Мәхмүт Ҡашғариҙың төрки телдәренең үҙенсәлектәрен сағылдырған хеҙмәте беҙҙең халҡыбыҙ өсөн бик тә фәһемле ул. Ни өсөн тигәндә, беҙ ата-бабаларыбыҙҙың боронғо һөйләштәренең төрки лөғәтенә ҡарағаны һәм XI быуатта барса төрки халыҡтары ҡулланған яҙма телебеҙ хаҡында үтә ҡиммәтле мәғлүмәттәр менән таныша алабыҙ. Әгәр X быуатта уҡ ғәрәп илселеге сәркәтибе Ибн Фаҙлан күреп белгән башҡорттарҙың ҡайһы берҙәре Ислам динендә булған икән, уларҙың, ғәрәп теле менән бер рәттән, боронғо төрки яҙмаһын белеүҙәренә шик юҡтыр.

Икенсе киҫәк. Урта быуаттар.
Бишенсе бүлек. Көньяҡ Урал IV - VIII быуаттарҙа

Халыҡтарҙың бөйөк күсеше эпохаһы (IV-V б.б.)

Керамиканан бейек булмаған яҫы төплө көршәктәр һәм бер ҡолаҡлы кувшиндар табыла, улар формалары буйынса II - IV быуаттарға ҡараған Көньяҡ Урал ҡурғандарында табылған һауыт-һабаны хәтерләтә. Уларҙы ер өйөмдәренең һәм ҡәберҙәрҙең күбеһенең формалары һәм үлсәмдәре яҡынайта. Әммә Салих ҡурғандарына бер килке яңы һыҙаттар хас, уларҙың килеп сығышын гундарҙың урындағы ҡәбиләләргә мәҙәни йоғонтоһо менән аңлатыу фарыз.

"Борон - борон заманда беҙ йәшәгән ерҙәрҙә ҡуйы ҡара урмандарҙы тайыш табан айыуы, шеш ҡолағы - ҡуяны, ҡыҙ балалай наҙлыҡай, көлтә ҡойроҡ төлкөһө, йылғыр, ҡомһоҙ бүреһе, урман йәме боланы, ғорур, текә мышыһы үҙенә төйәк иткән, ти. Урман-ҡырҙарында иҫертерлек хуш еҫле мең төрлө сәскәләре тәсбих әйтеп ултырған, турғай башындай эре-эре ҡыҙыл еләктәре аяҡ баҫҡыһыҙ булып тәгәрәп бешкән, ти. Сылтыр-сылтыр шишмәләре урман шауын, ҡурай моңон, ҡоштар тауышын, һыуға килгән ҡыҙ-ҡырҡындың моңло йырҙарын үҙенә отоп алып, йырлай-йырлай ҙур йылғаларға барып ҡушылған, ти.

Донъя хәлдәре бөгөн биҙәктәре секунд һайын алмашынып торған ҙур бер калейдоскопҡа оҡшаш, тик ундағы күренештәр матур-матур нағыштарҙан тормай, ә хәүефле триллер кадрҙарын хәтерләтә: шартлауҙар, ут-ялҡын, емереклек, ҡорбандар, балаларын ҡосҡан, ҡобараһы осҡан ҡасаҡтар...

Башҡортостан махсус хәрби операция яугирҙарына йөҙөнсө гуманитар ылау оҙатты.

Йәмәғәт, һуңғы осор һеҙгә ҡасан деликатес менән һыйланырға тура килде, хәтерләйһегеҙме? Юғиһә, магазин кәштәләрендә гел генә бер төрлө сифатһыҙ ризыҡ күбәйеп китте түгелме? Эйе шул, әллә ниҙә бер деликатес менән дә ләззәтләнеп алғы килә ул, был донъяла мәңге йәшәмәйбеҙ бит.

Һәр заманда ил-йортҡа ауырлыҡ ишерелгәндә йә ниндәйҙер ҡатмарлы мәсьәләләрҙе хәл итергә кәрәк булғанда майҙанға зыялылар сыҡҡан. Уларҙың аҡылы, ялҡынлы телмәре яуға күтәргән, урынһыҙ сәбәләнеүҙәрҙән төңөлдөргән, ярһыуҙарҙы баҫҡан йә тоҡандырған. Бөгөнгө еңел булмаған осорҙа замандаш зыялыларҙың үҙ халҡына әйтер һүҙе ниндәй булыр?

Салауат дәүләт башҡорт драма театрында икеләтә байрам - башҡорт әҙәбиәте классигы Мостай Кәримдең "Ярлыҡау" повесы буйынса ҡуйылған спектакленең премьераһы һәм яңы 91-се театр миҙгелен асыу тантанаһы үтте.

