Беҙ, биш егет, йәш талдан үрелгән ике кәрзингә турғай йомортҡаһы ҙурлығындағы таштар һалабыҙ. Ул кәрзиндәрҙең береһенә бер халыҡ шағирының исем-шәрифе, икенсеһенә "Рәйес Түләк" тип яҙылған. Таштарҙы икегә бүлеүҙең шарты шулай: һалыр алдынан һәр кем ике шағирҙың да үҙе аңлаған-белгәнсә ижадын баһалай. Берәүебеҙ "ултырыштың" сәркәтип вазифаһын үтәй - һалынған һәр ташты иҫәпләп, ҡағыҙға теркәп бара. Үҙебеҙсә ярым ысын, ярым шаярып, кемдең кем икәнен билдәләү буйынса ярыш ойошторғанбыҙ инде.

Күптән түгел Башҡортостан Башлығы Радий Фәрит улы Хәбиров билдәле башҡорт археологы Нияз Мәжитовтың Өфө-2 ҡаласығындағы тарихыбыҙҙың яңы биттәрен асыу буйынса башлаған мөһим эшен дауам итеү маҡсатында 2024 йылға тиклем Өфөлә этноүҙәк төҙөү тураһында белдерҙе. Ошо хаҡта ентекләберәк һөйләшеү өсөн редакцияға "Боронғо Өфө" Республика тарихи-мәҙәни музей-ҡурсаулыҡ дәүләт бюджет учреждениеһы директоры Гәүһәр БАТТАЛОВАны һәм археология бүлеге мөдире Марсель ШӘМСЕТДИНОВты саҡырҙыҡ.

Көньяҡ-көнсығыш башҡорттары төркөмөнә ҡараған ҡыпсаҡ ырыуының тарихы бик боронғо замандарға барып тоташа, ә яҙма сығанаҡтарҙа ошо этноним беҙҙең эраның VIII быуатынан да иртәрәк осрамай. Шул уҡ ваҡытта ҡыпсаҡ исеме аҫтында тарихҡа ингән этник берләшмә байтаҡ ҡына төрки халыҡтары этногенезында бик мөһим урын биләй: ошо ырыу кешеләренең хәҙерге вариҫтары башҡорт, ҡаҙаҡ, нуғай, ҡырғыҙ, ҡарағалпаҡ, үзбәк, алтай, ҡырым татарҙары составында ҙур урын биләй. Заманында Евразияла Иртыш йылғаһынан Дунайға тиклем йәйрәп ятҡан икһеҙ-сикһеҙ далалар иле Дәште-Ҡыпсаҡ (русса Дикое Поле йә иһә Поле Половецкое) исеме аҫтында билдәле була.

Рәсәйҙә балиғ булмаған балалары тәмәке тартҡан өсөн ата-әсәләргә штраф һала башлауҙары ихтимал. Ошоно күҙ уңында тотҡан закон проекттары бер нисә тапҡыр Дәүләт Думаһына ҡарауға индерелһә лә, элек ул Хөкүмәттә хуплау тапмаған һәм проект авторҙарына ҡайтарылған булған. Әле был тәҡдимде Эске эштәр министрлығы индергән. Тәмәке тартҡан балаларҙың ата-әсәһенә һалынған штраф күләме аныҡланмай. Фәҡәт проектҡа ярашлы тәүҙә иҫкәртеү яһау, шунан һуң штраф, был да ярҙам итмәгәндә, бер нисә тәүлеккә ҡулға алыу тураһында һүҙ бара.

Ошо көндәрҙә Өфөнөң йөҙөк ҡашы булырҙай татыу ғаиләләре араһында "Йәш ғаилә-2019" ҡала конкурсы үтте. Ҡала хакимиәтенең йәштәр эштәре буйынса комитеты тарафынан 21-се тапҡыр ойошторолған конкурста һәр райондан һайлап алынған иң күркәм ете ғаилә ҡатнашты.

Республика халҡын иртә таңдан кискә ҡәҙәр үҙ йыр-моңона сорнап, туған телдә һөйләп торған "Юлдаш" радиоһының сираттағы ҙур концерты баш ҡаланың "Башҡортостан" дәүләт концерт залында үтте. "Юлдаш Хит-2019" тамашаһы алыҫ араларҙы яҡынайтып, республиканың төрлө төбәктәренән килгән йөҙәрләгән тамашасыларын моңло тауыштар, "Теге өсәү"ҙең тапҡыр шаяртыуҙары, шәп бүләктәре менән ҡыуандырҙы.

