Башҡорт халҡының тарихы бай. Халҡыбыҙ үҙенең тарихи үҫешендә нимә генә күрмәгән, нимә генә кисермәгән. Ҡайһы ваҡыт ошоларҙы иҫкә төшөргән саҡта, аптырап, үҙемә-үҙем: "Халҡым нисек итеп быларҙың бөтәһен дә үткәрә, кисерә алырға көс тапҡан һуң?" - тигән һорау биреп ҡуям. Түҙемле, сыҙамлы булған халҡым, киләсәккә булған яҡты өмөтөн юғалтмаған! Оло яуаплылыҡ тойғоһо менән киләсәк быуындарҙы ҡайғыртып йәшәгән!

Икенсе киҫәк. Урта быуаттар.
Бишенсе бүлек. Көньяҡ Урал IV - VIII быуаттарҙа
III - IV быуаттарҙа Көньяҡ Урал далаларындағы тарихи шарттар

Көньяҡ Уралда хасил булған барса ҡаласыҡтар "ҡала" һүҙе ингән һүҙбәйләнештәр менән аталып йөрөтөлгән, ә археологтар тарафынан улар ике сәбәп арҡаһында теркәлмәй ҡалған: а) йә улар ошо хаҡта халыҡтан һорашып тормаған, б) йә иһә урындағы халыҡ был турала бер ни ҙә белмәгән. Ғәмәлдә бындай мәғлүмәттәр бары урындағы башҡорт халҡында ғына һаҡланып ҡалған, улар ата-бабаларының тарихи хәтеренә һаҡсыл мөнәсәбәттә була. Әле бәйән ителгән мәғлүмәттәргә өҫтәп, тағы ла бер иғтибарға лайыҡ фактты килтереп була:

Быйыл Башҡортостандың Силәбе өлкәһендәге даими вәкиллеге булдырылыуға 25 йыл тулды. Башҡортостан менән тығыҙ бәйләнештә булған төбәктә Вәкиллеккә ниндәй бурыстар йөкмәтелгән? Милли мөхит булдырыу ниндәй кимәлдә? Башҡортостандың Силәбеләге рәсми вәкиле Әлфир Зөлфәр улы БАЙЫМОВ менән әңгәмәбеҙ ошо юҫыҡта ҡоролдо.

Бынан 33 йыл элек Башҡортостандың яҡын киләсәге өсөн үтә әһәмиәтле булған сәйәси документ - Башҡорт Совет Социалистик Республикаһының дәүләт суверенитеты тураһында декларация ҡабул ителде. Хәҙер ошо иҫтәлекле тарихи ваҡиға йыл һайын Республика көнө тип аталған байрам форматында билдәләнә.

Һәр кем үҙенең тыуып-үҫкән ерен ярата. Быны инҡар итеүселәр ҙә, тыуған ерҙәренән ситтә йәшәүҙе хуп күргәндәр ҙә күңелдәрендә үҙҙәре тәү тапҡыр тәпәй баҫҡан ерҙәрен һағынмай ҡалмай.

"Киске Өфө"нө тәүге һандарынан алдырам. Үҙ ваҡытында йәмғиәтебеҙгә яңы һулыш булып килеп ингән гәзит бөгөнгө көндә лә республиканың иң мәртәбәле баҫмаларының береһе булып ҡала килә.

Заманалар ниндәй генә булмаһын, уны үҙеңдең насар ҡылыҡтарыңдың, насар һүҙҙәреңдең, башҡаларға ҡарата насар мөнәсәбәттәреңдең сәбәпсеһе итеп күрһәтеүгә ҡаршымын. Беҙ үҙебеҙ йәшәйәсәк ваҡытты, унда булған ваҡиғаларҙы һайлап ала алмайбыҙ, шуға ла һәр саҡ кешелекле һәм кеселекле булып ҡалайыҡсы!

