Республикабыҙ автономияһының 100 йыллығын билдәләгән ваҡытта нисек тә был дәүер хаҡында күберәк белергә, ҡайһы бер мәсьәләләргә асыҡлыҡ индерергә, бығаса өйрәнелмәгән өлкәләренә күҙ һалырға тырышабыҙ. Был турала күпме генә һөйләһәк тә, яҙһаҡ та, артыҡ түгел, сөнки был тарихи ваҡиға милләтебеҙ мәртәбәһе, уның яҙмышындағы тарихи һынылыш ҡына түгел, оло ҡаһарманлыҡ та. Ошо юҫыҡта тарихсыларыбыҙ Нил ИШЕМҒОЛОВ һәм Радмир ҒӘЗИЗОВ менән әңгәмә тәҡдим итәбеҙ.

Бөгөнгө һүҙебеҙ тормошобоҙға дәррәү килеп инеп, ҙур популярлыҡ яулаған интернет хаҡында. Кемдәр нисек файҙалана уның менән? Эйе, мәғлүмәт сараһының был төрө көндәлек тормошобоҙҙа мөһим урын биләй, уның йоғонтоһо, шауҡымы эштә лә, өйҙә лә үҫкәндән-үҫә бара.

Ошо арала өшөнөгөҙмө? Тиҙҙән һыуыҡ урамда ғына ҡаршы аласаҡ, сөнки баш ҡалала 28 сентябрҙән йылытыу миҙгеле башланды. Был хаҡта сираттағы оператив кәңәшмәлә ҡала хакимиәте башлығы вазифаһын ваҡытлыса башҡарыусы Салауат Хөсәйенов белдерҙе. "Йылылыҡты ебәреү-көйләү ваҡыты өс тәүлеккә тиклем һуҙылыуы мөмкин, шуға күрә ҡайһы бер урындарға йылы шунда уҡ барып етмәүе лә ихтимал, - тине ул йыйылыусылар араһында сығыш яһап. - Шуға күрә был хаҡта халыҡҡа аңлатыу зарур".

Быйыл 28-се тапҡыр Республика көнөн билдәләп, байрам саралары уҙғарырға йыйынабыҙ. Тәүҙәрәк "суверенитет" тигән ҡолаҡҡа ятыраҡ һүҙ менән атай инек был көндө. Был латин һүҙенә үҙ аллы, үҙ илеңә үҙең хужа булып йәшәй алыу, бойондороҡһоҙ булыу мәғәнәһе һалынған. Әммә Рәсәй составындағы республикаларҙың бындай статусы бер тиҫтә йыл үтеүгә юҡҡа сығарылды, сөнки ил башлыҡтары бындай сәйәси хәлде Рәсәй өсөн хәүефле, тип һанай ине.

Сентябрҙә Ҡаҙағстандың Астана ҡалаһында үҙенсәлекле сара үтте. "The Spirit of Tengri" проектының продюсер составы хореография жанрында ижад итеүсе иң-иңдәрҙе бер сәхнәгә йыйҙы. "The Spirit of Dance" тип аталған был үҙенсәлекле проектта донъяның 14 иленән килгән артистар араһында Башҡортостандан "Guzal-dance" ансамбле солисы Регина Әһелова ла булды. Ошо сара тураһында Регинаның үҙе һәм сараның махсус ҡунағы, "Ҡурайсы" төркөмө етәксеһе, Башҡортостандың халыҡ артисы Роберт Юлдашев менән әңгәмә тәҡдим итәбеҙ.

"Башҡорт әҙәбиәтенең балалар яҙыусыһы" тигән абруйлы исеме менән билдәле әҙибә ул Айһылыу Йәғәфәрова. Беҙ үҙебеҙ уның әҫәрҙәрен уҡып үҫтек. Ә асылда ул ололар өсөн яҙылған күп кенә әҫәрҙәрҙең дә авторы. "Ҡойон батшалығында", "Сәнскеле күлдәк", "Һандуғас моңо", "Бөҙрәкәй" һәм башҡа китаптары балалар донъяһын, кескәйҙәр күңелен яҡшы белеүе тураһында һөйләһә, "Ҡыпсаҡ ҡыҙы Нәзирә" исемле әҫәре уны һәләтле драматург итеп, "Килендәр" романы иһә тормошсан прозаик итеп танытты. Ә инде тәржемәләр өлкәһендә лә әүҙем эшләүен телгә алғанда, уның шундай күп яҡлы талант эйәһе икәнен аңлайһың. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәғариф һәм мәҙәниәт хеҙмәткәре, Ким Әхмәтйәнов, Рәмзилә Хисаметдинова исемендәге премиялар лауреаты Айһылыу Йәғәфәрова ошо көндәрҙә күркәм юбилейын ҡаршыланы. Ошо уңайҙан уға өс һорау менән мөрәжәғәт иттек.