"Күкрәүҙәрен тойоп замандың..." Рәйес Түләк яҙып ҡалдырған ошо шиғранә тамға Мәжит Ғафури исемендәге Башҡорт дәүләт академия драма театры шәхестәренә лә таман ғына. Данлы-шанлы 1919 йылда башҡорт театры сәхнәгә аяҡ баҫа. Бөгөн илебеҙ уның 100 йыллығын байрам итә. Хөрмәтле милли сәнғәт усағының тарихын, режиссерҙары һәм актерҙарының ижадын барлап мәҡәләләр яҙған театр белгестәре лә бар. Кемдәр һуң улар, беҙҙең яратҡан театрыбыҙҙы ҡурсып-бәпләп, хуплап-маҡтап ижад юлына әйҙәүселәр? Режиссерҙар Вәлиулла Мортазин-Иманский, Мәкәрим Мәҙәһиев, әҙәби бүлек мөдирҙәре Әминә Аралбаева, Тамара Абросимова, театр тәнҡитсеһе Һөйөндөк Сәйетов, Өфө сәнғәт институты профессорҙары Суфия Күсемова, Галина Вербицкая, Айһылыу Сәғитова, Гөлсәсәк Саламатова, Рида Буранова, йәш театр белгестәре Ирина Шәмсетдинова, Эльвира Дәүләтбирҙина, Эльвира Әбдрәҡипова, Әлиә Мәмбәтова һәм театр уты ҡағылған башҡа йәндәр бөгөн дә арымай-талмай һәр тамашаны, һәр яңы образды сәләмләп, һөйөнсөләп тора. Ошо көндәрҙә Башҡорт театрының 100 йыллығы уңайынан нәшер ителгән тарихи-сәнғәти баҫма донъя күрҙе, уның өсөн бөгөнгө башҡорт театр белгестәре тарафынан бик күп эҙләнеүҙәр-уйланыуҙар аша өр-яңы мәҡәләләр яҙылды (китаптың яуаплы төҙөүсеһе һәм иң күп мәҡәләләр авторы Айһылыу Сәғитова менән Гөлсәсәк Саламатова). Артабанғы фекерҙәр шул яҙмаларҙан алынды.

Бөрйән бал ҡортоноң Башҡортостандың бик үҙенсәлекле тәбиғәт тереклеге икәнлеге иҫбатланған, ә бына был ҡорт төрөнә ҡурҡыныс янауы һәм уны һаҡларға кәрәклеге тураһындағы һүҙ яңы-яңы ҡуҙғала. Тәбиғәт байлығын сикһеҙ һәм мәңгелек тип уйлап күп яңылышлыҡтар эшләнгән кеүек, был ҡорт популяцияһы ла әрһеҙ һәм яуапһыҙ ҡарау арҡаһында юғалыу алдына баҫҡан. Бәхеткә күрә, был килеп тыуған бәләгә етди ҡараған һәм уны хәл итеү юлдарын тәҡдим иткән белгестәр бар. Бары уларҙы ишетергә һәм улар тәҡдим иткән хеҙмәттәргә аңлау, ярҙам һәм терәк булырға ғына кәрәктер. "Киске Өфө" гәзитенең түңәрәк ҡоронда был юлы шундай белгестәрҙең өсәүһе ҡатнаша. Улар: "Бөрйән бал ҡортон таҙа килеш һаҡлайыҡ" проектын тәҡдим итеп, Рәсәй Президенты грантына эйә булғандар - Рәсәй Фәндәр академияһы Өфө ғилми үҙәгенең Химия институты доценты, ауыл хужалығы фәндәре докторы, химия фәндәре кандидаты Наилә ИШМОРАТОВА, ауыл хужалығы фәндәре докторы, биология фәндәре кандидаты Әғләм ШӘРИПОВ һәм Бөрйән умартасылар ойошмаһы етәксеһе Айытбай ДАУЫТОВ.

