Ҡала округы Советында хакимиәт башлығының уҙған йылға йомғаҡ яһау ултырышында ҡатнашып, республика Башлығы Радий Хәбиров Өфө ҡәлғәһе төҙөлөүгә 450 йыл тулыуҙы байрам итеү тураһында һүҙ күтәргәйне. Ул был байрамды федераль кимәлдә үткәреү инициативаһын белдерҙе һәм кәрәкле документтар әҙерләргә ҡушты. Иҫегеҙҙә булһа, нуленсе йылдар уртаһында баш ҡалала Өфө-II ҡаласығы темаһы барлыҡ матбуғат сараларының иғтибар үҙәгендә булды, сөнки Нияз Мәжитов етәкселегендәге археологтар күп ҡатлы йорт төҙөү өсөн бүленгән территорияның Өфө генә түгел, тотош Башҡортостан, Рәсәй, хатта донъя кимәлендә тарихи әһәмиәтле булыуын күтәреп сыҡты. Артабан инде унда табылған ҡаҙылма байлыҡтарға, башҡа сығанаҡтарға нигеҙләнеп, йылдар дауамында ошо теманы иғтибар үҙәгенә ҡуйып, йәмәғәтселекте, етәкселекте инандырып, Өфө ҡалаһының тарихи сығанаҡтар буйынса билдәләнгән тарихи йәше рәсми нығытылып ҡуйырға тейеш ине. Әммә әле һаман Өфө ҡалаһының түгел, ә унда тәүге урыҫ ҡәлғәһе төҙөлөүҙең 450 йыллығын байрам итеүгә әҙерләнәбеҙ. Тарихи хәҡиҡәт ҡасан да булһа тантана итерме? Был хаҡта ошо эштәрҙең уртаһында ҡайнап йөрөгән археолог, тарих фәндәре кандидаты Әлфиә СОЛТАНОВА менән әңгәмәләшәбеҙ.

Боронғо башҡорт ырыуҙары номенклатураһында көнбайыш башҡорттарынан булған йәнәй ырыуы ла бар, ул үҙенең килеп сығышы буйынса үтә ҡыҙыҡлы һәм бай тарихы менән бәғзе бер башҡа ырыуҙарҙан айырылыбыраҡ тора. Икенсе бер ырыуҙар менән сағыштырғанда уға йәнәш юрматы ырыуын ғына атап китергә булалыр. Башлыса, тап ошо ике башҡорт ырыуының килеп сығышында венгр-мадъяр эҙҙәрен юллап була.

Башҡорттарҙа күңеле һиҙгер, аҡыллы кеше тураһында "Ете ҡат ер аҫтында йылан көйшәгәнен һиҙә" тиҙәр. Был әйтемдең бик боронғо (бер нисә мең йыллыҡ) тарихы бар һәм уның тамыры башҡорттоң боронғо ата-бабаларының береһе булған арийҙар (һинд-ирандар) менән бәйле.

Өфө ҡала хакимиәте уҡыусыларҙың йәйге ялы файҙалы һәм күңелле үтеүен хәстәрләп, "Өфө уйнай - 2020" оффлайн уйынын ойоштора. Сара тураһында тулы мәғлүмәтте журналистар менән осрашыуҙа Өфө ҡала хакимиәте башлығы урынбаҫары Алина Сөләймәнова, хакимиәттең Мәғариф идараһы начальнигы Елена Хаффазова һәм Йәштәр эштәре буйынса комитет етәксеһе Роман Янгуров еткерҙе.

"Киске Өфө"нөң үткән бер һанында Миләүшә Ҡаһарманованың "Ә һеҙ гәзиткә яҙылманығыҙмы ни?" тип бер ағайҙы оялтҡаны хаҡындағы мәҡәләне уҡығас, Айгиз Баймөхәмәтовтың да шундайыраҡ бер хәл тураһында яҙғаны иҫемә төштө.

Беҙҙең төбәктә көн иткән ҡырағай хайуандарҙың иң ҙуры булып мышы иҫәпләнә.

