Батырыбыҙҙың тыуына - 265 йыл

Башҡорт хәтерендә һис бер ҡасан юйылмаҫ исемдәр йәшәй, улар ил батырҙарының исемдәре - халҡыбыҙ тарихын шул исемдәр данлап-ҙурлап тора ла инде. Әхмәтзәки Вәлиди, 1923 йылдың февралендә Ашхабад ҡалаһында яҙылған һәм "Башҡорт халҡына хушлашыу хаты" тип аталған мөрәжәғәтендә ошо хаҡта былай тип әйтә: "Беҙ башҡарған эштәр Кесе Солтан, уның улы Морат Солтан, Бишәй Солтан, уның улы Ырыҫмөхәммәт Солтан, Солтангәрәй (Ҡараһаҡал), Батырша, Салауат, Аблай һәм Кинесары хаҡындағы хәҙистәр кеүек бөйөк хәтирәләр йәшәтәсәк". Ил батырҙары эшмәкәрлеген хәҙистәргә тиңләү һис осраҡлы түгелдер: тыуған еребеҙ, ирекле һәм хоҡуҡи дәүләтселегебеҙ өсөн йәндәрен фиҙа ҡылыусылар дин юлындағы хәҡикәтте кеше күңеленә һалыусылар менән берҙәй данлылыр. Мәле еткәс, батыр даны бар донъяға тарала, уның исеме тыуған иленә, ғәзиз халҡына мәртәбә өҫтәй.

Өфөлә "Туғанлыҡ" төрки телле театрҙарҙың VII халыҡ-ара фестивале тамамланды. "Быйыл - Башҡортостандың, Башҡорт дәүләт академия драма театрының 100 йыллығын, Рәсәйҙә иғлан ителгән Театр йылын үҙебеҙ генә түгел, ҡунаҡтар менән байрам итәбеҙ, халҡыбыҙҙың йолаһы шулай", - тине мәҙәниәт министры Әминә Шафиҡова сараны асыу тантанаһында. Ысынлап та, 8 көнгә һуҙылған "Туғанлыҡ" фестивале тамашасылар өсөн дә, Рәсәй төбәктәренән һәм сит илдәрҙән килгән 13 театр өсөн дә аралашыу, тәжрибә уртаҡлашыу майҙанына әүерелде. Фестивалдең Эксперттар советы рәйесе, Рәсәйҙең халыҡ артисы Борис Морозов та "милләт-ара дуҫлыҡ һәм татыулыҡты һаҡлауға йүнәлтелгән сәнғәт байрамы" тип атаны уны.

Яратҡан баҫмам "Киске Өфө"нөң 20-се һанында Сибай ҡалаһынан Таңһылыу Басированың "Ҡыуандырманы" исемле сығышын уҡыным да, аптыраңҡырап ҡалдым. Һүҙ әҙәби конкурста еңеп сыҡҡан авторҙарҙың бер тышлыҡ эсендәге "Яңы офоҡтар" йыйынтығы тураһында бара. Ул Башҡортостан "Китап" нәшриәтендә бынан ике йыл элек донъя күргәйне. Аптырарлыҡ та шул: автор конкурста еңеүсе йәш әҙиптәр ижадына бәйле бер генә лә йылы һүҙ тапмаған тиерлек. Бер һелтәнгәндә быныһын да буш ҡалдырмайым әле, тиепмелер, китапҡа "Баш һүҙ" яҙған бән фәҡирегеҙгә лә "өлөш" сығарған.

