Ошо көндәрҙә Бөйөк Еңеүгә арналған "Еңеү дәрестәре" халыҡ-ара методик эшкәртмәләр конкурсына йомғаҡ яһалды. Ярышты Рәсәйҙең Мәғариф министрлығы "Мәғариф" компаниялар төркөмө, Рәсәй тарих йәмғиәте һәм "Ватан тарихы" фонды менән берлектә ойошторҙо.

Конкурста Рәсәйҙән һәм 25 сит илдән 15 мең педагог ҡатнашҡан. 2019 йылдың 1 сентябренән старт алған ярыштың тәүге һайлап алыу туры быйыл февраль айында ғына тамамланған, унда 11 йүнәлеш буйынса иң яҡшы эш өлгөләре билдәләнгән. Артабан ҡатнашыусылар үҙҙәре тәҡдим иткән методик эшкәртмәгә ярашлы дәресте Мәскәү ҡалаһында үткәрергә тейеш була, әммә билдәле сәбәптәр арҡаһында һуңға тиклем был ғәмәл кисектерелә килә. Һөҙөмтәлә, финалға сығыусылар дәрестәрен видеоға төшөрөп, жюри ҡарамағына тапшыра. Бына ошондай ябай булмаған һөнәри һынауҙа Башҡортостандан Борай ауылының 2-се гимназияһынан башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы Ләйсән Муллағәлиева "Туған тел" номинацияһында еңеү яулай.

Башҡорт телендә матур һүҙҙәр бик күп. Улар араһында башҡа телдәрҙә туранан-тура мәғәнәһе булмағандары ла бар. Мәҫәлән, моң... Уны урыҫсаға "мелодия" тип тәржемә итәбеҙ. Әммә ул барыбер һүҙҙең тулы мәғәнәһен бирә алмай. Уның тик башҡорт телендә генә осрауында ниндәйҙер бер сер йәшеренгән, моғайын.

Заман талаптарына яуап биргән мәғариф учреждениелары республикабыҙҙа бихисап һәм, әлбиттә, шуларҙың тос өлөшө баш ҡалабыҙға тура килә. Айырым иғтибарға лайыҡ белем усаҡтары араһында Өфө статистика, информатика һәм иҫәпләү техникаһы колледжын атап китергә булыр ине. Был урта һөнәри белем биреү учреждениеһының тарихы 1932 йылдан башлана һәм атамаһы үҙгәреп торһа ла, бөгөнгәсә илгә кәрәкле техник һөнәрле белгестәр әҙерләү тәғәйенләнеше һаҡланып ҡалған.

Һуңғы ваҡытта йәмғиәттә "интернет-диагноз" тигән күренеш йыш күҙәтелә башланы, йәғни халыҡ интернетта тажзәхмәт тураһында ниндәй мәғлүмәт күрә, үҙендә шул билдәләрҙе таба, асыҡлай һала. Үҙенә диагноз ҡуя ла, сирҙән дауаланған кешеләр яҙған дарыуҙарҙың исемлеген күсереп алып, дауаханаға йүгерә. Хатта кредитҡа батып, дарыу алыусылар ҙа барлыҡҡа килгән, тиҙәр.

1917 йылғы халыҡ иҫәбен алыу

Беренсе донъя һуғышы һәм илдең тиҙ үҙгәреүсән иҡтисади хәле яңы статистик мәғлүмәттәр талап итә. 1917 йылдың 16-18 февралендә үткән Бөтә Рәсәй статистиктар съезында күпселек земстволар тотош ауыл хужалығы иҫәбен алыу өсөн сығыш яһай. Земство, ҡала һәм хөкүмәт статистиктары съезының (18-22 апрель, 1917 йыл) ҡарарында анкеталар, ойоштороу мәсьәләләре, иҫәп алыуҙы тамамлау ваҡыты (15 август - 1 сентябрь), сығымдар ҡаралған халыҡ иҫәбен алыу программаһы урын ала.