Таңһылыу ҠАРАСУРИНА

(Хикәйә)

Элек анһат ине: ҡыңғырауға баҫалар, ул зыңғырлай, һин ишегеңде асаһың. Ә бына подъездарға тимер ишектәр ҡуйып сыҡҡайнылар - башланды. Ишек телефонына өйрәнеп китә алмай байтаҡ ҡына аптыранды Сусана әбей. Тәүҙәрәк, ул зыңғырлаһа, кеҫә телефонын ала ла, уныһының өнө-тыны сыҡмаһа ла:
- Әлеү - әлеү! Кем һин? Кем әле был? - тип, бер килке ҡаңғырып ала ине. Шунан, яуап булмағас, һуҡрана-һуҡрана ишек телефонына тотона.
- Мына бер бәйнәт! Ҡайһы алйото уйлап сығарҙы икән был бәйнәтте? Кем? Хто? Ә, һинме ни? Әйҙә, ин! - тип, ингән кешене айҙай балҡып ҡаршы ала үҙе.

Бынан тап 25 йыл элек, 1995 йылдың 1-2 июнендә, башҡорт донъяһында онотолмаҫлыҡ эҙ ҡалдырып, үҙгәртеп ҡороу һәм яңырыу кисергән Рәсәй шарттарында халҡыбыҙҙы рухи тергеҙеү һәм үҫтереү мәсьәләләре тикшерелгән, уның ижтимағи-сәйәси, иҡтисади һәм рухи-мәҙәни тормошоноң барса өлкәләрендәге төп маҡсаттарҙы билдәләгән ололарҙан оло милли йыйын - I Бөтөн донъя башҡорттары ҡоролтайы уҙғарылды. Ошо дөйөм халыҡ ҡоронда Башҡортостанда, Рәсәйҙең милли республикаларында, сит илдәрҙә йәшәүсе башҡорттарҙан һәм башҡа халыҡтар вәкилдәренән 596 кеше делегат булып, 187 кеше ҡоролтай ҡунағы сифатында ҡатнашты. Әлбиттә, ошо тарихи ваҡиға милли яңырыу кисергән халҡыбыҙ тарафынан яҡын киләсәк хаҡына планлаштырылған эштәргә этәргес һәм дәртләндергес рухи көс булып ҡабул ителде. Эйе, сирек быуат элек яңынан тоҡанған башҡорт рухы уты халҡыбыҙҙың күп быуаттар дауамында тарихи хәтерендә, милли үҙаңында һаҡлана килгән ирекле һәм үҙаллы йәшәүгә ынтылышының асыҡ бер сағылышы булды. Ошо үтә күркәм үә рухи күтәренкелек менән үткән сараны иҫкә төшөрөп, тарих фәндәре докторы, профессор, I - III Бөтөн донъя башҡорттары ҡоролтайҙары делегаты Марат Мәхмүт улы ҠОЛШӘРИПОВ менән башҡорт милли хәрәкәтенең тарихи тамырҙары, ошо процесҡа хас булған тарихи күсәгилешлек хаҡындағы фәһемле әңгәмәбеҙҙе уҡыусыларыбыҙ иғтибарына тәҡдим итәбеҙ.

Нисәмә йылдарға һуҙылған башҡорт ихтилалдарында Салауат Юлаев, Кинйә Арыҫланов, Ҡараһаҡал, Килмәк Нөрөшев кеүек исемдәре бөгөнгө көнгә килеп еткән, шул уҡ ваҡытта исемдәре тарих төпкөлдәрендә юғалып ҡалған батырҙар, юлбашсылар байтаҡ булған, әлбиттә. Баш күтәреүселәрҙең береһе тураһында ғәжәп бер тарих һөйләмәксебеҙ. Был өҙөк тарихсы Салауат Таймаҫовтың "Бөрйәндәр" китабынан алынды.

Башҡорт дәүләт университетының Сибай институты – көньяҡ-көнсығыш райондар йәштәре өсөн мәғариф, фән һәм белем биреү үҙәге булараҡ, төбәк халҡының ныҡлы таянысы. Уҡыу йортоноң бөгөнгө хәле, киләсәккә пландары, юғары белем тармағындағы үҙгәрештәр, бөгөнгө киҫкен хәлгә бәйле абитуриенттарҙы ҡабул итеү буйынса яңылыҡтар менән яҡындан танышыу маҡсатында Сибай институты директоры вазифаһын башҡарыусы, техник фәндәр кандидаты, педагогика фәндәре докторы Азат ВӘЛИЕВ менән әңгәмәләштек.

Америка ғалим-этнологы Джон Кэлхуна кешелек донъяһының, әҙәмдәр холҡо һәм ҡылығының төрлө күренештәрен асыҡлау өсөн йөҙ төрлө тәжрибә үткәргән. Ул халыҡтың, йәмғиәттең ниндәйҙер тәбиғилектән тайпылыштарын аңларға һәм аңлатырға тырышҡан. Уның "Йыһан эксперименты - 25" тигән тәжрибәһе киң билдәлелек алып, ҡыҙыҡһыныу тыуҙыра.

