ошо ерҙән моң, тел, һут, ҡот, бәрәкәт, ырыҫ алғанбыҙ. Ҡайһы берәүҙәр беҙҙе "ситтән килтерергә", ошо ерҙең килмешәге итеп күрергә теләй. Әйтергә кәрәк, был фараз еребеҙгә, йәнебеҙгә, тарихыбыҙға дәғүә итеүселәрҙең уйҙырмаһы, ҡотҡоһо, аҫтыртын уй-ниәте. Был, үҙенә күрә, һыбайлы һәм йәйәүле мөнәсәбәте сағылышы. Тарихы шулайыраҡ: бер мәл һыбайлы үҙ юлында йәйәүлене осратҡан, ти. Арыған һәм талсыҡҡан йәйәүле һыбайлынан үҙен атҡа менгәштереп алыуын үтенгән. Һыбайлы уны йәлләгән һәм эйәренән урын биргән, үҙенә ризыҡ биреп әүҡәтләндергән. Улар бергилке барғас, эйәрҙә иреккән элекке йәйәүле ат хужаһына: "Һин эйәрҙән төшөп, артабан йәйәү атла ла ҡуй, артабан мин бер үҙем барайым", - тигән белдереү яһаған. Кеше күңелле һыбайлы атынан төшөп, йәйәү атлаған һәм йәйәүлегә әүерелгән. Беҙҙе "ситтән килгән" тип иҫбатларға тырышыусы ла шул уҡ йәйәүле бит...

Әлеге рубрика булыуынан файҙаланып үҙемде ҡыуандырған һәм шулай уҡ борсоған ҡайһы бер мәсьәләләр тураһында әйтеп үтәйем әле. Ҡағыҙға баҫылған күҙгә лә бәрелә, ҡолаҡҡа ла эленә, мейегә инеп һеңеп тә ҡала.