"Киске Өфө" гәзите яңы сыға башлаған ғына осорҙа редакция коллективы менән Бөрйән районында урынлашҡан Башҡортостан дәүләт тәбиғәт ҡурсаулығында булғайныҡ. Унда эшләүсе хеҙмәткәрҙәр үҙҙәренең ҡыҙыҡлы бер күҙәтеүе хаҡында бәйән иткәйне. Был хаҡта беҙ гәзиттә бер тапҡыр яҙып сыҡҡайныҡ инде, был юлы ул хәл тураһында икенсе маҡсатта ҡабатлап һүҙ алып барам.

"Һәр милләт башҡа халыҡтар менән бергә донъяны яҡтыртыр өсөн үҙенең аң яҡтыртҡысындағы утты һаҡларға тейеш. Яҡтыртҡысы ватылған милләт донъя киңлектәрендәге законлы урынын юғалта. Яҡтыртҡысы булмағандар бәхетһеҙ, ләкин яҡтыртҡысы булып та уны юғалтҡан йәки онотҡандар меңдәрсә тапҡыр бәхетһеҙерәк", - тигән бөйөк һүҙҙәр әйтеп ҡалдырған бер аҡыл эйәһе. Башҡорт ҡатын-ҡыҙҙарының "Ағинәй" төбәк йәмәғәт ойошмаһы ағзалары ла, улар башлыса өлкән быуын вәкилдәре, бына ун йылдан ашыу ошо хәҡиҡәтте - халҡыбыҙҙың аң яҡтыртҡысындағы утты ҡабыҙыу, тағы ла нығыраҡ дөрләтеп ебәреү бурысын атҡарыу өҫтөндә фиҙаҡәрлек ҡыла.

25 сентябрҙә "Халыҡ-ара һаңғырауҙар көнө" билдәләнеүе хаҡында мәғлүмәт ишетеп (дөрөҫөрәге, күреп) ҡалдым да, тиң-тоштарының яғымлы итеп һөйләшеүен, кескәйҙәрҙең шатлыҡлы сырылдашҡан тыуыштарын, урман шаулауын, шишмәләрҙең шылтырап ағышын, ҡоштар һайрауын һәм башҡа күп нәмәләрҙе ишетеүҙән мәхрүм булған ҡайһы бер яҡташтарымдың һис кенә лә төшөнкөлөккә бирелмәй, бошонмай йәшәүен теләп, ошо юлдарҙы яҙырға булдым. Мин үҙем дә һәр нәмәнең дә яҡшы яғын табып булыуына инанам һәм бәғзе һаңғырау милләттәштәремә ана шул фекеремде еткермәксемен. Беҙҙең яҡтарҙа "Һаңғырауға сәләм бирһәң, "Атаң башы!" тип яуап ҡайтарыр…" тигән бер әйтем йөрөй. Һаңғыраулығы арҡаһында кешеләрҙең, ысынлап та, әленән-әле мәҙәк хәлдәргә тарып тороуы барыбыҙға ла мәғлүм. Ишетеү һәләте түбәнәйгән, йә иһә бындай нәмәнән бөтөнләйгә мәхрүм булғандар хаҡында йыш ҡына һәр төрлө көләмәстәр ҙә ишеткеләй торғайным. Уларҙың ҡайһылары мәрәкәсел кешеләр тарафынан уйлап сығарылһа, тормошта ла шундай хәлдәр булып тора инде. Бөгөнгө көндә тома һаңғырау, шул уҡ ваҡытта һәр күренешкә, төрлө хәлдәргә оптимистик ҡараштағы кеше булараҡ, үҙем менән булған бер нисә ҡыҙыҡлы эпизодты һөйләп китмәк булам.