Ейәнсура районында үткән "Урал батыр" эпосын яттан һөйләү буйынса төбәк-ара конкурс сиктәрендә уҡыусыларҙы төрлө иҫтәлекле урындарға экскурсияларға йөрөтәләр. Вертолет майҙансығы урынлашҡан тауҙан төшөп барғанда Белорет районынан барған, күмәк сәхнәлә генә ҡатнашып йөрөгән, ҡатнаш милләттән булған бер уҡыусы, ҡоласын йәйеп, тау яғына борола ла, бар тауышына: "Мин үҙемде беренсе тапҡыр башҡорт итеп тойҙом!" - тип ҡысҡыра. Шул ваҡиғаны уҡытыусыһы сәхнәнән һөйләгәс, конкурста ҡатнашыусылар аяғүрә баҫып уҡыусыны 15 минуттай алҡышлай! Юҡ, был уйҙырма түгел, ә ысынбарлыҡ. Быны бары тик башҡорт теле уҡытыусылары ғына аңлай, сөнки был уларҙың эшенә иң ҙур баһаларҙың береһе! Ләкин бындай еңеүҙәр еңел генә бирелмәй. Ғөмүмән, бөгөнгө башҡорт теле һәм уны балалар күңеленә һалыусылар алдында ниндәй ауырлыҡтар бар, улар ниндәй шарттарҙа эшләргә мәжбүр? Ошо һәм башҡа мәсьәләләр хаҡында Башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыларының 1-се Бөтә Рәсәй съезы делегаттары - Учалынан Фәнил БҮЛӘКОВ, Сибай ҡалаһынан Әлнисә АЛДЫРХАНОВА, Әбйәлилдән Радик ӨМӨТҠУЖИН һәм Ейәнсуранан Наил ЮЛДАШБАЕВ менән әңгәмәләшәбеҙ.

Был көндәрҙә баш ҡалала ла байрамдар парады тантана итте: "Яҙғы бал", "1000 велосипедсы көнө", ветерандарҙың "Боевая высота" патриотик йыр фестивале, Халыҡ-ара Балаларҙы яҡлау көнөнә арналған саралар. Ҡала округы хакимиәтендәге сираттағы оператив кәңәшмә лә ошо сараларҙы барлауҙан башланды. Ҡала хакимиәте башлығы Өлфәт Мостафин район хакимиәттәре башлыҡтарына, ҡыҙыҡһыныусы ведомстволар хеҙмәткәрҙәренә алда торған сараларҙы ла юғары кимәлдә үткәреү һәм балаларҙың, тамашасыларҙың хәүефһеҙлеген тәьмин итеү бурысын йөкмәтте. Шулай уҡ Хөкүмәттәге оператив кәңәшмәлә Республика Башлығы вазифаһын ваҡытлыса башҡарыусы Радий Хәбировтың бер нисә көнүҙәк мәсьәләгә иғтибар йүнәлтеүе, атап әйткәндә, район-ҡалаларҙа һабантуй байрамдарын, шулай уҡ халыҡ күп йәлеп ителгән сараларҙы уҙғарғанда алкоголь продукцияһын һатыуҙы тыйыу мәсьәләһен күтәреүен билдәләп үтте. Был мәсьәлә баш ҡалаға ла ят түгел, шуға күрә ҡала хакимиәте башлығы уны район хакимиәттәре башлыҡтарына контролгә алырға ҡушты.

Ил буйынса үткән Һуңғы ҡыңғырау сараһы күптәр өсөн байрам кеүек ҡабул ителһә лә, сығарылыш уҡыусылары өсөн һағышлы бер көн, мәктәп менән хушлашыу, һынауҙар алдына баҫыу ул. Сығарылыш уҡыусылары вальста әйләнеп, үҙҙәрен ҙур кешеләр итеп тойоп йөрөһәләр ҙә, әлеге мәлдең тормоштарындағы мөһим ваҡиға икәнен аңлап та етмәйҙәрҙер. Сөнки әле уларҙың хис-тойғолар, яңылыҡтар менән баштары әйләнгән. Тағы ла бер нисә йылдан тап бына ошо көндөң ҡәҙере һәм мәғәнәһе артасаҡ, йәштәр Һуңғы ҡыңғырауҙың үҙҙәре өсөн ниндәй төшөнсәгә эйәлеген аңлаясаҡ әле. Шулай итеп, Һуңғы ҡыңғырау быйыл баш ҡаланың бөтә белем усаҡтарында 25 май көндө билдәләнде.

Билдәле эстрада йырсыһы, һәләтле актер, телетапшырыу алып барыусы, йәмәғәт эшмәкәре, Башҡортостандың атҡаҙанған артисы, М. Кәрим исемендәге Милли йәштәр театры актеры Венер КАМАЛОВ ошо көндәрҙә матур юбилейын билдәләй. Уның тығыҙ эш графигы араһында осрашып һөйләшкән әңгәмәлә иһә һүҙ күберәк театр тураһында барҙы, сөнки күптәр өсөн ул, тәү сиратта, театр актеры бит.