Тикшеренеүсе Ю.С. Бикбов шулай уҡ түңгәүер-бөрйән бәйләнеше хаҡында ҡыҙыҡлы мәғлүмәт бирә: "Түңгәүерҙәр үҙҙәрен бөрйәндәр менән яҡын ҡәрҙәштәр, тип иҫәпләй, уларҙың уртаҡ ер биләмәләре булған һәм бар." Урман түңгәүерҙәренең иң боронғо ауылдары - Беренсе һәм Икенсе Асҡар, Ишҡол, Әхмәт, Мәһәҙей. Түңгәүер ырыуы башҡорттары бөгөн Башҡортостандың ете районының үҙҙәре нигеҙләгән ауылдарында, Һамар (Самара) һәм Һарытау (Саратов) өлкәләрендә йәшәй. Бөрйән, ҡыпсаҡ, тамъян, үҫәргән ырыуҙары башҡорттары менән ҡатнаш ауылдарҙа йәшәгән түңгәүер вәкилдәре лә байтаҡ.

Оҙайлы хәрби хеҙмәтем дәүерендә СССР, унан Рәсәй тип аталған ғәйәт ҙур илебеҙҙең һәр төбәгенән килгән төрлө кешеләрҙе күрергә, улар менән аралашырға тура килә ине. Гарнизон госпитале табибы булараҡ, ниндәй генә әҙәм балаларын осратманым. Бына шул ваҡыттарҙы бәғзе мәл иҫкә алып, ҡайһы бер ваҡиғаларҙы үҙемсә анализлап, төрлө һығымталар ҙа яһап ҡуйғылайым.

Ниһайәт, тиергәме, әммә милли проекттар ҡасандан бирле тормошҡа ашырылып килһә лә, бығаса улар буйынса ентекле отчет булғаны юҡ ине әле. Һәр хәлдә, быйыл сентябрҙә уларҙың үтәлеше ни бары 30 процент тәшкил итеүе асыҡланғас, барыһы ла аяҡҡа баҫты, шикелле. Хәҙер төрлө кимәлдә отчет тотҡан яуаплы кешеләр һәр ваҡыт милли проект тигән һүҙгә баҫымды нығыраҡ яһағандай.

Йыл ахыры акъюлай яҡынлашҡан һайын, ҡыш һулышы нығыраҡ һиҙелә. Быйыл иһә ҡырпағайҙың да яртыһын ҡарһыҙ ғына үткәреп ебәрҙек; йыл һайын рашҡылы йонсоу көндәре менән теңкәгә тейә торған көҙ был юлы һис ҡасан булмағанса ҡоро, аяҙ һәм йылы көндәре менән һөйөндөрҙө.

Башҡорт йәштәре өсөн ойошторолған тамашаларҙың, күңел асыу сараларының сифат кимәле, йөкмәткеһе һәр ваҡыт һорау тыуҙыра. Ысынлап та, ул сараларҙан кемдең генә тулыһынса ҡәнәғәтләнеү тойғоһо кисергәне бар икән? Ошо көндәрҙә баш ҡалала үткән сираттағы "Йәшлек шоу" республика йәштәр фестиваленән һуң да тәьҫораттар бик үк шәп булманы: сәхнә уттары күҙҙе сағылдырһа ла, яңы йондоҙҙарҙан ҡолаҡтар тондо.

Бынан ике-өс тиҫтә йылдар элек етенсе ноябрь көнөн "Октябрь байрамы" тип билдәләгәнебеҙҙе бөтә оло быуын кешеләре яҡшы хәтерләйҙер. Ә хәҙер "Ата-бабаларыбыҙ ун етенсе йылда батшаны ҡолатып, илдә социализм төҙөп, Советтар Союзы барлыҡҡа килтереп, бөтөнләй дөрөҫ эшләмәгән", тип һанай күпселегебеҙ. Әлеге "иң бөйөк" байрамды икенсе төрлөгә әйләндереп, "Берҙәмлек көнө" тип атауҙарына ла тап ана шул сәбәпле. Берҙәмлек, халыҡ-ара татыулыҡ, дуҫлыҡ мәсьәләләре, әлбиттә, ниндәй генә дәүләт ҡоролошо булыуына ҡарамаҫтан, нәҡ үҙебеҙҙең күләгәбеҙ һымаҡ, көнкүрешебеҙҙә беҙҙе һәр саҡ оҙатып бара инде ул. Күп милләтле илебеҙ өсөн был хәл - тәбиғи.