-Йә, Яуымбаев, ни йомош? Тиҙерәк һөйлә лә, мин бик ашығам, - тине майор уға боролоп.
- Иптәш майор, бер нисә көн элек училищеның бөтөнләйе менән күтәрелеп фронтҡа китеүе тураһында ишеткәйнем. Шул хәбәр ысынмы? - тине. Уның үтенес менән төбәлгән баҙнатһыҙ битендә ҡыҙыллыҡ билдәләре күренде. Үҙ һорауынан үҙе уңайһыҙланып, ул аяҡтарын алмаштырып баҫты ла ҡулы менән атының морононан һыйпаған булды. Майор, белмәмешкә һалышып, үткер күҙҙәренә һораулы һыҙаттар йүгертте лә, һорауға иғтибар итмәгән һымағыраҡ:

Алтын көҙ милләтебеҙгә күп кенә абруйлы шәхестәр бүләк иткән миҙгел. Бөгөнгө ҡунаҡтарыбыҙ - яҙыусы, тәржемәсе, сценарист, БР Кинематографистар берлеге рәйесе, Ш. Бабич исемендәге йәштәр, С. Юлаев исемендәге дәүләт премиялары лауреаты Зөһрә БУРАҠАЕВА менән М. Ғафури исемендәге Башҡорт дәүләт академия драма театры актеры, Башҡортостандың халыҡ артисы Ирек БУЛАТОВ та ошо арала алтын юбилейҙарын билдәләне. Ошо айҡанлы уларҙы бер ҡорға йыйып, әңгәмә ҡорҙоҡ.

Беренсе киҫәк. Боронғо дәүер.
Дүртенсе бүлек. Көньяҡ Урал гун эпохаһында

Әҙәбиәттә юечжиҙарҙың ниндәй телгә ҡарағаны хаҡында аныҡ мәғлүмәт юҡ. Ҡайһы бер авторҙар уларҙы яҙма сығанаҡтарҙа Урта Азияның көньяҡ биләмәләрендә, Афғанстанда һәм Иранда йәшәүсе халыҡ итеп теркәлгән тохарҙар менән бер үк ҡәүем, тип иҫәпләүҙе өҫтөн күрә. Был уларға тохарҙарҙың (юечжиларҙың, тип уҡырға була) боронғо иран телендә аралашыуы хаҡындағы фекергә килеүенә сәбәп булып тора. Был халыҡтың теле хаҡында бер ни ҙә билдәле булмағас, ошо йүнәлештә ниндәйҙер фараздар сығарыу күрәҙәлек итеүгә тиң. Был мәсьәлә ни рәүешле хәл ителмәһен, юечжиҙарҙың һәм уларҙың вариҫтарының Көньяҡ Уралдың боронғо тарихындағы ролен аныҡлау кәрәк. Улар Көньяҡ Урал ономастикаһында һәм топонимикаһында сағыу эҙ ҡалдырырға тейеш.

Кешелек донъяһы үҙе барлыҡҡа килгән иң боронғо дәүерҙәрҙән алып хәҙерге замандарға тиклем иҫ киткес күп төрлө һәм бай ҡиммәттәр тыуҙырған. Уларҙың матди тип аталғандары кешеләрҙең физик һәм биологик йәшәйешен тәьмин итһә, матди прогресҡа нигеҙ булһа, кешелектең аңын һәм үҙаңын, мәҙәнилек һәм әхлаҡи кимәлен рухи ҡиммәттәр билдәләй. Ҡиммәт төшөнсәһе иң кәрәкле, иң мөһим, иң әһәмиәтле нәмәләрҙе белдерә, улар, матди булһынмы, йә иһә рухи өлкәгә ҡараһынмы - берҙәй юғары баһаға лайыҡ.

Өлкән йәштәгеләрҙең был көндө әллә ни байрамға һанамағанын белә-күрә йөрөйбөҙ. Был аңлашыла ла. Сөнки, йырҙарҙа ла йырланғанса, ҡартаямы ни ул йөрәк! Ә шулай ҙа өлкән йәштәгеләр рәтенә баҫтырған Хоҙай Тәғәләгә мең рәхмәтле улар. Күҙҙәре күрә, ҡолаҡтары ишетә, аяҡтары йөрөй, аңдары һәм зиһендәре теүәл, йөрәктәре йәш...