Йәш быуында театр сәнғәтенә һөйөү тәрбиәләү, тамашасылар мәктәбен үҫтереү һәм сәхнә аша башҡорт телен пропагандалау өлкәһендә алыштырғыһыҙ үҙәк урынды тотҡан "Сулпан" балалар театарында инде ике тиҫтә йылдар Рәмзиә һәм Фәһим СӨНӘҒӘТОВтар ғаиләһе эшләй. Ғаилә, балалар һәм хеҙмәт коллективы ғына түгел, уй-фекерҙәре лә, идеялары ла уртаҡ был парҙың. Ике кеше араһында бындай оҡшашлыҡ нимәнән барлыҡҡа килә? Яуаптарҙы иһә беҙ Сөнәғәтовтарҙың үҙҙәренән ишетәсәкбеҙ.

Башҡортостан Республикаһының Күсемһеҙ мәҙәни мираҫ объекттарын һаҡлау һәм файҙаланыу буйынса ғилми-етештереү үҙәге етәксеһе Данир Әхмәҙи улы ҒӘЙНУЛЛИНдың хеҙмәт биографияһы тулыһынса тип әйтерлек үткән быуаттың 80-се йылдар аҙағында илебеҙҙә башланып китеп, бөгөн дә дауам иткән үҙгәрештәр дәүеренә бәйле. Әйтергә кәрәк, Данир ошо осор һынауҙарын лайыҡлы үтеп, үҙен шәхес булараҡ һәр йәһәттән раҫлаған кеше. Уның менән әңгәмәбеҙ ҙә, асылда, ошо үҙгәрештәр юҫығында барыр.

Балыҡсы ырыуы төньяҡ башҡорттарына ҡараған этнографик төркөмгә инә. Улар нигеҙ һалған ауылдарҙың күпселеге Төй һәм Сарс йылғалары буйында урынлашҡан. XX быуат башындағы революцияға тиклем ошо ырыу халҡы йәшәгән административ территория Өфө губернаһының Бөрө өйәҙе Балыҡсы олоҫо тип атала. Хәҙерге ваҡытта Асҡын районының Әмир (Байғош), Билгеш, Гөмбә, Яңы Сөйөш, Кәмәшиҙе, Солтанбәк (Иҫке Сарс), Сураш, Яңы Ҡушкилде, Иҫке Ҡушкилде, Урмияҙ (Юрмияз), Үршиҙе, Көнгәкбаш, Ташлыкүл (Шишмә), Ҡариҙел районының Муллаҡай, Яңы Муллаҡай, Түбәнге Балмазы ауылдарында балыҡсы ырыуы вариҫтары йәшәй.

Үҙизоляцияла ултырыуға ярты йылдан ашыу булып китте. Мәктәп уҡыусылары һәм студенттарҙың өйҙән уҡығанына ла байтаҡ инде. Балаларҙың ситтән тороп уҡыуын башта ҡыҙыҡ итеп тә, уйын-көлкө аша ла һөйләһәләр, бөгөн был тәртиптең мәктәп өсөн дә, ата-әсәләр өсөн дә, ә иң мөһиме, уҡыусыларҙың үҙҙәре өсөн бәлә булып килеүен йәшермәйҙәр. "Был белем биреү түгел инде", тип асыҡтан-асыҡ әсенеп әйтә һәм баштарын тота уҡытыусылар ҙа, ата-әсәләр ҙә. Ә шулай ҙа уҡырға кәрәк. Балалар белем алырға һәм төрлө яҡлап үҫешергә тейеш. Мәктәпкә һәм уҡытыусыларға һалынған яуаплылыҡ ҡапыл ғына ата-әсәнең үҙ елкәһенә төшөп ятты һәм улар был осраҡта ни эшләргә белмәй ҙә ҡалды. Бөтәһе лә түгел, әлбиттә. Уҡыу-уҡытыуҙы ғаилә болаһына әйләндереп ебәргәндәр ҙә, балаларын интернет донъяһына оҙатып, тыныслыҡ тапҡандар ҙа һәм был эште тейешле системаға һалып алып, ауыр ваҡыттарҙы бәләкәстәре (үҫмерҙәре) менән бергә үтә белгән ата-әсәләр ҙә бар. Был темаға башланғыс синыф уҡыусыһының әсәһе Зилә Ниғмәтуллина менән һөйләштек.

