Башҡорт Википедияһының ойошторолоуына 10 йыл тулды. Ошо ваҡыт эсендә халыҡ уның әһәмиәтен аңлап өлгөрҙөмө, юҡмы, әллә ул һаман да энтузиастар араһында ғына алып барылған проект булып ҡалдымы? Барлыҡ һорауҙарға яуап эҙләү маҡсатынан редакцияға Башҡорт Википедияһы хакимы Рөстәм НУРЫЕВты, интернет Ағинәйе Гүзәл СИТДИҠОВАны, Аҡһаҡал - Азат ХӘЛИЛОВты һәм йәштәр менән бер рәттән виртуаль киңлектәрҙе гиҙеп, милләтебеҙҙе рухи арғымаҡҡа атландырырға тырышыусы Мәрйәм БУРАҠАЕВАны саҡырҙыҡ.

Бөйөк Ватан һуғышы йылдарында хәрби бәрелештәр барған райондарҙан һәм ошо ҡурҡыныс янаған төбәктәрҙән граждандарҙы, сәнәғәт, мәҙәниәт ойошмаларын тылға күсереү әүҙем ойошторола. Һуғыш менән бәйле ауыр сәйәси, иҡтисади, социаль хәл булыуға ҡарамаҫтан, эвакуация миллионлаған кешеләрҙең ғүмерен ҡотҡара, стратегик әһәмиәтле завод-фабрикаларҙы фашистар ҡулына эләгеүҙән һаҡлап ҡала һәм һуғышта еңеүҙе тәьмин итә. Башҡортостан да һуғыш йылдарында эвакуацияланған халыҡты ҡабул итеүсе төбәктәрҙең береһенә әйләнә. Меңәрләгән ҡасаҡ ҡала-ауылдарға урынлаштырыла, йәшәү шарттары ауыр булыуға ҡарамаҫтан, үҙ ихтыяждарынан тыш йортһоҙ тороп ҡалғандар тыуған яҡтарынан меңәрләгән саҡрымда ваҡытлыса төйәк таба, кемдәрелер һуғыш бөткәс тә тороп ҡала. Республиканың бәләкәй ҡалаларында эвакуацияланғандарҙы ҡабул итеү нисек ойошторолоуы тураһында тарих фәндәре кандидаты Илфат Зәки ул СӘМСИТДИНОВ һөйләй

Өфө ҡала округы хакимиәтендә "Башҡортостан Республикаһы халыҡтары телдәре тураһында"ғы БР Законын тормошҡа ашырыу буйынса ҡала комиссияһының сираттағы ултырышында был һүҙ лейтмотив булып үтте, тиергә лә мөмкин. Сөнки, журналистар хәл-торошҡа йоғонто яһай алмай, әммә уны ҡатмарлаштырырға мөмкин, тигән шаярыу ҡатыш ысынбарлыҡ был һүҙҙәрҙең ике осраҡта ла дөрөҫ булыуын раҫланы.

Әле күптән түгел генә интернет селтәрендә Киров районының Эшсе хәбәрселәр урамын кемдер шаярып тәржемә итеп эшләгән фотошоп шау-шыу тыуҙырһа, ошо көндәрҙә Зәйнәб Биишеваның һүҙҙәре яҙылған хаталы баннер ярты көн генә эленеп тороуына ҡарамаҫтан, шунда уҡ журналистарҙың күҙенә салынды. Шуға ла Өфө ҡала округы хакимиәте башлығы урынбаҫары Сынтимер Баязитов ултырышта ҡатнашыусыларға ҡала хужалығының барлыҡ тармаҡтарында ла алтаҡталарҙы һәм башҡа күргәҙмә материалдарҙы эшләгәндә хаталарға юл ҡуймау талабын еткерҙе.

Ҡыҙым ихтыярһыҙҙан курсташ ҡыҙҙарының әңгәмәһенә шаһит булыуы тураһында һөйләне. Ул бөтөн ынтылыштары сепрәк-сапраҡ менән ир-егет эргәһенән ары китә алмаған блондинкалар араһына үҙенең яңылыш килеп эләгеүен күптән аңлаһа ла, ҡайһы саҡ улар "биләмәһендә" булып, тормошҡа улар күҙлегенән бер ҡараш ташлап алыуҙы мәрәкә күрә.