Салауат районының үҙәге Малаяҙ ауылы уртаһында оло тирмә булып ҡалҡып торған күркәм бина - Башҡортостандың милли батыры Салауат Юлай улының музейы. Тыуған яҡты өйрәнеү эшенә ҙур өлөш индергән һәм Салауат батыр төйәгенең йөҙөн аса торған мәҙәни үҙәк ул.

Беҙҙең йәмғиәттә психолог йәки психотерапевт кеүек белгестәргә мөрәжәғәт итеү күренеше һирәк. Дөрөҫөн әйткәндә, уларҙы бер белгес итеп ҡарайбыҙ һәм аныҡ ҡына ниндәй ярҙам күрһәткәндәрен дә белмәйбеҙ. Бөгөнгө әңгәмәлә профессиональ психотерапевт, психосоматик медицина табибы, медицина фәндәре кандидаты Марат ШӘФИҒУЛЛИНдан ошо һорауҙарға яуаптар ишеттек.

Бынан быуат ярым элегерәк рус физиологы Михаил Сеченов кешенең мейе эшмәкәрлеге хаҡында тәүге ғилми хеҙмәттәрен баҫтырып, антропология фәненең өр-яңы өлкәһенә нигеҙ һала. Бөгөн, XXI быуатта, шәхестең аң-белем даирәһе, фекерләү ҡеүәһе, ижади һәләттәре үҫеше хаҡындағы заманса тәғлимәтте нейрофизиологтар һәм нейропсихологтар алып барған тикшеренеүҙәр ҙә тулыландырып тора. Ябайыраҡ әйткәндә, тап юғары мейе эшмәкәрлегенең әүҙемлеге һөҙөмтәһендә кеше аңлы тормош алып бара, төрлө һөнәрҙәргә эйә була, асыш-табыштарға өлгәшә, ижад итә алыу кимәленә етә.

Өфөлә Башҡортостан йөмһүриәте өсөн көрәшкән көрәшсе шағир, "Башҡортостан иҫән ҡала, тиһәң, бер йәнемә миллион үлем бир", тип һәләк булған Шәйехзада Бабичҡа әле һаман һәйкәл ҡуйылмауы тотош башҡорт халҡы өсөн ғәрлек ине. Ошо көндәрҙә, ниһайәт, һәйкәл ҡуйыу буйынса комиссия оҙаҡ эҙләгәндән һуң, Зәки Вәлиди урамы башланған урынды - Телеүҙәк алдын һайланы. Алла бойорһа, 5-се Бөтөн донъя башҡорттары ҡоролтайы көндәрендә Бабич һәйкәле асылыр тип өмөт итәбеҙ.

Өфө ҡала округы хакимиәтенең сираттағы кәңәшмәһе, ғәҙәттәгесә, ҡалалағы оператив хәл-торош буйынса ҡыҫҡаса отчеттар тыңлауҙан башланды. Ә инде дөйөмләштереп әйткәндә: аҙна эсендә ғәҙәттән тыштар рәтенә индерерҙәй хәл-ваҡиғалар күҙәтелмәгән.

"Ағиҙел" журналы сайтында Рәлиф Кинйәбәев "Яҙыусылар союзында ниҙәр бар? Союзға инеү өсөн нимә кәрәк? Блатмы, әллә братмы?" тигән баш һүҙ менән Мәүлит Ямалетдиновтың Асыҡ хатын баҫтырҙы. Шул хат менән бер ваҡытта гәзитебеҙҙә Сибай ҡалаһынан Таңһылыу Басированың "Ҡыуандырманы" тигән мәҡәләһе лә донъя күрҙе. Ике хат та ни ғиллә менәндер бер-береһе менән ауаздаш булып ҡуйҙы...

Был көндө "Башҡорт телендә һөйләшәм, башҡорт телендә яҙам!" тигән девиз Башҡортостанда һәм унан ситтә йәшәүсе меңәрләгән милләттәштәрҙе берләштерҙе. Башҡорт дәүләт университеты башланғысында бишенсе тапҡыр ойошторолған башҡорт теленән диктант яҙыу акцияһы быйыл Башҡорт телен һаҡлау һәм үҫтереү фонды, БР Хөкүмәте тарафынан хуплау тапты һәм халыҡ-ара кимәлдә оло байрам рәүешендә үтте. Башҡортостан Республикаһы Башлығы вазифаһын ваҡытлыса башҡарыусы Радий Хәбиров һәм башҡа юғары вазифалы төрлө һөнәр кешеләре ҡатнашыуы сараның мәртәбәһен тағы ла арттырҙы.