Һуңғы ваҡытта ҡала хакимиәтендә генә түгел, барлыҡ кимәлдәге кәңәшмәләр ҙә көндән-көн киңерәк тарала барған ковид-пневмония сире тураһындағы мәғлүмәттән башлана, шикелле. Был юлы ла Өфө ҡалаһы хакимиәте башлығы вазифаһын башҡарыусы Радмил Мөслимов көн тәртибендә ҡараласаҡ мәсьәләләргә күсер алдынан республика Башлығының юғары әҙерлек режимы тураһындағы Указына индергән үҙгәрештәренә туҡталып китте.

Гәзитебеҙҙең үткән һанында ғына тормошобоҙға үтеп итеп, ышаныслы тамыр йәйә башлаған алдыҡ һәм кешеләрҙе төп башына ултыртыусы мошенниктар хаҡында "Әйт,тиһәгеҙ..." рубрикаһында яҙып сыҡҡайныҡ. Шунан һуң даими уҡыусыбыҙ С. исемле (тулы исемен атамауҙы үтенгән) ханымдан минең бәйләнешкә күләмле генә хәбәр килеп төштө. Автор "Киске Өфө" гәзитенә бындай материал баҫҡан өсөн рәхмәтен белдерә, кешеләргә аңлатыу, уларҙы алданыуҙан аралауҙың бик тә кәрәкле булыуы тураһында яҙа һәм күптән түгел генә үҙе менән булған хәлде бәйән итә. Артабан һүҙ уның исеменән бара.

Республикабыҙ ауылдары быйыл да "Айыҡ ауыл - 2020" конкурсына дәррәү ҡушылды. Уның ниндәйҙер һөҙөмтәләре һиҙеләме, эскелек кәмейме?

Илһам БАЙГИЛДИН, хеҙмәт ветераны: Был эпидемия бөтөн хыялдарыбыҙҙы, уй-ниәттәребеҙҙе бутап, йәшәйешебеҙгә үҙ режимын индерҙе. Шуға ҡарамаҫтан, шөкөр, тормош дауам итә, шулай булырға тейеш тә. Улай ғына ла түгел, ер йөҙөнөң сирҙән арыныуы, тиҙерәк сәләмәтләнеүе уға ҡаршы тороусы көс менән үлсәнәсәк. Сиргә ҡаршы тороу ни тиклем ҡеүәтлерәк, берҙәмерәк булһа, ул шул тиклем тиҙерәк сигенәсәк. Тап бына ошондай киҫкен көрәш барған заманда халҡыбыҙҙан сәләмәт тормош рәүешенә ылығыуы талап ителә лә инде. Шуға күрә лә быйыл иғлан ителгән "Айыҡ ауыл - 2020" республика конкурсы һауыҡтырыуҙың бик урынлы сараларының береһе булараҡ ҡабул ителә. Тәүҙәрәк интернет буйлап, йәнәһе, тартҡан-эскән кешегә таж-зәхмәт ҡағылмай, имеш, тигән фейк сығарылды. Көлкө, тип әйтер инем, был ҡайғылы хәл булмаһа. Төптө буш һүҙ, был кешене өмөтһөҙлөккә, сараһыҙлыҡҡа, күрәләтә эскелеккә этәрә түгелме?

