Өфө Башҡортостан Республикаһының Дәүләт суверенитеты тураһындағы декларация иғлан ителеүҙең 25 йыллығын байрам итергә әҙерләнә. Байрам программаһы, һәр ваҡыттағыса, төрлө сараларға бай буласаҡ, баш ҡала халҡының һәм ҡунаҡтарҙың күңеленә хуш киләсәк.

1998 йылдың 19 июль төнө... Донъяға өр-яңынан тыуған көнөм, йәғни төнөм. Ғәжәп, тәүге тапҡыр ҙа мин төндә тыуғанмын. Икенсе тыуған төнөмдө мин "Тәүбә төнө" тип тә атайым. Ни өсөн тиһегеҙме? Сөнки мин тап шул мәлдән башлап Шешәбикә ханым менән хушлаштым. Мине юғалтыу ҡайғыһынан үкереп илап ятып ҡалды ул. Был "ҡара яу" афәтенән мин үҙ-үҙемде ҡулға алып, тик ихтыяр көсө ярҙамында ғына ҡотолдом. Тәүге рюмканы ҡулыма 1982 йылда алғайным. Тәүҙә студент ятағында һыранан башланым, яйлап-яйлап шарапҡа, араҡыға күстем. Аҙаҡ, был аҙғын Шешәбикәнең ҡолона әүерелеп, 16 йыл ғүмеремде әрәм иттем. Эскелекте аҙғын ҡатынға сағыштырыуым да юҡтан ғына түгел: ул үҙе һәр саҡ һиңә ҡосағын йәйеп тора, тәм итһәң, күңелле һымаҡ, тормоштағы ҡытыршылыҡтар тигеҙләшә, ә ул: "Тағы, тағы, йә..."- тип ымһындыра. Әммә шул уҡ "ҡатын" иртәгәһен эсеңдә үлеп ятҡан бесәйгә әүерелә. Тышҡа сығып, кире ҡосағыңа ташланыр өсөн йәнә ирендәреңде тейгеҙеүҙе һорай, талап итә. Саҡ-саҡ ҡына ауыҙға алдыңмы, тәүҙә ҡып-ҡыҙыл булып биткә сыға, аҙаҡ булмышыңа күсеп, тағы ла һиндә йәшәүен дауам итә.
Нисек эскене ташларға һуң? Никахһыҙ ҡауышҡан был "албанкы" ҡатындан нисек ҡотолорға? (Беҙҙең яҡта аҙғын ҡатындарҙы албанкы тиҙәр). Ғәҙәттә, эсеүен ташларға уйлаған кеше, үҙендә көс тапмаһа, наркологҡа йә психологҡа бара. Нарколог медицина препараттары менән дауалай, әммә дарыуҙарҙың көсө ваҡытлыса ғына. Психолог иһә һиндә булған ыңғай көстәрҙе уятып, был сиргә ҡаршы йүнәлтә. Әммә психолог туҡтауһыҙ ҡатмарлыҡтар тыуҙырған тормош юлыңда һәр саҡ яныңда була алмай. Ә бит кеше ауырлыҡтар алдында үҙ-үҙен еңә алмаған осраҡта рюмкаға ынтыла.Үҙ аллы, тик ихтыяр көсө менән был афәттән ҡотолоу мөмкинме? Үҙемдең тәжрибәнән сығып әйтәм: мөмкин! Тәүбә төнөнән алып бөгөнгәсә кисергәндәремде иҫләй торғас, ҡыҙыҡ ҡына яҙмалар барлыҡҡа килде. Үҙҙәре был ҡоллоҡтан ҡотолорға теләп тә, көстәре, ихтыярҙары етмәгәндәргә ошо яҙмаларымды тәҡдим итәм. Бәлки, ярҙамым да тейер. Был яҙмаларымды шартлы рәүештә "Һабаҡтар" тип атаным.

Әҙәбиәт йылы уңайы менән булдырылған рубрикабыҙҙа был юлы беҙҙең һорауҙарға шағир, әҙәби тәнҡитсе, филология фәндәре докторы, БДУ профессоры Фәнил Күзбәков яуап бирә.

Художестволы әҙәбиәт идеологияға буйһонмай, ул идеологияны барлыҡҡа килтерергә тейеш, тибеҙ. Әҙәбиәттең йылдан-йыл тормоштоң бәләкәй генә майҙансығына ҡыҫырыҡлана барыуы уның йәмәғәтселек өсөн яраҡһыҙ институт икәнлеген аңлатмаймы?