Сибайҙар - байҙар! Ысынлап та шулай, мәғдәндән бигерәк, йыр-моңға, дәртле бейеүҙәргә бай улар. Был байлыҡты һаҡлауҙа, киләсәк быуынға тапшырыуҙа Сибай концерт-театр берекмәһенең өлөшө баһалап бөткөһөҙ. Берекмәнең ижад буйынса урынбаҫары Азат Арыҫлан улы НӘБИУЛЛИН менән ошо турала һөйләштек:

"Башҡортостан ирекмәндәре Махсус хәрби операция зонаһына генетик кимәлдәге ынтылыш менән бара. Был күренеш уларға Бөйөк Ватан һуғышы яугирҙары һалған патриотлыҡ менән бәйле", - Башҡортостандың дәүләт именлеге органдары ветерандары төбәк йәмәғәт ойошмаһы советы ағзаһы подполковник Рөстәм Нәзметдинов ошондай фекерҙәре менән уртаҡлашты. Дәүләт именлеге ветераны республика халҡы батырлыҡ күрһәткән Афғанстанда, Төньяҡ Кавказда хеҙмәт итә, шуға күрә ул Донбассҡа Ватанды яҡларға киткән ир-егеттәрҙе яҡшы аңлай.

М. Аҡмулла исемендәге Башҡорт дәүләт педагогия университетында "Башҡорт шәле һәм студент йәштәр: йолаларҙы тергеҙеп" тип аталған төбәк конкурс-фестивале үтте. Мәҙәниәт, сәнғәт һәм креатив (ижади) индустрия өлкәһендәге проекттарҙы тормошҡа ашырыусы Рәсәй Федерацияһы Президентының мәҙәни инициативалар гранты конкурсында еңеүсе булған был үҙенсәлекле сараны уҡыу йортоноң Башҡорт фольклоры фәнни-тикшеренеү үҙәге һәм башҡорт филологияһы факультетының башҡорт теле һәм әҙәбиәте кафедраһы уҡытыусылары уйлап сығарған.

Халҡыбыҙҙың изге аманаты йыр булып быуаттарҙан-быуаттарға яңғырай, һәм ул артабан да өҙөлмәйенсә, быуындан-быуынға, дәүерҙән-дәүергә тапшырыла. Ошо бөйөк ҡомартҡыны замандаштарына еткерер, уларҙың рухын үҫтерер ғәйрәт эйәләре була. Ана шундай сағыу талант эйәһе Абдулла Солтанов яҡты донъяны күреүҙән мәхрүм булып та, күңелендәге нуры, йөрәк түренән урғылған моңо менән тирә-йүнде, кешеләрҙең юлын яҡтыртып йәшәне. Рухы менән көслө йыр солтаны үҙе беҙҙең менән булмаһа ла, ошо рухты һаҡлаусылар, килер быуындарға еткереүселәр бар һәм буласаҡ.

Халыҡтар берҙәмлеге көнө алдынан Өфөлә "Таҡыя" 1-се Халыҡ-ара балалар милли кейеме оҫталары конкурсына йомғаҡ яһалып, еңеүселәр билдәләнде. Өс турҙан торған конкурста "Балалар традицион кейеме коллекцияһы" авторы, Салауат районы Комсомол ауылында йәшәүсе оҫта Гөлдәр Шәбиева еңеү яуланы.

Яҙ башланып, картуф сәсер мәл еткәс, ошо хәлде иҫкә төшөрөп, көлөмһөрәп ҡуям. Сөнки һөйләй торған һүҙ тап ошо картуфҡа бәйле. Шуны ла әйтеп үтеп китергә кәрәктер. Беҙ йыл әйләнәһенә тигәндәй картуфты йә кәртүк, йә бәрәңге тип йөрөй-йөрөйбөҙ ҙә, шуны сәсер мәл етһә, нишләптер, картуфты сименә тибеҙ. Нишләптер орлоҡ тип әйтмәйбеҙ. Билдәле инде, сименә һүҙе беҙҙең һөйләшеү теленә урыҫтың семенаһынан килеп ингән. "Күрше, картуф баҡсаһының мөйөшөнә әҙ генә сименә етмәне лә ҡуйҙы, берәй биҙрә сименәң артып ҡалманымы", - тип йә беҙ күршегә, йә, киреһенсә, ул беҙгә инер инек заманында. Сименә артып ҡалһа, әлбиттә, уны тоттороп сығарабыҙ. Булмаһа, хәл юҡ инде, тип кире бормайбыҙ. "Арғы урамда йәшәгән фәлән-фәлән кеше, сименәм артып ҡалды, тип һөйләнеп торғайны, шуға бара һал", - тип ярҙам итергә ашҡынып торабыҙ. Ауылда борон-борондан кеше бер-береһенә шулай ярҙамсыл булды.