XVIII быуат урталары - XIX быуат башында Петр Беренсенең әүҙем тышҡы һәм эске сәйәсәте күп финанс сығымдарына килтереүе һөҙөмтәһендә илдә һалым системаһы ҡабаттан ҡаралып, Рәсәй йән башынан һалым түләтеүгә күсә. Был үҙ сиратында яңы төр берәмекте - "йән башын ревизиялауҙы", йәғни йән иҫәбен алыуҙы талап итә, Рәсәй дәүләтенең барлыҡ халҡын һалым һалыныусы һәм һалым һалынмаусы өлөштәргә бүлә. Беренсе категорияға крәҫтиәндәр, мещандар, цех һөнәрмәндәре, сауҙагәрҙәр инә. Икенсеһенә - дворяндар, диндарҙар, чиновниктар. Күпме икәнлектәрен асыҡлау өсөн "йән башына ревизия" тип аталған процедурала һалым һалынырға тейешле ҡатламдың ир заттары иҫәбе алынған. Улар йән башына һалым түләп, рекрут хеҙмәтен үтергә тейеш була. Йән иҫәбен алыуҙың беренсе өлгө материалдарын күрһәтеүсе ревизия сказкалары өйәҙ, губерна, дөйөм Рәсәй йомғаҡтары булып дөйөмләштерелә. Һөҙөмтә мәғлүмәттәре "оклад кенәгәләре", "иҫәп алыу кенәгәләре", "исемлек ведомостары" исемен ала. Ревизиялар шулай уҡ һалым түләмәгән кешеләрҙе лә дөйөм иҫәп өсөн иҫәпкә ала. Һалым түләүмәүселәрҙең бер өлөшө (дворяндар, чиновниктар) күпселек ревизияларҙа иҫәпкә алынмай, икенсе өлөшө (регуляр армия һәм флот, сит ил кешеләре) бөтөнөһөндә лә иҫәпкә алына. Бынан тыш, 1, 2, 6-сы ревизиялар ҡатын-ҡыҙҙарҙы иҫәпләмәй. Яңы ревизияға тиклем тәбиғи үҫештәге бөтөн үҙгәрештәр (тыуым, үлем) иғтибарға алынмай. 1718 - 1859 йылдар осоронда барлығы 10 ревизия уҙғарыла. Иҫәп алыу үҙе бер-ике йылға һуҙыла, һуңынан икенсе иҫәп алыуға тиклем ревизиялар үткәрелә. Уның барышында тәүҙә алынған мәғлүмәттәр тикшерелеп, тулыландырыла. Оҙайлы тикшереүҙәр шуны күрһәтә: һалым түләргә тейешле халыҡтың аҙына ғына ҡасып ҡалырға насип була.

* * *

"Ювелир оҫталары" затында малай тыуыуы ғәҙәттән тыш хәл булып ҡабул ителде. Сәскәләр араһында үҫкән берҙән-бер дегәнәккә ҡарата ниндәй мөнәсәбәт булһа, бында ла, хәҙер инде Кәримдең үҙ исеменә оҡшатып ҡушылған Карам атлы йоморо ҡара малай ауылда һәм тирә-яҡ ауылдарҙа төп "сәйнәү объекты"на әүерелде. Бының әтнәкәһе ябай ғына: сәскәләр нисек кенә күҙҙең яуын алырлыҡ булмаһын, кеше улар араһындағы берҙән-бер булып айырылып ултырған дегәнәккә иғтибар итә. Иген баҫыуында ла иген түгел, башаҡтар араһында яңғыҙ һерәйеп ултырған көнбағыш күҙгә ташлана.

Күптән түгел баш ҡалалағы ер аҫты үткәүелдәренең береһендә өйҙә көс ҡулланыу һөҙөмтәһендә һәләк булған ҡатындарҙың фотолары ҡуйылған галерея барлыҡҡа килде. Был - тормош ысынбарлығының бер күрһәткесе. Бөгөн күп ҡатын-ҡыҙ ғаиләһендә иҙелеп, әммә түҙеп йәшәй, тиергә мөмкин. Күптәре өйҙәге сүпте тышҡа сығармайым тип, теш ҡыҫа, бәғзеләре иһә барыр, морон төртөп һыйыныр ере булмағанлыҡтан, башын баҫып йәшәй бирә. Шул уҡ ваҡытта республикала ауыр хәл-торошта ҡалған ҡатын-ҡыҙҙарға ярҙам хеҙмәттәре лә уңышлы эшләп килә. Редакциябыҙ ҡунағы, баш ҡалалағы "Ғаилә" ресурс үҙәгенең шундай бүлек мөдире Венера ҒАФАРОВА менән бөгөн ошо темаға һөйләшәбеҙ.