- Граждандар йәмғиәте көслө булған, йәиһә рухиәтте алға ҡуйған зыялылар ил башында торған ҡоролошта ғына әҙәбиәт идеологияны барлыҡҡа килтерешеүҙә һиҙелерлек роль уйнай ала. Асылда иһә, власть әһелдәре әҙәбиәтте генә түгел, ғөмүмән, сәнғәтте, улай ғынамы - буйһондора алған бар даирәне һәр осорҙа ла үҙенә хеҙмәт иттерергә тырышҡан һәм тырыша. Был күренештең заманына ярашлы формалары, сифаты, кимәле генә үҙгәрә, ә асылы шул килеш.

Кино барлыҡҡа килгән генә мәлдә алдынғы ҡарашлы кешеләр уға ҙур уңыштар юрап, кино - ул иң мөһим сәнғәт төрө, тигән. Советтар Союзы дәүерендә кино пропаганданың иң ҡеүәтле ысулдарынан һаналһа, бөгөнгө донъя кинематографын сәнғәт тип түгел, кино бизнесы тип атау күпкә дөрөҫөрәктер ҙә. Ошондай шарттарҙа милли кинематограф үҙенең алдына ниндәй бурыстар ҡуйырға тейеш? Ғөмүмән, нимә һуң ул милли кино? Ни өсөн беҙҙең тамашасы, башҡорт киноһы юҡ, тигән фекерҙә? "Башҡортостан" киностудияһы режиссерҙары Вилүрә ИҪӘНДӘҮЛӘТОВА һәм Таңсулпан БУРАҠАЕВА менән ошо һорауҙарға яуаптар эҙләйбеҙ.

Репрессиялар - тарихыбыҙҙың ҡанлы биттәренең береһе. Улар 1929-1930, 1937-1938 йылдарҙа, 50-се йылдар башында тулҡын булып үтә. Бөтә Рәсәй коммунистар партияһы Үҙәк комитетының 1937 йылғы февраль-март пленумындағы Сталин телмәре илдә сәйәси репрессиялар башланыуға этәргес була. Был ваҡиғаларҙы тулыраҡ күҙ алдына килтереү Башҡортостандың Үҙәк дәүләт йәмәғәт берекмәләре архивында һаҡланған документтарҙың ҡайһы берҙәрен байҡап китәйек.

Ошо көндәрҙә Борай районында Башҡортостан Гуманитар тикшеренеүҙәр институты ғалимдары тарафынан нәшер ителгән "Башҡорт ырыуҙары тарихы" серияһының йылан исемендәгеһенә арналған сара булып уҙҙы. Мәҙәниәт йортона райондың башҡорт теле, тарих, Башҡортостан мәҙәниәте уҡытыусылары, урындағы ҡоролтай ағзалары, рухиәткә битараф булмаған зыялылар йыйылғайны. Китап туйына баш ҡалабыҙҙан Бөтөн донъя башҡорттары ҡоролтайы Башҡарма комитеты рәйесе Румил Аҙнабаев, ҡоролтай янындағы "Ағинәй" йәмәғәт ойошмаһы етәксеһе Гөлфиә Янбаева, китап материалдарын туплаусы ғалимдар Искәндәр Сәйетбатталов, Рәфил Аҫылғужин һәм Юлдаш Йосопов ҡатнашты.

Гәзиттең 34-се һанында "Халыҡты халыҡ иткән тел, йәки уны яҡлау кемдәр иңендә?" тигән диалогты уҡып сыҡҡас, бер арауыҡ уй-тойғолар кисерешендә йөрөнөм. Журналист Эльза Мөхәмәҙиева ҡорған әңгәмәлә ҡатнашыусы Белорет ҡалаһы мәғариф хеҙмәткәрҙәренең башҡорт теле, уны уҡытыу-уҡытмау мәсьәләләре, ата-әсәләрҙең туған телгә ҡарашы һәм телгә һөйөү уятыуҙа уҡытыусы ролен тикшереүҙәре сәме булған һәр кемдә фекер тулҡындары уятҡандыр.

Диалогта ҡатнашыусы уҡытыусы М. Солтанованың, туған телде бала иң башта ғаиләлә өйрәнергә тейеш, тигәне менән тулыһынса килешәм. Ысынлап та, инә һөтө менән инмәгән нисек тана һөтө менән һеңһен ул? Ата-әсәләр бит, бала ҡала ерендә тыуған икән, уны мотлаҡ русса өйрәтергә кәрәк, тип уйлай. Русса белһә, йәнәһе, аңлы, белемле була инде.