Май һуңында Өфө районының "Зубово" индустриаль паркы территорияһында коронавирус инфекцияһы сирлеләрҙе ҡабул итеүгә тәғәйенләнгән яңы клиника-диагностика инфекцион үҙәк асылды. Был сараға Рәсәй һаулыҡ һаҡлау министры Михаил Мурашко ла килде.

Июнь башында Беренсе Бөтөн донъя башҡорттары ҡоролтайы үткәрелеүгә 25 йыл тула. Ошо тарихи сараға ниндәй өмөттәр бағлап барҙығыҙ, өмөттәрегеҙ аҡландымы, үҙегеҙҙе борсоған мәсьәләләрҙе күтәреп сыға алдығыҙмы һәм улар буйынса ҡарарҙар ҡабул ителеп, тормошҡа ашырылдымы?

Өфө-Сибай поезында халыҡ мыжғып торған туҡһанынсы йылда, Өфөгә абитуриент булырға китеп барған саҡта танышҡайныҡ беҙ Дамир Шәрәфетдинов менән. Әле уның шағир икәнен дә, абруйлы "Йәшлек" гәзитенең яуаплы сәркәтибе икәнен дә белмәгән саҡта, шығырым тулы поездың дөйөм вагонында бер һәндерәгә тура килдек. Беҙ өс йәш ҡыҙ, ул яңғыҙы. Шунда уҡ танышып-һөйләшеп киттек. Ҡаланы белгән кеше булараҡ, ул беҙгә БДУ тәңгәлендә ниндәй ашханаларҙа ашарға һәм ниндәй магазиндарҙан талонға аҙыҡ-түлек алырға икәнде аңлатты. Ә беҙ ул һөйләгән арала уның тәҡдим иткән прәниктәрен ҡоролай ашап та бөттөк. Унан ярты төнгәсә сәй эстек. Ул беҙҙе нимәләрҙер һөйләп сәсәгәнсе көлдөрҙө. Аҙаҡ беҙгә урынын биреп, вагондың сумаҙан ҡуя торған өсөнсө кәштәһенә менеп ятты...

Өйҙә ҙур ҡыҙым менән икәү генәбеҙ, атайҙары, һәр ваҡыттағыса, эштә, ҡалған балаларым тышта уйнайҙар. Улар көндөң көнө буйына уйнап туя алмай, өйгә әллә нимә менән алдаштырһаң да индереп алып булмай. Эҙләп, саҡырып алып тамаҡтарына ашатамаһаң, ашауҙы ла оноталар хатта. Ә инде көсләп алып инһәң, ашарға ултыртырмын тимә, унан-бынан аяҡ өҫтө ҡапҡылайҙар ҙа тағы урамға атылалар.

Әлиә СӘЙҒӘФӘРОВА

Хикәйә

Хафиз ҡайыш ҡамсыһын шыйылдатып өҫкә күтәргәйне генә ауыр имән ишек асылып китте. Өйҙәгеләр барыһы бер юлы шымып, инеүсегә боролдо. Унда тупһа аша атлап өлгөргән дә, ингәс кенә хәлде аңғарып ҡалып, ни сәләм бирергә, ни борлоп сығып китергә белмәгән ҡарашта дәрүиш ҡарт баҫып тора ине. Әле генә йортто осороп алып барған ҡатындарҙың йөҙөндә башта юғалып ҡалыу, унан оялыу, хатта ояттарынан ер тишегенә инеп китергә теләү ғәләмәте сағылды. Икәүһе шулай итте лә: шаршау артына йәшенеп өлгөрҙө. Олораҡ ҡатын ярһыуҙан ҡыҙарып киткән йөҙөн яулыҡ осо менән ҡаплай биреп, ынтылып, иренең һаман үрҙә торған ҡулына төрттө. Ире ҡамсыһын урындыҡ аҫтына бырғатып өлгөрҙө.