Күптән түгел Әхмәр Үтәбайҙың "Атай тәрбиәһе" һәм "Ҡартатай тәрбиәһе" тип аталған яҙмаларын уҡыным. "Атайҙар улдарын улар үҙҙәре белмәгәндә-һиҙмәгәндә, йоҡлап ятҡанында ғына һөйөргә тейеш", тигән яҙылмаған ҡағиҙәне телгә алған автор. Был хаҡта минең дә ишеткеләгәнем бар. Ике улым тыуып, шуҡ малайҙар булып үҫеп килгән дәүерҙә, артыҡ иркәләтеп, уларҙы "боҙоп" ҡуймаһын тип, бәғзе берәүҙәрҙең миңә - йәш атайға әйткән шундайыраҡ нәсихәте хәтеремдә. Эйе, тап ана шулай ти торғайнылар ҙа ул, тик, кемдер әйтмешләй, әйтеүе генә анһат икән...

"Татыу ғаилә - ил күрке" тигән әйтем бар халҡыбыҙҙа. Был тапҡыр һүҙҙәр Мәләүез районы Бәләкәй Шәрип ауылында йәшәгән Айгөл һәм Сәлих Байгилдиндарға ҡарап әйтелгән, тиерһең. Йәшәү рәүештәре, ғаилә традициялары менән, ысынлап та, улар тораҡ пунктҡа йәм, ҡот өҫтәй: ҡорған йылы ояларында татлы һөйөү емеше булып тыуған биш балаһы бер-береһенең үксәһенә баҫып үҫеп килә. Матур итеп яңы йорт һалып ингәндәр. Һарай тултырып мал тоталар, баҡса үҫтерәләр. Шул уҡ ваҡытта фермерлыҡ эшмәкәрлеген дә уңышлы алып баралар. Йәшлек таңында ҡабынған һөйөү хистәрен һүрелтмәй, замандаштарына матур өлгө күрһәтәләр. Бер-береһенә исем менән түгел, ә "йәнем" тип кенә өндәшеүҙәренә ауылда бер кем дә ғәжәпләнмәй. Үҙ-ара ихлас мөнәсәбәттәрен уларҙың йылы күҙ ҡарашынан да танырға, белергә мөмкин.

Шундай әйтем йәшәй халыҡта. Тулы варианты ошолай: "Урыҫ байыһа, өй һала, башҡорт байыһа, бисә ала". Был әйтем әлеге заманға әллә ни тура ла килмәҫ, әммә ундағы фәлсәфә һәм шул фәлсәфәгә ярашлы ир-ат психологияһы йәшәй әле. Күтәрелгән, уңышҡа өлгәшкән, байыған, билдәлелек яулаған ирҙәрҙең ҡатын алмаштырыу, ҡатын яңыртыу йолаһы йәшәй. Ошо мәсьәләне тикшереп ҡарайыҡ әле.

Интернет беҙҙең илгә 2000 йылдар тирәһендә ныҡлап инә башланы. 20 йыл самаһы элек ул нәмәне эре предприятиелар ғына эш өсөн ҡуллана ине. Әүәле донъя селтәре һаналған интернетҡа компьютерҙар ярҙамында ғына инеп була торғайны, компьютерҙар ҙа һәр бер ғаиләгә тәтемәне. Бөгөн иһә заманалар ныҡ үҙгәрҙе, хәҙер был технологияны һәр бала тиерлек кеҫәһендә йөрөтә.

"Һәтестә, һәтестә, ҡыҙҙар эстә беҙ тышта" тигән йыр һүҙҙәрен күптәребеҙ (бигерәк тә, өлкән быуын) ишеткәне барҙыр. Ә нимәне аңлата һуң ул "һәтестә" тигән һүҙ? Баҡтиһәң, йырға был һүҙҙәр буштан ғына килеп инмәгән, һәм улар йыр тексында бик тә урынлы ҡулланыла булып сыҡты.