Шифалы үләндәр йыйыу ваҡыты тип, ғәҙәттә, йәй миҙгеле иҫәпләнә. Ә бына үҙе үк муллыҡ, байлыҡ, етешлек сағылышы булған көҙөн ниндәй үҫемлектәр йыйып өлгөрөргә була? Ошо һорау менән сәләмәтлек, дөрөҫ туҡланыу, халҡыбыҙға хас дауаланыу ысулдарын өйрәнгән, уларҙы ғәмәлдә әүҙем ҡулланған яҡташыбыҙ, Ейәнсура ҡыҙы, әлеге көндә Татарстандың Әлмәт ҡалаһында йәшәүсе Зәүхиә НИЗАМИЕВАға мөрәжәғәт иттек.

Юрматы ырыуының Илсек Тимер тоҡомон дауам итеүсе данлы нәҫел ул Ҡотошовтар. Нәҫел шәжәрәләре барланған: дәүләт эшмәкәрҙәре, төрлө кимәлдәге етәкселәр, яҙыусы-ғалимдар, гәзит-журнал мөхәррирҙәре, тарих, философия, хоҡуҡ, иҡтисад, медицина фәндәре белгестәре, уҡытыусылар - Ҡотошовтар шәжәрәһенең төп асылы. Салауат башҡорт дәүләт драма театрының директоры, Башҡортостандың атҡаҙанған артисы Айбулат Ҡотошовтоң атаһы Минеғәле Зәйнәғәле улы менән әсәһе Хәлимә Хариж ҡыҙын бар ғүмерҙәрен балаларға белем биреүгә арнаған хөрмәтле уҡытыусы-остаздар тип беләм. Минеғәле Зәйнәғәле улы күп йылдар Әхмәр урта мәктәбен етәкләне, Хәлимә Хариж ҡыҙы ошо мәктәптә уҡыу-уҡытыу буйынса директор урынбаҫары, башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы булып эшләне. Һоҡланғыс уҡытыусылар! Айбулат Минеғәле улы менән әңгәмәне лә ошо юҫыҡта башланыҡ.

Бөгөн үҙ атына атланған Ғилмишәриф тә, үҙ хужаһын атландырып манеж буйлап уҡ һымаҡ атылған бурыл айғыр ҙа һуңғы көндәрҙә уларҙы солғап алған ғазаплы бәләләрҙән әрселеп, күңелдәрен тыныслап таң сыҡтылар. Училищеның казармалары ла икенсе төрлөрәк. Ике ҡатлы ағас һәндерә урынына тимер карауат, курсанттар ятып йөрөгән одеял-түшәктәре лә яңыраҡ. Нисә әйтһәң дә, училище инде, бында уҡыған курсанттары ла башҡасараҡ күренә. Нигеҙҙә, заманына күрә төплө белем алған бер сама йәштәр. Ашатыу-эсереү ҙә бүтәнсәрәк. Эскадронда өсөнсө тип йөрөтөлгән норма урынына курсанттарға аҙыҡ-түлек паегының туғыҙынсыһын бирәләр. Был инде һәр курсантҡа көнөнә илле грамм һары май, етмеш биш грамм ит һәм кеше башына бирелгән арыш икмәгенең ике йөҙ грамы аҡ икмәк тигән һүҙ.

Тыуған илгә, дәүләткә, йәмғиәткә файҙа килтереп йәшәгән замандаштарыбыҙ менән таныштырыуҙы дауам итәбеҙ. Шундай алдынғы ҡарашлы һәм тормошта үҙ урынын тапҡан яҡташтарыбыҙҙың береһе - Иглин районы хакимиәте башлығы Гүзәл Рәис ҡыҙы НАСЫРОВА. Уның менән ҡатын-ҡыҙ асылы һәм етәксе вазифаһы, баш ҡалаға күрше урынлашҡан райондарҙы борсоған мәсьәләләр тураһында һөйләштек.

Петр Иванович Рычков, Ырымбур губернаһы канцелярияһы мөдире, географ, тарихсы һәм крайҙы өйрәнеүсе, Санкт-Петербург академияһының ағза-корреспонденты, үҙенең 1762 йылда нәшер ителгән "Ырымбур губернаһы топографияһы" тигән хеҙмәтендә Өфө ҡалаһы тураһында ошондай мәғлүмәттәр килтерә: