Башҡорт кинорежиссеры яҡташым Вилүрә Иҫәндәүләтованың "Тәүбә" тип аталған документаль фильмын ҡабат-ҡабат ҡарап сыҡҡас, ошо хаҡта үҙемдең фекеремде гәзит уҡыусыларға ла еткерергә булдым. Быйылғы "Рәсәй киноһы" йылы айҡанлы күрһәтелгән фильмдар араһындағы иң ныҡ тәьҫирләндергән әҫәр тураһында өндәшмәй ҡала алмайым.

Халҡыбыҙҙың иманға йөҙ бороуы һөйөнөслө. Тап бына шундай маҡсат менән төшөрөлгән был фильмды ла тыныс ҡына ҡарау мөмкин түгел. Ә иң мөһиме - ул берәй яҙыусы, йә иһә режиссерҙың уйлап сығарған фантазияһы түгел, ә ысынбарлыҡ! Беҙҙең дәүер кешеләре, халҡыбыҙ өсөн иң-иң кәрәк булған проблеманы алғы планға ҡуйып күтәреп сыҡҡан Вилүрә.

Ошо көндәрҙә Ғафури районы Һабай ауылында "Һаумыһығыҙ, ауылдаштар!" тигән ҙур сара ойошторолдо. Ошо уңайҙан, әҙме-күпме яҙма сығанаҡтарына таянып һәм быуындан-быуынға тапшырылып, беҙҙең көндәргә килеп еткән ҡайһы бер хәтирәләрҙе файҙаланып, ауылыбыҙҙың тарихына яҡынса бер аҙ байҡау яһап ҡарайыҡ.

Гәзитебеҙҙең үткән 29-сы һанында "Әйт, тиһәгеҙ..." рубрикаһында респонденттар алдына бик матур һорау ҡуйылғайны: "Һеҙ атайығыҙҙан ниндәй сифаттар үҙләштерҙегеҙ, үҙегеҙ уландарығыҙға ниндәй ир-егет тәрбиһе бирәһегеҙ?" Ошо һорау өҫтөндә мин дә уйландым әле бына...

Атайым, Нил Хәким улы Бүләков, иң тәүҙә миндә яуаплылыҡ тойғоһо тәрбиәләгәндер, тип уйлайым. Ғаиләлә биш бала үҫтек. Бала саҡтан эшеңде еренә еткерергә кәрәк, тип, ҡалған эшкә ҡар яуа, тигән принципта тәрбиәләне ул беҙҙе.

Хәтерегеҙҙәлер, 22 апрелдә Өфө-Арена күп функциялы спорт-концерт комплексында ҡатнаш алыш төрҙәре буйынса "45-се Глобаль төнгө алыштар" ("Fight Nights global") тип исемләнгән сағыу тамашала "Башҡорт" тип ололанған, хәрби самбо буйынса ике тапҡыр донъя чемпионы исеме алған Венер Ғәлиевтың бокс, таэквандо, әрме ҡул һуғышы буйынса спорт мастеры Акоп Степанянды рингта еңеүе тураһында хәбәр иткәйнек. Алышты алып барыусы Александр Загорский менән шул кистә осраштыҡ һәм киң билдәле оратор менән танышып, унан Өфө, баш ҡала халҡы тураһында ла бер-ике ауыҙ һүҙ әйтеүен һораныҡ. Шулай итеп, Рәсәйҙең иң беренсе ринг-анонсеры, Рәсәй Федерацияһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре Александр ЗАГОРСКИЙға һүҙ:

Сәғәтте "тик-так" тип һөйләштергән йырҙар арта бара. Ә бит сәғәт башҡортса "келт-келт" тип "һөйләшә" ул, йәштәр! Тик-так - урыҫ сәғәте!

