Ҡанбабаларыбыҙ ҡалдырған рухи, матди мираҫ сатҡылары һәр беребеҙҙең күңелендә йәшәй. Әммә халҡыңдың ошо изге аманатын, байлығын йыйып, ишәйтеп, киләһе быуынға тапшырыу бурысын һирәктәр генә башҡара. Ейәнсура районының Ҡарғалы ауылында йәшәүсе Таһир Хаммат улы Аҙнабаев шундайҙарҙан.

Халыҡ рухына, тарих бөйөклөгөнә тоғролоҡ ошо изге эшкә этәргәндер уны. Ата-баба тотонған көнкүреш әйберҙәрен, һауыт-һабаһын, кейгән кейемдәрен, эш-яу ҡоралдарын, боронғо биҙәүестәрҙе, ат егеү кәрәк-яраҡтарын бөртөкләп йыя башлай ир уҙаманы. Ошо экспонаттары менән Салауат районында үткән Салауат йыйынында ҡатнаша. Районыбыҙ тирмәһе республика конкурсында Гран-при яулай. Бына ошо затлы аманат, ҡомартҡыларҙы бүләк итте Таһир Хаммат улы беҙҙең башҡорт гимназия-интернатының этнопедагогика музейына.

Бөгөнгө геройыбыҙҙың йәшендә кемдер карьера тураһында хыяллана ғына әле, ә ул иһә үҙенең эшен асып, эшҡыуарлыҡ менән шөғөлләнә. Хәҙерге мәғлүмәт бизнесы, "һатып ал - һат" йүнәлеше өҫтөнлөк алған мәлдә ул башҡараҡ эшмәкәрлеккә өҫтөнлөк биргән. Дөрөҫөрәге, еңеллек эҙләмәй, күңеленә ятҡан һәм ҡулы белгән эш уның уңыш нигеҙенә әүерелгән. Әле генә уҡыу йортон тамамлаған ҡыҙ үҙаллы эшкә тотонорға нисек йөрьәт иткән, бөгөнгө йәштәргә ниндәй кәңәштәре бар - Йылайыр ҡыҙы, Өфөлә "ТЕЛО ПЕЛО" массаж студиялары селтәрҙәренә нигеҙ һалыусы һәм етәксеһе Азалия САФИНА менән ошолар хаҡында әңгәмәләшәбеҙ.

Икенсе киҫәк. Урта быуаттар.
Алтынсы бүлек. Башҡорт - урта быуаттарҙағы Башҡортостандың баш ҡалаһы.

Бындай оҡшашлыҡтың осраҡлы булыуы мөмкин түгел. Килтерелгән миҫалдар башҡорттарҙың ҡасандыр Төньяҡ Иранда һәм Урта Азияла көн итеп, һуңынан хәрби-сәйәси выҡиғалар арҡаһында ул тарафтарҙан күсеп китергә мәжбүр булыуына дәлилдер. Ошолайыраҡ фекер итеү Ә.-З. Вәлидиҙең Көньяҡ Уралда "башҡорт" этнонимы хасил булыуын бында үҙҙәрен "башҡорт" тип атаған ҡәүемдәрҙең әле аталған территориянан килеүе менән бәйләп аңлатыуына ҡаршы килмәй.

Онотманығыҙмы, элек 19 майҙа Пионерҙар көнөн билдәләй инек. Совет мәктәбендә белем алған кешеләр хәтерләйҙер: беҙҙең өсөн был көн оло байрам һанала ине. Ғәҙәттә, ул көндө уҡыуҙар булмай, бөтә мәктәп менән яланға сыға инек, төрлө уйындар, ярыштар ойошторола ине. Арып-талып, ләкин бик күтәренке кәйеф менән тарала инек беҙ был байрамдан.

Рәсәй иленең һуңғы осорҙарҙа үткән аҙналағы кеүек бөтөн донъя иғтибары үҙәгендә торған мәле тағы ла ҡасан булды икән? Эйе, Махсус хәрби операция иғлан ителеүе, һуңынан шуға бәйле ваҡиғалар теҙмәһе, көнбайыштың туҡтауһыҙ санкциялары - бөтәһе лә булды, ләкин был юлы иғтибар бөтөнләй икенсе сифатта һәм кимәлдә ине: беҙгә дуҫ булмаған ҡайһы бер сит илдәр Владимир Путиндың инаугурацияһы менән Ҡыҙыл майҙандағы Бөйөк Еңеү парадын ҙур ҡыҙыҡһыныу ҡатыш көнсөллөк, хатта ки үсле бер агрессив тойғо менән күҙәтте, бәғзеләре был фактты күрәләтә ҡабул итмәҫкә, һанламаҫҡа маташты; тантанала ҡатнашырға тейешле беҙҙәге илселәрен саҡыртып алды.

Йылдағыса, быйыл мәктәп тамамлаясаҡ уҡыусылар өсөн генә түгел, уларҙан бигерәк ата-әсәләр, мәктәптәрҙең уҡытыусылары өсөн дә тулҡынландырғыс та, борсолоулы ла мәлдәр етә. Мартта уҡ илдә ваҡытынан алда Берҙәм дәүләт имтихандары тапшырыу башланды, быйыл уны өс меңгә яҡын кеше тапшырҙы.