"Ҡабаттан йәнләнгән фотоһүрәттәр" проекты гәзит уҡыусыларҙы "Беренсе Республика" фильмының геройҙары менән таныштырыуҙы дауам итә. Гениаль актер, башҡорт театрын төҙөүселәрҙең береһе, Зәйни Иғдәүләтов, Ғәшиә Абыҙгилдина, Тәлиға Бикташева, Вәлиәхмәт Ғәлимов, Булат Имашевтарҙың уҡытыусыһы - уның башҡорт мәҙәниәте үҫешенә индергән өлөшөн баһалап бөтөп булмай. Проектта шәхестәрҙең тарих архивтарынан, фәнни хеҙмәттәрҙән, музейҙарҙан тупланған фотолары һәм костюмдар буйынса рәссам Әлиә Байрамғолова тарафынан кинорежиссер Булат Йосоповтың "Беренсе Республика" тарихи нәфис фильмын төшөрөү майҙансығынан яһалған фотолары тәҡдим ителә.

Күҙемә П.П. Свиньиндың "Башҡорт кибеткәһе (тирмәһе) эсе" тигән картина салынды һәм мин ундағы ят күренештәргә оҙаҡ итеп текләп ултырҙым.

Төрлө һөнәр эйәләре араһында тәбиғәткә, ергә иң яҡын кеше, моғайын, геологтыр. Нәҡ геолог ер-әсә тураһында бөтә мәғлүмәтте белеүсе, донъяның яралған ваҡытынан алып бөгөнгөһөнә тиклем бар нескәлегендә аңлаусы, ерҙәге ултырмаларға ҡарап, миллионлаған йылдар эсендә теге йәки был төбәктең нисек үҫеүе тураһында киң мәғлүмәт биреүсе, таштар һәм минералдар тураһында сәғәттәр буйы лекция һөйләй алыусы һөнәр эйәһе. Башҡорт дәүләт университеты география факультетының геология һәм файҙалы ҡаҙылмалар кафедраһы мөдире, геология-минералогия фәндәре кандидаты Исхаҡ ФӘРХЕТДИНОВ үҙ һөнәренең оҫтаһы булып танылған белгес. Ул беҙҙең төбәккә хас ҡайһы бер мәсьәләләргә геолог күҙлегенән сығып аңлатма бирҙе.

Бөйөк Ватан һуғышы йылдарында ҡаһарманлыҡ күрһәткән башҡорт батырҙары М. Шайморатов, Т. Күсимов, М.Гәрәев һәм башҡаларҙы яҡшы беләбеҙ. Ә бына 1938 йылда Хәсән күле янында япондар менән һуғышта ҡаһарманлыҡ күрһәткән башҡорт яугиры, рота командиры лейтенант Ғәни Ғәлимов тураһында республика кимәлендә киң билдәле түгел.

Өфөлә башҡорт халҡының йөрәк моңо, ҡеүәтле һәм ҡәҙерле заттарының береһе Шәйехзада Бабичҡа һәйкәл асыла, тигән хәбәр йәшен тиҙлеге менән Ер шарын ураны, ахырыһы! Төрлө ҡитғаларҙа йәшәгән башҡорттар күҙ йәштәре аша шатлығын белдерҙе, Башҡортостанға ҡайтыу менән тап шунда юлланасағын әйтте - сикһеҙ ине ҡыуаныс тойғолары. Урыны ла ниндәй шәп бит әле: "Башҡортостан" концерт залы алдында!

Билдәле булыуынса, ил тормошонда йәмәғәтселек мөһим һәм файҙалы функциялар башҡарып, граждандар йәмғиәте тип аталған ижтимағи күренештең нигеҙен барлыҡҡа килтерә. Ошондай йәмәғәт институттары үҫешмәһә, дәүләттең ижтимағи ресурстары ныҡ бүҫкәрәсәк.