Миләүшә Ҡаһарманованың гәзитебеҙҙең 25-се һанындағы ҡартлыҡ ғәләмәттәре тураһындағы мәҡәләһен уҡығас, үҙем дә оло кеше булараҡ, байтаҡ ҡарттарҙың холоҡ-фиғелен күҙ алдына килтереп, хәтерләп ултырҙым. Ҡайһы бер таныштарыма хәл белергә лә инеп сыҡтым әле. Мәктәптә анатомия фәнен өйрәнгәндә кешеләге бөтөн ағзаларҙы исеме менән әйтеп уҡыныҡ. Уларға хас сирҙәрҙе, ул сирҙәрҙе дауалау юлдарын да өйрәнә инек. Ә бына ҡат-ҡат, бүлкәт-бүлкәт өлөштәрҙән торған "күңел" тигән сер донъяһын ни өсөндөр өйрәтеүсе булмаған, уны телгә лә алмайбыҙ хатта. Бөгөн ана шул күңел тураһындағы уйҙарым менән бүлешәйем, тигәндән ҡәләмгә тотондом.

Үткән аҙнала Ғафури районы Имәндәш һәм Ташаҫты ауылдары араһындағы Уҡлыҡая итәге яланында, Көнсығыш Европа тигеҙлегенең Урал тауҙары аша Көнбайыш Себер тигеҙлегенә сәләм биргән урынында, үткән менән киләсәк, тарих менән бөгөнгө көн, олатайҙар васыяты менән вариҫтар тоғролоғо осрашты. Башҡортостан Республикаһының Мәҙәниәт министрлығы, Республика Халыҡ ижады үҙәге, Ғафури районы хакимиәте булышлығында "Любизар" Беренсе башҡорт атлы полкы" хәрби-тарихи клубы идараһы ағзалары тарафынан Башҡортостанда тәүге тапҡыр ойошторолған "Мәргән уҡсы" республика фестивале үҙенән-үҙе донъя фестиваленә әүерелде лә ҡуйҙы. Ярышта 29 уҡсы ҡатнашты, улар араһында Башҡортостан ҡалаларынан һәм райондарынан тыш, Омскиҙан, Литванан һәм хатта Ҡытайҙан килгән уҡсылар ҙа бар ине.

"Киске Өфө" гәзитенең "Бәйләнештә" социаль селтәрендәге "Башстатус" төркөмө менән берлектә иғлан иткән "Башҡорт китабы топ-100+" акцияһына ҡушылған уҡыусыларыбыҙҙың тәҡдимдәрен һәр һанда күрһәтә киләбеҙ. Бөтәһе лә уҡырға тейешле китаптар исемлеге яйлап үҫә бара. Әлегә ул бына ниндәй:
1. "Урал батыр" башҡорт халыҡ эпосы
2. М. Аҡмулланың шиғырҙар йыйынтығы
3. Ҡол Ғәли "Йософ ҡиссаһы"
4. Ризаитдин Фәхретдин "Нәсихәттәр"
5. Ғайса Хөсәйенов "Тормош" һәм "Донъя" парсалар китаптары
6. Шәйехзада Бабич, "Ғазазил" поэмаһы, шиғырҙар.
Ниһайәт, йәштәр ҙә акциябыҙға ҡушылды. Өфө дәүләт нефть техник университетын тамамлаусы йәш белгес Надир Искәндәров Зәйнәб Биишеваның "Кәмһетелгәндәр" трилогияһын уҡырға тәҡдим итә.

Бөтә донъяла, төрлө ил ҡәүемдәрендә ижтимағи тормошҡа, көнитмешкә, шәхси сифаттарға, әхлаҡ-әҙәпкә бәйле меңәр йылдар буйына ҡулланылған, йола-ҡағиҙәгә әйләнгән эш-ҡылыҡ тәртиптәре, ғөрөф-ғәҙәттәр, аманаттар бар. Улар оҙайлы ваҡыт ҡат-ҡат hыналып, күп ҡабатланып, ырыу, йәмғиәт ағзаларының ғәҙәтенә кергән. Йәшәйешкә ҡағылған, кешеләрҙең холҡон, үҙ-ара мөнәсәбәттәрен көйләүгә ҡоролған йола-ҡағиҙәләр араһында тыйыу, әйтәйек, берәй эш-ҡылыҡҡа рөхсәт бирмәү, уны туҡтатыу, ғәмәлгә ашырмау, бәғзе теләккә, хис-тойғоға, кисереш-ярhыуға, тотанаҡhыҙлыҡҡа, тәртипhеҙлеккә ирек ҡуймау кеүек ғәҙәттәр ҙә бар.