[12]. Төркиҙәрҙең телен аңлатыу.
Кемдәр тик бер генә телде белә, фарсылар менән буталмаған һәм ҡалаларҙа йәшәргә күнекмәгән, шуларҙың теле иң дөрөҫө. Ә кемдәрҙең теле икәү һәм кемдәр ҡала кешеләре менән ҡатышҡан, уларҙың һөйләше йомшара биргән, былар, мәҫәлән, соғдийҙар (sogdaq), кенчектар (kencek), apгyлар (arгu). Икенсе төркөм - хотандар (xotan), тибеттар (tibet) кеүек булғандар, һәм танғуттарҙың ҡайһылары (tagut), былар - төрки илдәренә килеүселәр ҡатламы. Мин һәр бер ырыуҙың теле хаҡында яҙасаҡмын.

Икенсе киҫәк. Урта быуаттар.
Бишенсе бүлек. Көньяҡ Урал IV - VIII быуаттарҙа

Халыҡтарҙың бөйөк күсеше эпохаһы (IV-V б.б.)

370 йылдар тирәһендә гундарҙың һәм усундәрҙең берләштерелгән көстәре Волга аша сыға һәм көнбайыш йүнәлешендә әүҙем хәрби хәрәкәттәр башлай. Был поход башында Көньяҡ Урал һәм Түбәнге Волга далаларында барса сәйәси ситуацияны контролдә тотҡан Кангюй дәүләте торғандыр, тип фараз итергә була. Беҙҙең эраның тәүге быуаттарында Кангюйҙа көнсығыш сығышлы юечжиларҙың әйҙәүсе этник төркөм булыуы хаҡында уҡыусыға билдәле инде. Гундарҙың көнбайыш походтарында Көньяҡ Урал ҡәбиләләре әүҙем ҡатнаша, һәм был мәғәнәлә гун атамаһы йыйылма исем булып тора. Гундар Төньяҡ Кавказ, Төньяҡ Ҡара диңгеҙ буйы ерҙәрен бик еңел генә яулап ала, шунан һуң улар Рим империяһы сиктәренә бәреп инә. Эске ҡапма-ҡаршылыҡтары арҡаһында көсһөҙләнгән Рим ҡаршылыҡ күрһәтә алмай, был уның тарҡалыуына килтерә. Тиҙҙән үҙәге Паннонияла булған гун державаһы барлыҡҡа килә, әммә ул оҙаҡ йәшәмәй һәм Аттиланың үлеменән һуң юҡҡа сыға (453 йыл).

Рәсәйҙә һәр халыҡтың үҙ туған телендә белем алыу һәм туған телен өйрәнеү хоҡуғы бар һәм илебеҙҙең һәр төбәгендә быны бойомға ашырыуҙың үҙ үҙенсәлектәре, үҙ тәртибе булдырылған. Ошо турала Өфөлә булып үткән Полилингваль белем биреү буйынса халыҡ-ара форумда ҡатнашыусыларҙың фекерен тыңланыҡ.

Был донъяла ниҙәр бар? Шул һаман да йөрәкте өйкәп торған һуғыш һәм уның касафаттары. Тегендә лә, бында ла ҡан ҡойош дауам итә, ҡорбандар һаны арта бара, әммә солох, килешеү саралары, утты туҡтатыу хаҡында бер генә саҡырыу ҙа, өндәмә лә юҡ.

Росстат саң ҡаға: Рәсәйҙә йәш ғаиләләр аҙыраҡ ашай башлаған. 2022 йыл мәғлүмәттәренә ярашлы, алдағы йыл менән сағыштырғанда аҙыҡ-түлектең бөтөн төрҙәрен ҡулланыу 22 процентҡа тиклем кәмегән. Йә хәҙерге йәштәрҙең ашар өсөн аҡсаһы юҡ, йә улар магазиндан аҙыҡ-түлек түгел, ә әҙер ризыҡ һатып ала - эксперттар бының сәбәбен үҙенсә фаразлай.

Бөтөн донъя илдәрендә, хатта ки цивилизациялы кешеләр бик һирәк аяҡ баҫҡан Океания утрауҙарында йәшәгән ярым ҡырағай тиерлек ҡәбиләләрҙә лә байрам көндәре була. Тимәк, байрам итеү - үтә боронғо йола. Был көндө халыҡ эшкә йөрөмәй, ял итә, тәмле аштар әҙерләй, ҡунаҡ саҡырып, ашап-эсеп, йырлап-бейеп күңел аса. Хәҙер бына донъябыҙҙа ниндәй генә байрамдар юҡ - хатта ки уларҙы билдәләр өсөн тотош йылдың көндәре лә етерлек түгел.