Мәрйәм БУРАҠАЕВА, яҙыусы, педагог: Олоғара мәсьәлә алдында тора халҡыбыҙ. Әммә был мәсьәләне бер яҡлы ғына хәл итеү дөрөҫ түгелдер. Урындағы халыҡтың мәнфәғәтен, мәктәпкә тәү аяҡ баҫҡан бәләкәстәрҙең күңел торошон мотлаҡ иҫәпкә алырға тейешбеҙ. Әлбиттә, әҙәби тел - ул берәү. Бәхәсһеҙ. Әммә ғилми термин менән "диалект" тип аталған үҙенсәлекле һөйләштәр бихисап. Ошо диалект тип аталған телдәр, асылда, кешегә тәбиғәт тарафынан бүләк ителгән, быуындан-быуынға күсә килгән туған тел бит. Ә туған тел ул ҡанға һалынған, яҡты донъяға тыуып, тәү тапҡыр ауаз һалған, булмышыбыҙ бар ителгәндә әсә һөтө менән күҙәнәктәргә һеңгән туған өн бит ул. Үҙен башҡорт тип һанап та төрлөсәрәк һөйләшкән, йөҙҙәрсә йылдар туған өнөн һаҡлап килгән, илем, телем, тип ихтилалдарға күтәрелгән ғәзиз милләттәштәребеҙҙең һөйләшеү телен диалект тип атап, ситтән хәл итергә тейешбеҙме? Беренсе класҡа килгән балаға: "Бөгөндән башлап һин ысын, дөрөҫ башҡорт телендә һөйләшергә өйрәнәсәкһең. Әннә, әнәй түгел, әсәй тип әйтергә тейешһең", - тип әйтергә тейешбеҙме?

Башҡорт теле Көньяҡ Уралда, Ағиҙел - Яйыҡ йылғалары бассейнында бик боронғо замандарҙан бирле йәшәгән башҡорт ҡәбиләләренең теленән, йәғни диалекттарынан (ҙурыраҡ төбәктәрҙә таралған һөйләш айырмалығы тел ғилемендә диалект тип, ә бер нисә ауыл йәки район өсөн хас булған һөйләш айырмалығы һөйләш йәки урындағы һөйләш тип атала) халыҡ теле булып формалашҡан. Улар, территориаль яҡтан бер-береһе менән күрше булып, бик йыш һәм тығыҙ аралашыр булғандар, шул сәбәпле уларҙың телдәрендә аҡрынлап уртаҡ элементтар арта барған. Шулай итеп, башҡорт ҡәбиләләре теленән бөтә башҡорттар өсөн дә аңлайышлы булған дөйөм башҡорт халыҡ теле барлыҡҡа килгән. Дөйөм башҡорт халыҡ теле составында Көньяҡ (Ҡыуаҡан), Көнсығыш (Юрматы) һәм Төньяҡ-көнбайыш диалекттар бар. Һәр диалект һөйләштәргә бүленә. Көньяҡ диалект Эйек-Һаҡмар, Урта һәм Дим һөйләштәренән тора. Көнсығыш диалект Ҡыҙыл, Әй-Мейәс, Арғаяш һәм Салйот һөйләштәренән тора. Төньяҡ-көнбайыш диалект Ҡариҙел, Танып һәм Түбәнге Ағиҙел, Ыҡ һәм Ғәйнә һөйләштәренән тора.

"Балаларҙы үҙ туған теленә нисек ылыҡтырырға, өйрәтергә, телмәр эшмәкәрлеген әүҙемләштерергә һәм шул нигеҙҙә телмәр үҫтерергә?" тигән һорау әлеге көндә башҡорт теле уҡытыусыларын ғына түгел, ғөмүмән, үҙ теле өсөн борсолған бар кешене лә борсойҙор. Һуңғы йылдарҙа беҙ ни эшләптер тел мәсьәләһе ҡағылған проблемаларҙа йыш ҡына кемделер ғәйепләргә, кемгәлер үпкәләргә, кемгәлер асыуланырға тырышабыҙ кеүек. Шул уҡ ваҡытта туған тел алдында һәр беребеҙ үҙ бурысыбыҙҙы белеп тә бөтмәйбеҙ, хатта белергә лә теләмәйбеҙ. Ә кемде ғәйепләргә һуң? Өйҙә балаларыбыҙ менән аралашҡанда бер кем дә беҙҙең ауыҙыбыҙҙы бәйләп ултыртып ҡуймай ҙа инде.

Борон-борон заманда һүҙ шул тиклем ҙур ҡөҙрәткә һәм көскә эйә булған. Һүҙ менән ант иткәндәр, тоғролоҡтарын гарантиялағандар, намыҫлы булыуҙарын раҫлағандар, кешеләр араһында ғына түгел, илдәр араһында ла килешеү төҙөгәндәр.