Үҙе эшләгән тармаҡты, уның бөтә нескәлеген ябай һәм аңлайышлы телдә аңлатып бирә алыу оҫталығы менән һәр кем маҡтана алмай. Ә бөгөнгө ҡунағыбыҙ, Башҡорт дәүләт университетының Иҡтисад, финанс һәм эшҡыуарлыҡ институты финанс һәм һалым һалыу кафедраһы мөдире, иҡтисад фәндәре кандидаты, доцент Гүзәлиә Әбҡадир ҡыҙы ҒӘЛИМОВА ил иҡтисадының бөгөнгөһө, уға бәйле башҡа төшөнсәләр тураһында аныҡ һәм тулы мәғлүмәт бирҙе. Әңгәмәсем шулай уҡ үҙенең бала саҡ хәтирәләрен барлап, һөнәренә алып килгән юлдарҙы байҡап, бөгөнгө көн студенттарына хас һыҙаттарҙы ла билдәләп үтте.

Шөкөр, һуңғы йылдарҙа милләттәштәр үҙ тамырын, үҙ ҡәүемен, үҙ ырыуын, йәғни үҙенең башланмышын юллай, эҙләнә, ҡыҙыҡһына. Кемдәр үҙ ырыуы тарихын ошолай, Башҡортостандың халыҡ яҙыусыһы, күренекле ғалим Ғайса Батыргәрәй улы Хөсәйенов кеүек тасуирлай ала, яҙып ебәрегеҙ беҙгә. "Минең ырыуым" рубрикаһы һеҙҙең өсөн. Шулай итеп, һүҙ Ғайса ХӨСӘЙЕНОВҡа:

Ҡала хакимиәтендәге сираттағы кәңәшмә шәп яңылыҡтан башланды: иң яҡшы муниципаль практикалар Рәсәй конкурсының "Ҡала төҙөлөшө сәйәсәте, халыҡтың уңайлы тормошон тәьмин итеү, торлаҡ-коммуналь хужалыҡты үҫтереү" номинацияһында "Парк эсендәге ҡала" концепцияһы менән Өфө беренсе урын яулаған!

Ошо көндәрҙә Өфөлә Фольклор фестивалдәре һәм традицион сәнғәт ойошмалары халыҡ-ара советының (СИОФФ) 48-се Бөтөн донъя конгресы үтә. Уның сиктәрендә ойошторолған иң сағыу сараларҙың береһе булып Башҡортостандың Халыҡ уйын ҡоралдары милли оркестрының Шүлгәнташ мәмерйәһендәге концертын атарға булалыр. Оркестрҙың солисы, халыҡ-ара, Рәсәй, республика конкурстары лауреаты Гүзәл ҮМӘРҒӘЛИНА менән ошо хаҡта һөйләшәбеҙ.

Рәсәйҙең атҡаҙанған, Башҡортостандың халыҡ артисы Рәмил Ғәйзуллин милли сәнғәтебеҙгә һәләтле ҡурайсы, музыкант булып килеп инде. Республикабыҙҙа берҙән-бер булған Халыҡ уйын ҡоралдары милли оркестрына нигеҙ һалыусы ла ул. Рәмил Мәүлит улы етмеш ете һөнәр эйәһе, әммә улар араһында иң әһәмиәтлеләре тип уның башҡорт халҡының милли музыка ҡоралдарын һаҡлауға һәм үҫтереүгә ҙур өлөш индереүен билдәләргә кәрәк. "Урал ауазы" Халыҡ-ара оркестрҙар һәм халыҡ уйын ҡоралдары ансамблдәре конкурс-фестивале тип аталған ижади проекты ла ошоға дәлил. Башҡорт дәүләт филармонияһы коллективы ошондай оло хеҙмәтен юғары баһалап, Рәмил Ғәйзуллинды Салауат Юлаев исемендәге Дәүләт премияһына тәҡдим итте.

Беҙҙең ғаилә башҡа ғаиләләрҙән бер нисек тә айырылмай. Өфө районының Шамонин ауылында йәшәйбеҙ, беҙҙең кеүектәр тотош бер ауыл, барыһы ла 2008-2009 йылғы махсус программала ҡатнашып, ҡулайлы ғына хаҡҡа йорт алып сыҡҡан йәштәр. Йорт һайын бала-саға, ул ваҡытта кемдеңдер беҙҙеке кеүек ике малай, кемдеңдер, киреһенсә, ике ҡыҙ, ә кемдеңдер алтын урталыҡ - ул менән ҡыҙ. Ғәҙәти ғаиләләр, ғәҙәти атай-әсәйҙәр. Голливуд киноиндустрияһының ҡалыптарына ярап ҡына тора - ҡала эргәһендәге шәхси йорт, ике бала, универсал кузовлы автомобиль...

Өфө ҡала округы хакимиәте башлығы эргәһендәге сираттағы оператив кәңәшмә башлыса үткән эштәргә йомғаҡ яһауға һәм киләсәккә пландар билдәләүгә бағышланды.

Гөлгөнә БаймырҘина, Республика халыҡ ижады үҙәгенең фольклор буйынса төп белгесе, Башҡортостандың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре: "Беренсе тапҡыр йыртҡыс ҡош тотоп шөғөлләнеп ҡараным. Ҡурҡыта, шулай ҙа өйрәтеүсе егеттәрҙең әйткәнен иҫтә тотоп, тулҡынланыуымды һиҙҙермәҫкә, үҙемде ҡулға алырға тырышам. Шунан тағы ҡырғыҙ бөркөтсөләренең: "Тыныслан! Ҡошто арба!" - тигәнен дә күҙ алдында тотам... Уңыш йылмайҙымы, Хоҙай ярҙамымы - әммә беренсе тапҡыр бөркөт менән һунар итеү ярышында ҡатнашып, икенсе урын яулауыма тәжрибәле бөркөтсөләр ҙә аптыраны. 25-28 килолыҡ ҙур ҡош ҡулыңа килеп ултырғас, ниндәй тойғолар кисергәнде әйтеп аңлатып булмайҙыр ул. Башҡорт ҡатындары борон-борондан юҡҡа ғына ирҙәре менән бергә һунарға йөрөмәгән, ҡуша яу сапмағандыр, күрәһең. Сөнки күңелдә ҡайҙалыр төптә ятҡан булмышың уяна, хистәр бураны уйнай: ҡыуаныс. Ғорурлыҡ. Ҡапыл үҙеңде ҙурайып, үҫеп киткәндәй тояһың, кәүҙәң турая, башың юғары сөйөлә. Һин - батшабикә!"

"Ҡурайсы алдан килә, уның артынан теҙелешеп, ҡурай моңо аҫтында һыйырҙар көтөүҙән ҡайта..." Учалы районының Ҡобағош ауылында бөгөн дә өлкән быуын кешеләренән ҡурайсы һәм йырсы көтөүсе хаҡындағы ошондай матур легендалар ишетергә мөмкин. Ғәҙәттә, риүәйәттәр һәм легендалар борон-боронғо замандар хаҡында һөйләгәнлектән, уларҙы беҙ бер ни тиклем әкиәт итеп кенә ҡабул итергә күнеккәнбеҙ. Әммә ошо легендала һүрәтләнгән моңло йырсы һәм ҡурайсы егеттең арабыҙҙа йәшәп ятыусы замандашыбыҙ булыуы һис әкиәт түгел. Улай ғына ла түгел, "Әрме", "Буранбай", "Сибай", "Бейеш", "Ҡаһым түрә", "Томан", "Тәфтиләү", "Хисам", "Шәүрә", "Ғилмияза", "Зәлифәкәй", "Шафиҡ" кеүек боронғо халыҡ йырҙарын уның кеүек башҡарған башҡа йырсыны белмәйбеҙ ҙә, ахыры. Ошо көндәрҙә Башҡортостандың халыҡ артисы, Салауат Юлаев исемендәге Дәүләт премияһы лауреаты Абдулла Афзал улы Солтановҡа 90 йәш тула. Бөгөн дә тыуған төйәгендә - Учалыла йәшәүсе легендар шәхесебеҙгә оло ихтирамыбыҙҙы һәм һөйөү тойғоларын белдерәбеҙ һәм Абдулла Афзал улы хаҡында бер нисә һүҙ әйтеүен һорап, Рәсәйҙең һәм Башҡортостандың халыҡ артисы Флүрә Килдейәроваға мөрәжәғәт иттек.

Беларусь Республикаһынан "Нәфис әҙәбиәт - бер-беребеҙгә юл" тип аталған халыҡ-ара түңәрәк ҡорҙа ҡатнашырға саҡырыу ҡағыҙы алғас, һис икеләнмәй юлға сығырға булдым. Әле былтыр ғына 18 декабрҙә Өфө һәм Минск ҡалалары араһында хеҙмәттәшлек тураһында килешеү төҙөлгәйне. Ике республиканың төрлө өлкәләрҙәге хеҙмәттәшлеген нығытҡан килешеү 1999 йылда уҡ барлыҡҡа килгәйне. Ә инде яҙыусыларҙың үҙ-ара хеҙмәттәшлеге тағы ла алыҫыраҡ ваҡытты күҙаллай. 1936 йылдан башлап төрлө йылдарҙа башҡорт матбуғатында Янка Купала, Якуб Колас, Андрей Александрович, Максим Танк, Петрусь Бровка әҫәрҙәре донъя күргән. Белорус классиктарын иһә Сәйфи Ҡудаш, Марат Кәримов, Хәниф Кәрим, Хөрмәт Бикҡолов, Ғилемдар Рамазанов, Сафуан Әлибаев, Әсхәл Әхмәт-Хужа, Шәриф Бикҡол кеүек ҡәләм оҫталары башҡортсаға тәржемә иткән. Мин дә буш ҡул менән юлланмайым был сәфәргә. Яңы ғына Алесь Карлюкевичтың "Шубуршун һәм уның дуҫтары" тигән повесть-әкиәтен башҡортсаға ауҙарып бөттөм. Уның ҡайһы бер һандары быйыл "Аманат" журналында донъя күргәйне. Етмәһә, поэма тиклем поэманы һәм бер шәлкем шиғырҙарымды белорус теленә тәржемә иткән Мария Кобец, балалар өсөн шиғырҙарымды белорус теленә ауҙарған Валерия Радунь исемле шағирәләрҙе лә бик күргем килгәйне. Уларға күстәнәскә, мотлаҡ, яңы айыртылған башҡорт балын һалып аласаҡмын. Шулай итеп, етәкселектең ризалығын алғас, күтәренке кәйеф менән юлға әҙерләнә башланым.

Миләүшә ҠаҺарманованы шағирә итеп тә, бөгөнгө башҡорт прозаһының йөҙөк ҡашы булырҙай прозаик та, тос фекерле журналист итеп тә беләләр хәҙер. Хәҙер, тибеҙ, сөнки ул оҙаҡ йылдар Сибайҙа йәшәне, ижад итте, ә төпкөлдәгеләр, үҙегеҙ беләһегеҙ, ниндәй генә ҙур талант эйәһе булмаһын, етмәһә, Миләүшә һымаҡ үтә етди кеше лә булһа, үҙе хаҡында бик танытып, белгертеп бармай. Һәм, ниһайәт, ул Өфөлә. Башта Башҡортостан юлдаш телевидениеһында эшләне, хәҙер бына ике йылдан ашыу "Киске Өфө" гәзитендә хеҙмәт итә. Башҡорт журналистикаһында оҙаҡ ҡына ваҡыт эшләүен иҫәпкә алып, "Киске Өфө" гәзите коллективы уны Башҡортостан Хөкүмәтенең Шәһит Хоҙайбирҙин исемендәге премияһына тәҡдим итте. Миләүшә Сәйғәфәр ҡыҙының журналист һөнәре тураһында фекерҙәре, моғайын, был юлдарҙы уҡыусыларға ла ҡыҙыҡлы булыр, тип ышанабыҙ.

Янсығыңды өйҙә "онот"

Әле бала һөйләшә лә белмәгән сағынан уҡ үҙе яратҡан тәмле туңдырма, кәнфит-сәтләүектәр ҡайҙа һатылғанын яҡшы белә. Һәр әсә, бигерәк тә өләсәйҙәр, баланың һораған тәм-томон, уйынсығын һатып алырға күнегеп китә. Кемдең балаһын ҡыуандырғыһы килмәһен инде! Пакемондар, телепузиктар, киндер-сюрприздар, сникерстар, таҫмалар, машиналар, музыкаль открыткалар...
Бәлки, сабыйығыҙҙың холҡо бындай иғтибарҙан боҙолоп та китмәҫ, шулай ҙа ул "нимә һорайым, шуны миңә алалар" тигән уйҙы бәләкәй саҡтан аңына һеңдереп үҫәсәк. Әлбиттә, был теләктәр бала ҙурайған һайын үҙгәреп торасаҡ. Иң мөһиме - теләгән нәмәһен шунда уҡ һатып алып, балағыҙҙы хыяллана һәм шатлана белеү тойғоһонан мәхрүм итәсәкһегеҙ.

Республикала һәр ҙур һәм мөһим мәҙәни ваҡиға булып үткән һайын, мин баш ҡалабыҙҙың Ленин урамындағы "Урал" галереяһына барырға тырышам. Галерея мөдире Кәримә Шәрип ҡыҙы Кайдалова менән уҙған сараны күҙ алдынан үткәрергә, яҡшы һәм етешмәгән яҡтарын, асыштарын һәм яңы аҙымдарын - барыһын да уртаға һалып барларға, теүәлләргә, алдағы уңыштарын фаразларға яратабыҙ. Бигерәк тә икебеҙ өсөн дә яҡын булған кешеләрҙең - ҡул эше оҫталарының ҡаҙаныштары өсөн шатланабыҙ.

"Өфө башҡорто" рубрикаһының сираттағы ҡунағы - юғары категориялы табип-эндокринолог, медицина фәндәре кандидаты Гөлзифа ӘБҮШАҺМАНОВА.