Был тормошта һәр кемдең үҙ юлы. Берәүҙекен икенсе ҡабатлай йәки үтә алмай. Һәм уларҙың үҙ-үҙен табыу, асылын аңлау һәм күңеле тартҡанға яҡынлау һуҡмаҡтары ла тик үҙенсә генә. Шуның кеүек, шағир Тимер Ниәтшин да әҙәбиәт донъяһына, ябай тел менән әйткәндә, һуңлап, йәшәйештең башҡа өлкәләрен өйрәнеп-белеп, тәжрибә туплап, ҡарашлы һәм маҡсатлы булып килгән әҙип. Шуғалырмы, уның һөйләшеү һәм фекерләшеү манералары ла, донъяны ҡабул итеүе һәм аңлатыуы ла, күп нәмәләргә ҡараштары ла үҙенсәлекле. Был юлы ла шағир менән аралашыуҙан ошондай бер фәлсәфәүи һөйләшеү барлыҡҡа килде.

1 июлдән илдә Бөтә Рәсәй ауыл хужалығы иҫәбен алыу башланды. БМО һәм уның аҙыҡ-түлек комиссияһы нормативтарына ярашлы, үҫешкән илдәрҙә ҙур күләмле статистика тикшеренеүҙәре 5-10 йылға бер тапҡыр уҙғарылып тора. Әлеге ваҡытта Австралияла, Яңы Зеландияла ауыл хужалығы иҫәбен алыу - йыл һайын, Германияла һәм Голландияла - 4, АҠШ-та һәм Канадала 5 йылға бер тапҡыр үткәрелә. Ә Рәсәйҙә был мөһим кампания һуңғы тапҡыр бынан 10 йыл элек тормошҡа ашырылғайны. Редакция ҡунағы - БР Дәүләт Йыйылышы - Ҡоролтайҙың Аграр мәсьәләләр, экология һәм тәбиғәттән файҙаланыу комитеты рәйесе, иҡтисад фәндәре докторы Рәсүл ҒОСМАНОВ был сараның әһәмиәте менән бер рәттән, ауыл хужалығы тураһындағы фекерҙәре менән бүлешә.

Бынан бер нисә йыл элек ошо юлдарҙың авторына атаҡлы шағирыбыҙ Шәйехзада Бабичтың Рәсәй Фәндәр академияһы Өфө ғилми үҙәге архивында һаҡланған ҡулъяҙма фондын өйрәнеп, тасуирлама төҙөү бәхете тейгәйне. Ошо бер томлыҡ фонд эсенә танылған телсе-ғалим, әҙип, дәүләт һәм йәмәғәт эшмәкәре Нуриәғзәм Таһировтың ҡулъяҙма дәфтәре лә беркетелгән булып сыҡты. Дәфтәр ғәрәп хәрефтәре менән яҙылған 14 шиғырҙан тора. Шиғырҙар башлыса социаль һәм лирик йөкмәткеле. Улар хаҡында ниндәй ҙә булһа һүҙ әйтерҙән алда, авторҙың тормош юлын һәм эшмәкәрлеген ҡыҫҡаса хәтергә төшөрөп үтеү урынлы булыр.

Ҡырағай тәбиғәттә иҫән-имен ҡалыу серҙәрен АҠШ-тың Дискавери каналында тиҫтә йылдан ашыу барған "Нисек тә тере ҡалырға!" ("Выжить любой ценой!") тапшырыуы аша ла өйрәнергә булалыр, тип уйлайым. Тиҫтәләгән сериянан торған был документаль фильмдың алып барыусыһы Беар Гриллс тамашасыны үҙенең аҡылы, зирәклеге һәм йылғырлығы менән әсир итә. Ул һәр тапшырыу барышында үҙен иң ауыр, иң ҡатмарлы һынауҙар алдына ҡуя, һынауҙарҙы ярҙамһыҙ, махсус ҡорамалһыҙ, страховкаһыҙ үтергә тырыша. Һәр тапшырыуға ул үҙе менән бары тик бәке, осҡон сығарыу өсөн саҡма һәм бер шешә һыу ғына ала. Ҡайһы саҡта парашютын да үҙе менән алғылай. Бөгөн гәзит уҡыусылар иғтибарына Беар Гриллстың теге йәки был һынауҙы нисек үтеүе тураһында бәйән иткән тасуирламабыҙҙы тәҡдим итмәксебеҙ. Бәлки, кемгәлер кәрәге тейер.