Күрше партала ултырыусы ҡыҙҙарҙың береһе - йәшкелт күҙле, буялған сәсле Кристина быйыл йәй кейәүгә сығырға йыйына икән. Туй сығымдары тураһында борсола. "Кәмендә 300 мең һум булырға тейеш был сығымар! Тик был суммаға кәләш өсөн туй күлдәге лә, никах балдағы ла,"Матурлыҡ салоны" хеҙмәттәре лә инмәй," - тип һалдыра был өлкәлә тәжрибәле Алина. Һуңғы курсҡа барып еткәнсе, ике тапҡыр кейәүгә сығырға өлгөргән икән был сибәркәй. Шуға ла курсташтары донъяуи мәсьәләләрҙә тап уға кәңәш-төңәш итеүҙе хуп күрә.

Үткән аҙнала Өфөлә Башҡорт дәүләт университетының төп корпусында, шулай уҡ уҡыу йортоноң Сибай, Учалы, Стәрлетамаҡ, Бөрө, Нефтекама филиалдарында, баш ҡаланың һәм республиканың күп кенә мәктәптәрендә башҡорт теленән региональ диктант ойошторолдо. Был сара "Башҡортостан Республикаһы халыҡтары телдәре тураһында" БР законын тормошҡа ашырыу буйынса БР Хөкүмәте эргәһендәге комиссияның Терминология хеҙмәте һәм Башҡорт дәүләт университеты тәҡдиме менән үткәрелде һәм йәмәғәтселектә ҙур ҡыҙыҡһыныу тыуҙырҙы.

Яҙ миҙгелдәрендә кешеләр йыш ҡына витамин етешмәүҙән яфалана. Оҙайлы ҡыш айҙарынан һуң сәләмәтлеген нығытып, организмдары талап иткән файҙалы витаминдарҙы туплап алырға теләгән һәр кемгә тәбиғәт үҙ ярҙамын тәҡдим итә. Был юлы һеҙгә, хөрмәтле гәзит уҡыусыларыбыҙ, тәбиғәт аптекаһының шифалы сығанаҡтарының береһе - ҡайын һуты тураһында ентекләберәк һөйләмәксебеҙ.

Ҡайын һутын көндәр йылынып, ҡар ирей башлағандан алып ағастар бөрөләнгәнгә тиклем йыйырға була. Һут иң шәп аҡҡан ваҡыт иртәнге ундан киске алтыға тиклем. Ғәҙәттә бер ҡайындан 2-3 литр һут алырға мөмкин. Ҡайын һуты бик шифалы булыуын белеп, күберәк йыйырға теләгән осраҡта ла үтә һаҡһыҙ рәүештә бер ағасты күп тишкеләргә ярамай. Әгәр ҙә олононоң диаметры 20-25 см булһа - бер, 25-35 см - ике, 35-40 см - өс, 40 сантиметрҙан артыҡ булған осраҡта дүрт тишек яһарға мөмкин.

Саҙаҡа тураһында элек-электән бик күп сығанаҡтарҙа сығыштар яһалһа ла, сығыш яһаусыларҙың саҙаҡаның мәғәнәһен, маҡсатын, тәбиғәтен аңламауынан, шул арҡала уртаҡ фекергә килә алмауынанмы, киң мәғлүмәт саралары аша төрлө фекерҙәр белдереү дауам итә. Һәр кешенең үҙ фекере, әлбиттә. "Саҙаҡа", "хәйер" төшөнсәләрен дөйөмләштереп ҡарау дөрөҫ булмаҫтыр, тип уйлауҙан, был ике төшөнсәне берәмләп, ентекләп ҡарарға тәҡдим итәм.

Беҙ, олораҡ быуын, "Ямғыр - ер йәшәртә, фатиха - ир йәшәртә", тигән аҡылды һеңдереп үҫтек. Мин, әлбиттә, дин ҡушҡан ғәмәлдәрҙең барыһын да үтәгән диндар кеше лә түгелмен. Әммә бәләкәйҙән намаҙ уҡығандар менән аралашырға, мәрхүмдәргә арналған аяттарҙа ҡатнашырға насип булды. Әле лә улар араһындамын. Динебеҙ, тип, ихлас ғәмәлдәр ҡылыусыларға һәр ваҡыт ыңғай ҡарашта булдым. Ундайҙарҙың эшмәкәрлеген бөгөн дә хуплайым. Сөнки дин - тәрбиә сығанағы булыуы менән йәмғиәт өсөн үтә лә ҡиммәтле мәктәп. Хәйер, быныһы - айырым һөйләшеү өлкәһе.

Мәғлүм ки, проза жанры әҙәбиәттең күләмле һәм уҡымлы жанрҙарынан һанала. Башҡорт прозаһы, асылда, һуңғы бер быуат дауамында формалашты, дәүер аҙымдары менән үрҙәргә артылды, халыҡтың милли үҙаңын, нәфис һәм тарихи фекерләүен үҫтереүгә тос өлөш индерҙе һәм индереүҙе дауам итә. Илдә идеологик ҡараштар үҙгәреп, кәрәк-кәрәкмәгән ижтимағи-сәйәси реформалар үткәреп тороуға ҡарамаҫтан, Ғәйнан Хәйри, Авзал Таһиров, Һәҙиә Дәүләтшина, Зәйнәб Биишева, Яныбай Хамматов (бынан утыҙ йыл элек һуңғы ике автор әҫәрҙәре иң күп уҡылғандар иҫәбендә ине), Динис Исламов, Ғәли Ибраһимов, Шакир Янбаев, Рәшит Солтангәрәев, Динис Бүләков ише мәшһүр, йәғни патриот ҡәләмгирҙәр традициялары бөгөн нисек дауам ителә? Был һорауға өҙөп кенә яуап биреүе ярайһы уҡ ауыр.

Бер ваҡыт Харис Йосопов исемендәге көрәш турнирында уның уҡыусыларының береһе үҙенең остазы тураһында шундай матур фекер әйткәйне: алтын баһаһын ювелир белер. Бына әле ер мәсьәләһе буйынса һөйләшергә йыйынғас, ошо аҡылды тотоп, ерҙең ысын баһаһын белеүсе профессор, ауыл хужалығы фәндәре докторы, эшмәкәрлеге һәр саҡ ергә бәйле ғалим-агроном ғына түгел, политолог, юрист һөнәрҙәренә лә эйә Ғарифулла Хәбибулла улы ЯПАРОВҡа мөрәжәғәт иттек.

Бөгөн илебеҙ иҡтисади йәһәттән генә түгел, ер мөнәсәбәттәре буйынса ла көрсөккә терәлгән кеүек. Трибуна артына сығып һүҙ һөйләүселәрҙе тыңлаһаң, улар барыһын да белә кеүек, закон сығарыусыларыбыҙ ижад иткән ҡанундар ҙа етерлек һымаҡ, әммә, ғәмәлдә, ҡасандыр башланған реформаны, Крылов мәҫәлендәгесә, ян-яҡҡа тартҡылайҙар, ә йөк һаман урынында ҡала, тигән тойғо күңелдә ныҡлап тамырлана бара. Ысынбарлыҡта был мәсьәләгә ниндәй баһа бирер инегеҙ?

Һәр ата-әсә үҙенең балаһын киләсәктә уңышлы итеп күргеһе килә. Ә бар йәһәттән дә уңышҡа өлгәшеүҙең бер сере, ғалимдар раҫлауынса, оптимист булыуҙа. Был һәләт кешегә тыумыштан бирелмәй, шуға күрә балала оптимислыҡ тәрбиәләү мөһим. Был бурыс, иң беренсе сиратта, ата-әсә иңенә төшә. Баланың алдағы тормошон яҡшыраҡ һәм яҡтыраҡ итеүҙә ҙур роль уйнаған оптимислыҡ һыҙаттарын тәрбиәләү нигеҙҙәрен психолог Регина ҒИЗЗӘТУЛЛИНА еткерә.

- Оптимистар - донъяға позитив мөнәсәбәт менән ҡараған кешеләр. Улар уңышһыҙлыҡты тынысыраҡ кисерә, ауырлыҡты еңелерәк үтә, киләсәккә ышаныслыраҡ ҡарай һәм һәр ваҡыт барыһының да яҡшы булырына шикләнмәй. Бындай кешеләр һирәгерәк ауырый һәм оҙағыраҡ йәшәй.

Ошо көндәрҙә баш ҡалала "Башҡортостандың йыл уҡытыусыһы - 2015" республика конкурсына йомғаҡ яһалды. Республиканың иң көслө педагогтарын туплаған был ярыштың абсолют еңеүсеһе исеменә Өфө ҡалаһының 58-се лицейынан математика уҡытыусыһы Рима Ронжина лайыҡ булды.

Тау башында балҡый бер ҡала,
Ул ҡала Өфө тип атала...
тип йырлап үҫһәм дә, әлегәсә бер тапҡыр ҙа республикабыҙҙың баш ҡалаһын күрергә насип булманы. Китаптағы һүрәттәрҙән, телевизор экрандарынан күреп кенә белгән Өфөбөҙгә быйыл, ниһайәт, аяҡ баҫырға насип итте. Һүрәт - һүрәт инде, ни тиклем генә сағыу һәм сифатлы булмаһын, Башҡортостаныбыҙҙың йөрәге булған баш ҡалабыҙҙың бар матурлығын, күркәмлеген, мөһабәтлеген, ғәйрәтлеген күрһәтә алмай. Ҡалаға инмәҫ элек үк башланған күренештәр күңелгә ятып, һөйөнөс бүләк итә. Аэропорт яғынан автомобиль юлы буйлап килгәндәрҙе ҡаршы алыусы "Өфө" һәм "Уфа" яҙыуҙары баш ҡаланы күреү хыялының тормошҡа аша башлауына ишара яһағандай, мине сәләмләп ҡаршы алды.

Әлшәй районы Раевка ҡасабаһында "Башҡортостан ынйылары" Республика балалар фольклор бәйгеһе үтте. Ул 1941-1945 йылдарҙағы Бөйөк Ватан һуғышында Еңеүҙең 70 йыллығына арналды. Быйылғы конкурстың темаһы - тыуған төйәгеңдәге һыу ресурстарына һаҡсыл мөнәсәбәт һәм уларҙы һаҡлауға бәйле халыҡ йолаларын һәм ғөрөф-ғәҙәттәрен тергеҙеү булды.

Бөгөнгө ҡоробоҙҙа әҙәбиәт донъяһы, йәш ижадсылар, шиғриәт мәктәбе, заманыбыҙ әҙиптәрен борсоған ҡайһы бер башҡа мәсьәләләр тураһында һүҙ барасаҡ. Ҡунаҡтарыбыҙ - билдәле шағирә, Ш. Бабич исемендәге Республика йәштәр премияһы лауреаты Лариса АБДУЛЛИНА, йәш прозаик Айгиз БАЙМӨХӘМӘТОВ һәм йәш шағир Ринат СӨЛӘЙМӘНОВ булыр.

Һәр кем теге йәки был төшөнсәне, күренеште үҙенсә аңлай, үҙенсә ҡабул итә. Һеҙ, йәш ижадсылар, мәҫәлән, әҙәбиәт төшөнсәһенә ниндәйерәк аңлатма бирерһегеҙ?

Л. Абдуллина: Әҙәбиәт - донъяның тотҡаһы. Кеше ғүмере ҡыҫҡа ғына. Ошо ваҡыт арауығында донъяның асылын аңларға, тойорға тырышыу теләге менән яна бәндә. Әҙәбиәт тә , китап та - Йыһанды, йәшәйеште, кешелекте танып-белеү ысулдарының иң шәбе.
Ил башлыҡтары, ниһайәт, Әҙәбиәт йылын иғлан итте. Ә үҙ заманында "мәҙәниәт - һуңынан" тигән етәкселәр ҙә булманы түгел бит. Шуға, әҙәбиәткә тотош йылды бағышлау - үҙенә күрә ҙур ваҡиға ул, минеңсә. Әммә шуны ла оноторға ярамай: тарих дәүмәленән ҡарағанда был бер йыл бик бәләкәй осор. Нисек кенә булмаһын, шул осорҙа яҙыусылар халыҡтың күңелендә ятҡан ҡуҙҙарҙы ҡуҙғытып ебәрерлек китаптар сығара, уларҙы кемгәлер бүләк итә, йә булмаһа, кемдеңдер иғтибарын китапҡа йүнәлтә алһа, был - ошо йылдың иң ҙур ҡаҙанышы булыр ине. Әҙәбиәт йылында бөйөк әҫәрҙәр тыуыр, тип уйлай икән кемдер, уларҙың да яңылышыуы бар.

Бөтөн донъя башҡорттары ҡоролтайы Башҡарма комитеты Баймаҡ районы хакимиәте менән берлектә Темәс ауылында Башҡорт совет автономияһы тураһындағы килешеүгә - 96 йыл, бөйөк башҡорт шағиры Шәйехзада Бабичтың тыуыуына 120 йыл тулыу айҡанлы фәнни-ғәмәли конференция үткәрҙе. Уның эшендә БР Дәүләт Йыйылышы-Ҡоролтай депутаты, Бөтөн донъя башҡорттары ҡоролтайы Башҡарма комитеты рәйесенең беренсе урынбаҫары Х. Х. Ишморатов, район хакимиәте башлығы И. Х. Ситдиҡов, Ҡоролтайҙың башҡа ағзалары, тарихсы-ғалимдар ҡатнашты.

Һәр эштә лә һөнәрселәр һәм өйрәнсектәр була, ләкин уҡытыусы һөнәрендә ғүмер буйы өйрәнсек булып йөрөүселәргә урын юҡ. Аныҡ фәндәрҙән уҡытһынмы, әллә башланғыс белем бирһенме - уҡытыусы һәр саҡ үҙ эшенең белгесе булырға тейеш. Башҡортостанда бына ике тиҫтә йыл үткәрелә килгән "Башҡорт теле һәм әҙәбиәте йыл уҡытыусыһы" төбәк-ара конкурсы тап шундай үҙ эшенең оҫталарын барлай, баһалай ҙа инде.

Бәйгелә ҡатнашыусы уҡытыусыларҙың ҡаҙаныштарын, үҫешен, эш һөҙөмтәһен күреү бәхетенә эйә булыусы баһалама ағзалары әйтеүенсә, конкурс йылдан-йыл яңы кимәлгә күтәрелә бара.

Апрель, тигәндә, "ҡарҙар ирей, һыу таша, талдар бөрөһөн аса" тигән күңелле йыр һүҙҙәре яңғырап киткәндәй ҡолаҡта. Хәйер, апрелдең көләс, ҡояшлы, күңелле ай булыуын уның тәүге көнө үк һөйләп тора: көлкө һәм юмор көнө. Бөтөн донъя халыҡтары мәрәкә, шаян ҡылыҡтар һәм эләкләшеү, зыянһыҙ алдашыуҙар менән бер күңел асып ала.

Март ахыры төнгө һәм иртәнге сатлама һалҡындары менән нисек кенә тартҡылашмаһын, апрель дилбегәне үҙ ҡулына алды: һиҙҙермәҫтән генә ҡар ҙа иреп бөтөп бара, хатта йылы яҡтан ашығып, тәүге сыйырсыҡтар ҙа ҡайтып еткән, тиҙәр. Күрәһең, улар ҙа үҙ байрамдарын тыуған яҡтарында үткәреүҙе хуп күрә.

Билдәле актер, РСФСР-ҙың халыҡ артисы Валентин Гафт замандашы, СССР-ҙың халыҡ артисы Армен Джигарханянға арнап яҙған эпиграммаһында: "Ер йөҙөндә әрмәндәр Джигарханян төшкән фильмдарға ҡарағанда күпкә әҙерәк", - ти. Стәрлетамаҡ дәүләт башҡорт драма театры артисы Рауил Ғәлин тураһында ла, шаяртып, шулай тип әйтергә мөмкиндер, моғайын. Сөнки ул уйнаған спектаклдәрҙе лә тиҙ генә ултырып һанап бөтөрлөк түгел: ҡырҡ йылдан ашыу театр артисы булып эшләү дәүерендә Рауил Әхтәрйән улы башҡорт милләтен характерлаған бөтөн образдарҙы ла һынландырып өлгөргән төҫлө. Күптән түгел 65 йәшлек юбилейын билдәләгән актер менән ярты сәғәт эсендә оҙон ижад юлы дауамында тыуған уй-фекерҙәрен барланыҡ.

"Айыҡ Башҡортостан" төбәк йәмәғәт ойошмаһының республикала эш башлауына кисә генә кеүек. Әммә ошо ҡыҫҡа ғына ваҡыт эсендә уларҙың милләттәштәребеҙҙе айыҡтырыу йүнәлешендәге эшмәкәрлеге, цунами кеүек, тотош дәүләтебеҙҙе ҡаплап килә. Ойошма башлаған "Айыҡ ауыл" конкурсы хәҙер республика кимәленә күтәрелеп, барлыҡ Башҡортостанға таралды. Ә инде ыңғай тәжрибәне Төмән өлкәһе шунда уҡ күтәреп алып, конкурсты беренсе йылында уҡ рәсми рәүештә иғлан итте. Новосибирск өлкәһе, Удмуртстан, Татарстандың ҡайһы бер ауылдары үҙҙәрендә эш башланы. Ысын мәғәнәһендә республикабыҙ айыҡ тормошто пропагандалауҙа авангардта бара һәм башҡалар тәжрибә туплар, өлгө алыр, бер-беренә терәк булыр майҙансыҡ булып тора. Редакция ҡунаҡтары - "Айыҡ ауыл" республика конкурсы еңеүселәре - Учалы районының Миндәк ауыл биләмәһе хакимиәте башлығы Ришат ҒИБӘҘУЛЛИН, Федоровка районы Бала Сытырман ауылы биләмәһе хакимиәте башлығы Мәрғизә АРЫҪЛАНОВА менән дә һүҙҙе ошо юҫыҡта дауам итәбеҙ.

Ҡырымдың һәм Севастополь ҡалаһының Рәсәй Федерацияһы составына инеүенә бер йыл тулды. Ошо йәһәттән башҡорттар менән Ҡырым татарҙары араһындағы мәҙәни һәм әҙәби бәйләнештәргә ҡыҫҡаса байҡау яһау ниәтебеҙ.

Быуаттар төпкөлөнә тоташҡан...

Ике аралағы бәйләнештәр тарихы быуат төпкөлөнә барып тоташһа ла, ул махсус өйрәнелмәгән. XIX быуат һуңында - XX быуат башында Ҡырым ғалимы һәм нәшриәтсеһе Исмаил Гаспринскийҙың мәғрифәтселек эшмәкәрлеге башҡорт зыялыларының иғтибар үҙәгендә була. Башҡорт әҙәбиәте тарихы күп томлығының авторҙары башҡорттарҙы, пантюркизм идеологтары И. Гаспринский һәм Г. Баязитовтың артынан пассив эйәреүселәр, тип билдәләй. Ә билдәле башҡорт ғалимы Әхмәт-зәки Вәлиди Туған үҙенең XX быуат башында Хәбибназар Үтәки мәсетендә белем алыуын һүрәтләп, ағаһының Баҡсаһарайҙа И. Гаспринский нәшер иткән "Терджиман" гәзитен сыға башлағандан алып уҡыуы тураһында яҙа. Гәзиттең Урал-Волга буйы төбәгендә популяр булыуы тураһында ошо осорҙағы төрки телле матбуғат баҫмаларындағы мәҡәләләр һәм шаңдауҙар раҫлай.