Ишембай районында урынлашҡан Торатау итәгендә этнокомплекс асылды. Уны асыу тантанаһында Башҡортостан Республикаһы Башлығы Радий Хәбиров ҡатнашты.

Башҡаларҙан холоҡ-фиғеле менән айырылған, үҙ шәхесенә ҡыҙыҡһыныу тыуҙырған, үҙенсәлеклеге менән ылыҡтырған, йәшәү дәрте менән һоҡландырған, тәбиғәте менән сәйерҙәрҙе "ҡыҙыҡ кеше" тиҙәр беҙҙең яҡта. Баймаҡ районының Яңғаҙы ауылынан Трудасимов ағайҙы белмәгән, уның тураһында ишетмәгән, уны иҫкә алғанда, ихлас йылмаймаған кеше юҡтыр. Трудасимов ағай - Бөйөк Ватан һуғышы ветераны, алсаҡлығы, тәҡүәлеге, мәрәкәселлеге менән яҡташтары араһында хөрмәт яулаған шәхес булды.

Быйыл - 2024 йыл... Ә ул 1923 йылдың 25 декабрендә Баймаҡ районы Йәнйегет ауылында тыуған... Әңгәмәсем - Сәмиғә Ырыҫмөхәмәт ҡыҙы Ырыҫбаева, үткән быуаттың тәүге ярты йыллығын хәтерләгән йөҙйәшәр башҡорт әбейе, ауылда тыуып, әле ҡалала йәшәгән һуғыш ветераны. Йөҙйәшәрҙәр менән көн дә осрашып булмай, бигерәк тә һуғыш ветерандары менән. Сәмиғә Ырыҫмөхәмәт ҡыҙы Сибай ҡалаһында Бөйөк Ватан һуғышы юлын үткән һуңғы ветеран... Һөйләшеү оҙаҡҡа һуҙылманы, күпте күргән оло кеше ваҡланманы, һүҙҙе ҡыҫҡа тотто, хәрби уставтағы кеүек аныҡ һөйләне. Әлбиттә, ул үҙ ғүмерендә бик күп осрашыуҙарҙа булған, йәш быуынға һуғыш тураһында йыш һөйләгән, илһөйәрлек тойғоһо тәрбиәләгән. Әлеге хәтирәләре, һорағасың, һөйләйем, тигән һымағыраҡ килеп сыҡты:

Ҡурай борон-борондан башҡорт яугирҙарының моңдашы, ауыр һәм алыҫ походтарҙа айырылмаҫ юлдашы булған. Шуға күрә лә башҡорт халыҡ ижадында хәрби тематикаға бағышланған йыр, көйҙәр бихисап. Һәр бер һуғыш, хәрби поход халыҡ хәтерендә бер йыр йә көй булып уйылып ҡалған. Шулар араһында 1812 йылғы Ватан һуғышы айырым урын алып тора. Тап ошо һуғышта башҡорттар дәррәү ҡатнаша. 1812 йылғы һуғышта 28 башҡорт полкы ойошторолһа, шуларҙың 20-һе туранан-тура һуғышта ҡатнаша. Ҡалғандары хужалыҡ, ҡарауыл, тәьминәт эштәре менән мәшғүл булған, тигән фекерҙә тарихсылар.

(Героик поэма)

Дебальцево рейдының ҡурҡыу белмәҫ атлыларына арнала

СССР Яҙыусылар союзы ағзаһы, Луганск Халыҡ Республикаһының атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре Андрей Медведенко 2016 йылда башҡорт атлыларына арнап, героик поэма ижад итә. Ул 2017 йылда ошо авторҙың "Нескончаемый рейд" исемле китабында донъя күрә. Донбасс шағиры ошо поэмаһын беҙҙең яҡташыбыҙ, Бөтөн донъя башҡорттары ҡоролтайы Башҡарма комитеты ағзаһы, Хәрби хәрәкәттәр ветерандары союзы рәйесе, Миңлеғәли Шайморатов исемендәге ирекмәндәр отряды етәксеһе Тимерйән Рәжәповҡа тапшырып, уны башҡорт телендә баҫтырып сығарыуҙы һорағайны. "Мәңгелек рейд" исеме аҫтында һеҙҙең иғтибарығыҙға ошо поэманы тәҡдим итәбеҙ.

* * *

...Атаһы үлгәндә Зарифҡа 14 йәш ине. Ҡапыл ғына китте ҡәҙерлеһе: эштән ҡайтып, тамаҡ бешкәнсе генә тип ятып торғайны, уянманы ла ҡуйҙы. Инфаркт. Тәүҙә башҡалар ыңғайына иланы үҫмер. Яйлап тынысланғайны ла. Беләгенә көс тә ултырмаған малайға утын-бесән эше, йорт-ҡура мәшәҡәте ятҡас, үҙәгенә үтте лә... үпкәләне мәрхүм атаһына - ни өсөн ташлап китте ул өс балаһы менән йәп-йәш ҡатынын? Ошолай атайһыҙ ыҙалап йәшәһендәр тинеме икән ни?