Гәзит уҡыусыларыбыҙ редакцияға төрлө йомош-юл менән килеп инә. Ҡайһы берәүҙәр ниҙер юллай, икенселәр теге йәки был хәл-ваҡиғаға асыҡлыҡ индереүҙе һорай, өсөнсө төркөмгә, ғәҙәттә, мәсьәләләрен үҙаллы хәл итергә тырышҡан һәм әүҙемлек сифаттарына эйә булып та ҡайһы саҡ уңышһыҙлыҡҡа осрап ҡуйған кешеләр башҡаларға һабаҡ, ғибрәт йөҙөнән үҙ тәжрибәләре менән уртаҡлашыр өсөн дә килә йә шылтырата.

Башҡорт бейеү сәнғәтен үҫтереүгә ғәйәт ҙур өлөш индереүсе "Байыҡ" балалар телевизион бәйгеһе йыл һуҙымында алып барылған сәмле ярышҡа йомғаҡ яһаны. Үткән шәмбелә Күгәрсен районының "Мораҙым тарлауығы" тәбиғи паркы, һәр йылдағыса, аллы-гөллө милли кейемдәге балаларҙың шау-гөрө менән тулды. Байрамды Башҡортостан Хөкүмәте Премьер-министры урынбаҫары Ирек Мөхәмәтдинов, мәҙәниәт министры урынбаҫары Рәнис Алтынбаев һәм БР Дәүләт Йыйылышы -Ҡоролтай депутаттары Хәләф Ишморатов менән Ринат Нагаев тәбрикләне.

"Киске Өфө" гәзитенең "Бәйләнештә" социаль селтәрендәге "Башстатус" төркөмө менән берлектә иғлан иткән "Башҡорт китабы топ-100+" акцияһына ҡушылған уҡыусыларыбыҙҙың тәҡдимдәрен һәр һанда күрһәтә киләбеҙ. Бөтәһе лә уҡырға тейешле китаптар исемлеге яйлап үҫә бара. Әлегә ул бына ниндәй:
1. "Урал батыр" башҡорт халыҡ эпосы
2. М. Аҡмулланың шиғырҙар йыйынтығы
3. Ҡол Ғәли "Йософ ҡиссаһы"
4. Ризаитдин Фәхретдин "Нәсихәттәр"
5. Ғайса Хөсәйенов "Тормош" һәм "Донъя" парсалар китаптары
Артабан киттек. "Башҡортостан" гәзите журналисы, йәш шағир Денис Ғилманов, Шәйехзада Бабичтың ижадын бөтәһе лә белергә тейеш, тигән фекерҙә.

Был мәҡәләгә Ибраһим Абдуллиндың пьесаһының бер ниндәй ҙә ҡыҫылышы юҡ, тиергә булыр ине, әгәр ул атамаһында уҡ бер һөйләм менән генә аныҡ киҫәтеү яһамаһа. Бер олоно, бер кесене тыңла, тигәндәй, был һүҙҙәргә ҡолаҡ һалырға кәрәк, сөнки белгестәр әйтеүенсә, һуңғы йылдарҙа йөрәк-ҡан тамырҙары системаһы сирҙәренән яҡты донъя менән хушлашыусылар һаны хатта яман шеш статистикаһынан да артып китә икән. Бының ысынлап та шулаймы икәнлеген асыҡлау һәм башҡа көнүҙәк һорауҙар менән Республика кардиология үҙәгенең баш табибы Ирина НИКОЛАЕВАға мөрәжәғәт иттек.