Ошо көндәрҙә танылған ғалим-хирург, дәүләт һәм йәмәғәт эшмәкәре Вил Мамил улы Тимербулатовтың улдары, шулай уҡ профессорҙар, медицина фәндәре докторҙары Мәхмүт һәм Шамил Тимербулатовтар менән осрашып-аралашыу мөмкинлеге тыуҙы. Башҡорт дәүләт медицина университеты уҡытыусылары, дауалаусы хирургтар ҙа булған егеттәрҙең буш ваҡытын тотоп алыу ауыр булһа ла, улар "Киске Өфө" гәзитенә хөрмәт күрһәттеләр. Башҡортостан хирургтары ассоциацияһы тарафынан булдырылған "Алтын скальпель" юғары наградаһын да яулаған хирургтар менән медицинаға бәйле һәм бик үк бәйле булмаған темалар хаҡында ла һөйләштек. Ә материалдың маҡсаты - уҡыусыларыбыҙға мәртәбәле, эшлекле, һөнәрле башҡорт ир-егеттәрен күрһәтеү.

Ошо тарихи фараздарҙы дөйөмләштереп, шуны әйтергә була. Ысынлап та, түңгәүерҙәрҙең боронғо этник тамырҙары монгол ҡәбиләләренә ҡараған кунграттарҙың бер тармағынан булып, Евразияның төньяҡ-көнбайыш тарафтарында Сыңғыҙ хан һәм уның вариҫтары заманында, XIII быуатта ғына билдәле була. Тарихи Башҡортостан ерлегендә, XVIII быуат башында Себер даруғаһында Конрат олоҫо теркәлгән. 1735 - 1740 йылдарҙағы башҡорт ихтилалынан аҙаҡ ул олоҫ башҡаса документтарҙа телгә алынмай. Күрәһең, конграт (ҡуңғрат) олоҫо башҡорттары Ҡыуаҡан олоҫона индерелә. Ә түңгәүер ырыуы составына улар менән тығыҙ бәйләнештә булған бөрйәндәрҙең бер өлөшөнән башҡа, байлар һәм юрмый башҡорттарының вәкилдәре лә инеп китә. Бәлки, киләсәктә геногеографик тикшеренеүҙәр аша был мәсьәләгә билдәле кимәлдә асыҡлыҡ индереп булыр.

Нисә йәш һиңә, Башҡортостан?

Ни өсөн ошондай һорау бирҙем һуң әле? Сөнки гәзит-журналдарҙа ла, йәнәһе, "Башҡортостанға 100 йыл" тиҙәр ҙә хәбәр һөйләйҙәр. Әммә ләкин Башҡортостанға түгел, ә Башҡортостан Республикаһына йәки, ҡыҫҡараҡ әйтергә кәрәк икән, республикабыҙға 100 йыл, тип һөйләргә һәм яҙырға тейешбеҙ. Ә Башҡортостан улай уҡ 100 йыллыҡ ҡына ил түгел дә баһа. Боронғо яҙмаларҙа ул бынан мең йыл элек үк Башҡорт иле булараҡ телгә алына. Рәсәйгә ҡушылғас, Башҡортостан урыҫ телендәге документтарҙа Башкирия, һирәкләп Башкирь, Башкирская орда тип теркәлә.

Ҡала хакимиәтендәге оператив кәңәшмәлә бер тема күңелде өйкәп тик торҙо. Янғындар һәм янғындар тураһындағы ялған шылтыратыуҙарға ҡағылышлы һандар ине ул. Баш ҡалала янғын һүндереүселәр бер аҙна эсендә 37 тапҡыр янғын һүндерергә барһа, 33 тапҡыр ялған саҡырыу буйынса йөрөп ҡайта.

Ошо көндәрҙә Рәсәй Президенты Владимир Путиндың Википедияға ҡағылышлы репликаһын медиаресурстарҙың төрлөсә аңлатыуына, хатта уны "Рәсәй территорияһында тыйыу" тураһындағы имеш-мимешкә бәйле социаль селтәрҙәрҙә дуҫтарымдан һәм таныштарымдан бик күп һорауҙар килә. Шуға күрә, донъяла популярлыҡ яулаған интернет-энциклопедия тураһындағы фекерҙәрем менән бүлешмәксемен.

Рәсәй алкоголь ҡулланыу буйынса иң "алдынғы" илдәр рәтендә тороуға ҡарамаҫтан, илдә һаман да иҫерткес эсемлектәрҙе етештереү, төрләндереү һәм шуның менән уны артабан да әүҙемерәк ҡулланыуға ылыҡтырыу саралары дауам итә.