Башҡортостандың халыҡ яҙыусыһы, Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы лауреаты Таңсулпан Ғарипованың атаһы Хизбулла Ғибаҙулла улы Мөхәмәтҡолов илебеҙ тарихындағы өс һуғышты башынан аҙағына тиклем үтеп, һуңғыһынан 1945 йылдың авгусында тыуған яғына әйләнеп ҡайта. Һуғыш ваҡытында емерелгән ауыл хужалығын аяҡҡа баҫтырыу өсөн билен биштән быуып, ең һыҙғанып эшкә тотона. Колхозда бригадир, ферма мөдире, колхоз рәйесе булып эшләй.
Йәнен аямай алышҡан өс һуғыш батыры Хизбулла Мөхәмәтҡолов тыныс тормошта ла ҡаһарманлыҡ күрһәтә һәм кешеләрҙең ғүмерен һаҡлап ҡалыр өсөн үҙенең йәнен фиҙа ҡыла. Быларҙың барыһы ла Таңсулпан Хизбулла ҡыҙының хәтирәләрендә.

Яҙ байрамдарының иң сағыу биҙәктәре - күҙҙең яуын алып торған, мең биҙәкле аллы-гөллө сәскәләр. Бигерәк тә 9 майҙа - Бөйөк Еңеү байрамында кешеләрҙең ҡулдарында сәскәләр күп була. Был көндө гөлләмәләрҙең аҡтарына һәм ҡыҙылдарына, күберәк ҡәнәферҙәргә өҫтөнлөк бирелә. Бер уйлаһаң, ҡәберҙәргә, һәйкәлдәргә, башҡа иҫтәлекле урындарға тере сәскәләр һалыу тәбиғәттең гуманлылыҡ ҡанундарына һыймай кеүек. Шулай булғас, ниңә өҙәләр һуң сәскәләрҙе, тигән һорау ҙа тыуа. Иҫтәлекле байрам көндө кемгәлер бүләк итерлек, ҡайҙалыр һалырлыҡ башҡа төрлө нәмә тапмағандармы икән? Ғөмүмән, унда нимәлер һалырға кәрәкме һуң? Бәлки, аптырағандың көнөнән сәскәне ҡорбан итәләрҙер. Республикала ҡабатланып торған "Умырзая" операцияһы был йәһәттән бик ваҡытлы һәм урынлы башланған сара кеүек.

Икенсе киҫәк. Урта быуаттар.
Алтынсы бүлек. Башҡорт - урта быуаттарҙағы Башҡортостандың баш ҡалаһы.

Тикшеренеүселәр V-VIII быуаттарҙағы Көньяҡ Урал ҡомартҡыларында көньяҡтан килтерелгән әйберҙәрҙең күп булыуын бер тапҡыр ғына билдәләмәне. Быны беренселәрҙән булып үҙенең хеҙмәттәрендә А. И. Вощинина Көньяҡ Урал ҡәбиләләренең көньяҡ тарафтарындағы илдәр менән сауҙа-иҡтисади бәйләнештәренең юғары кимәлдә булыуы менән аңлатты.

Бөйөк Ватан һуғышында Еңеүҙең 79 йыллығы айҡанлы ошо дәһшәтле, ҡан ҡойошло осорға ҡағылышлы халыҡ хәтерен яңыртырға теләп, яҡындары һуғышта ҡатнашҡандарға мөрәжәғәт итергә булдыҡ. Рәсәйҙең һәм Башҡортостандың атҡаҙанған табибы, медицина фәндәре кандидаты, танылған фониатор Наил Талха улы ҒАБДУЛЛИН үҙенең ғаилә хәтирәләре менән уртаҡлашты. Уның атаһы - Бөйөк Ватан һуғышы яугиры. Әсәһе - тыл ветераны.

Мәскәүҙәге "Рәсәй" Халыҡ-ара күргәҙмә майҙансығында уҙғарылған Халыҡ ижады аҙналығы сиктәрендә Башҡортостан стендын килеп күреүселәр "Күп яҡлы Башҡортостан" тип аталған үҙенсәлекле кейеҙ балаҫ баҫты.

Ошо көндәрҙә Сибай халҡы Махсус хәрби операция мәлендә һәләк булған Таштимеров Эдуард Нурәхмәт улын һуңғы юлға оҙатты. Мәрхүм менән хушлашырға теләүселәр эркелеп, ер ябып килгән, әллә ярты ҡала халҡы йыйылған инде. Ололар ҙа, урта йәштәгеләр ҙә күренә, үҫмерҙәр, йәштәр ҙә күп.

Ҡытайҙың Шэньчжэнь ҡалаһында 22-26 апрелдә уҙғарылған Халыҡ-ара Менделеев олимпиадаһында беҙҙең Вадим Харисов тағы алтын миҙал яуланы!

Һеҙҙең ғаиләләге ил һаҡсылары, яугир атайҙар һәм уландар тураһында һөйлә әле...