Былтыр ҙур экрандарға Айнур Асҡаровтың "Әсә" фильмы сыҡҡас, унда төп роль башҡарыусы актриса күптәрҙә ҡыҙыҡһыныу уятҡандыр, моғайын. Уның ҡырыҫ, күберәк үҙен ҡайғыртҡан геройы тамашасыларға төрлөсә тәьҫир итте - кемдер уны аҡларға тырышты, кемдер яуапһыҙлыҡта ғәйепләне. Быға тиклем дә республикабыҙҙың төп театрында сағыу ролдәре менән танылып өлгөргән актриса был яҙмыш бүләген нисек ҡабул иткән? Фильмдағы әсә образы уның өсөн кире ролдәр рәтенәнме? Ошолар һәм башҡорт театры һәм кино сәнғәте тураһында М. Ғафури исемендәге Башҡорт дәүләт академия драма театры артисы Юлиә ҒӘЛӘҮЕТДИНОВА менән әңгәмәләшәбеҙ.

Бынан ике йыл элек ғалим, этнограф Закирйән Әминев миңә үҙенең урыҫ телендә сыҡҡан "Урал батыр" эпосы һәм башҡорттарҙың мифологияһы" тигән китабын бүләк итте. Уға тиклем авторҙың "Боронғо башҡорттарҙың космогоник ҡараштары" тигән хеҙмәтен уҡырға насип булғайны. Икенсе китабын бүләк иткәндә ағай аҙаҡ китап тураһында фекер әйтеүемде үтенде. Һуңынан осраған һайын: "Уҡыныңмы, фекерең нисек?"- тип һораны. Әммә китапты ниндәй генә күҙлектән сығып уҡыһам да, унда яҙылғандарҙы бигүк аңлай алманым. Аңлауҙар һуңлап булһа ла килә икән. Былтыр Башҡортостан "Юлдаш" телевидениеһында Азамат Юлдашбаевтың Закирйән Әминев менән "Урал батыр" эпосы һәм башҡорттарҙа йондоҙҙарҙы танып белеү" тигән темаға ҡорған әңгәмәһен ҡарарға насип булды. Закирйән Әминев был тапшырыуҙа Урал батыр эпосы тураһында элегерәк миңә бүләк иткән китабында яҙған уй-фекерҙәрен ниндәйҙер ҡатмарлы фәнни терминдар менән түгел, ә үҙ туған телебеҙҙә ябай ғына итеп, хатта ҡул ишаралары менән теләһә кем дә аңларлыҡ итеп һөйләп, аңлатып бирҙе. Бығаса ағай үҙенең китабы тураһында минән көткән фекерҙәрҙе, яуаптарҙы уның үҙенән ишетеп, эпосыбыҙҙың эске семантик мәғәнәләренә үтеп инеп, уларҙы аңлауҙан күңелем тулып тетрәнеүҙән аң байрамы кисерҙем. Шундуҡ Закирйән Әминевҡа, Азамат Юлдашбаевҡа шылтыратырға тотондом. Ошо интервьюны 2015 йылда үҙебеҙҙең телевидение күрһәткән иң яҡшы тапшырыу, тип атаным. Сенсацияға торошло был аңлауымды күберәк кешеләргә еткерергә теләүем китап авторы Закирйән Әминев менән ошо әңгәмәне ҡороуға алып килде лә инде.

Башҡорт халҡының, ырыуҙарының һәм уларҙың үҫешенең тарихын төплө һәм фактик рәүештә өйрәнеүсе, уларҙы халыҡҡа еткереүсе, баҫмалар ижад итеүсе ғалимдарыбыҙ, тарихсыларыбыҙ күп түгел. Улар алтын бәрәбәренә булып, киләсәктә милләт хәтерен һынландырыр китаптары ла ҡәҙерләп һаҡлана. Шундай шәхестәребеҙҙең береһе Йәдкәр Әхәт улы Бәшировтың "Урал һәм Волга буйы халыҡтары тарихына яңы ҡараш" тигән тикшеренеү хеҙмәте тарихтың ҡайһы бер биттәренә яңы ҡараш, яңы фекер тыуҙырҙы. Баҫманы өйрәнгәндән һуң, ҡайһы бер ҡыҙыҡһындырған һорауҙарҙы уның үҙенә лә бирҙек.