"Ҡояш, һыу һәм һауа - беҙгә иң яҡшы дауа!" - ҡасан ғына әле ошо һүҙҙәр йәйге лагерҙарҙа ял итеүсе балаларҙың девизы ине. Ололар ҙа йәй етеү менән, йылыға туймағандай, күберәк ҡояшта булырға, үҙенә файҙа алып ҡалырға ынтылды. Бөгөн иһә күптәр, киреһенсә, ҡояш нурҙарынан да, һыуҙан да ҡасырға тырыша. Сөнки, белгестәр әйтеүенсә, әүҙем ҡояш нурҙары һәм насар һыу тән тиреһенә кире йоғонто яһай. Ә инде онкологтар белдереүенсә, тире яман шеше күрһәткесе йылдан-йыл арта бара. Был ысынлап та шулаймы, әллә халыҡ араһында тыуҙырылған сираттағы имеш-мимешме? Ошоларҙы асыҡлау маҡсатынан 1-се республика тире-венерология диспансерының беренсе категория табип-дерматовенерологы Алһыу ХАММАТОВАға мөрәжәғәт иттек.

Фарсы теленән тәржемә иткәндә, уның исеме "Һөйөклө" тигәнде белдерә. "Һөйкөмлө һөйәк" тиҙәр, ғәҙәттә, ундайҙарҙы халыҡта. Яҙмышы, ғаиләһе, эшенән уңыуына шөкөрана ҡылып, үҙ-үҙе, тирә-йүндәгеләр менән тулы гармонияла йәшәгән Франгизә Финан ҡыҙы өсөн быйыл юбилей йылы. Телевидение режиссеры, Телерадиосәнғәт мәктәп-студияһы белгесе Франгизә Илбәкованың күркәм генә юбилейы алдынан үҙенә бер нисә һорау менән мөрәжәғәт иттек.

Зөлхизә айының 10-сы көнөндә бөтөн донъя мосолмандары динебеҙҙең иң бөйөк байрамы - Ҡорбан ғәйетен билдәләй. Ул хаж ғәмәле тамамланыуға тура килә. Байрам өс-дүрт көн дауам итә.

Байрам бәйғәмбәребеҙ Ибраһим с.ғ.с. ваҡытына барып тоташа. Уның улын ҡорбанға килтереү өсөн күтәргән ҡулын Аллаһы Тәғәлә ситкә этеп, кешелеккә кеше ҡаны ҡойоуға тыйыу индерә. Ибраһим ғәләйһис-сәләм йондоҙҙарҙы һәм башҡа әйберҙәрҙе Алла тип иҫәпләүҙән һәм уларға табыныуҙан баш тартып, Аллаһтың берҙән-бер икәненә инана.

Был өс ижадсы ла тамашасыға, уҡыусыға яҡшы таныштыр, тигән өмөттәбеҙ. Уларҙың ниндәй өлкәлә, ниндәй кимәлдә ижад итеүе лә билдәлелер. Был юлы ижади эшмәкәрлектәре тураһында һөйләп тормайынса ғына, уларҙың "Һеҙҙе бөгөн иң борсоғаны ни?" тигән һорауға яуаптарын ғына ишеттермәксе булдыҡ.

Бөгөн ислам дине йәмғиәтебеҙгә үтеп ингән, тиергә лә була. Уны ныҡлап өйрәнгән, төплө ғилем алған, яҡшы белгән һәм беҙгә аңлайышлы итеп өйрәтә алған кешеләр арта бара. Шундайҙарҙың береһе Илшат хәҙрәт Хафизи. Дин тәғлимәттәрен тотоп йәшәгән кешеләр булмаһаҡ та, әлбиттә, һәр кемебеҙҙең күңелендә Аллаһ бар һәм дини философияны ла ниндәйҙер кимәлдә аңлайбыҙ кеүек. Әммә Илшат хәҙрәт менән һөйләшкән ваҡытта мин үҙемде бер нәмә лә белмәйенсә дәрескә килеп ултырған бала хәлендә тойҙом. Бығаса ҡыҙыҡһындырған, әммә бер дин әһеленән дә ҡәнәғәтләнерлек яуап таба алмаған һорауҙарыма яуап алдым, төшөнөп етмәгәндәремде асыҡланым һәм әңгәмә ниндәй темаға ҡағылғанда ла сикләү тойманым. Уның бер генә рус һүҙе лә ҡушмайынса саф башҡортса һөйләшеүе, яҡшы үҫешкән телмәр эйәһе булыуы, фекерләү ҡеүәһенең юғарылығы һәм шул фекерҙе дөрөҫ системаға һалып тыңлаусыһына еткерә белеү һәләте аҡыл, аң күрһәткеселер тип уйлайым. Бына шундай ғилемле милләттәшебеҙ, Ишембай егете Илшат Хафизи "Дәғүәт" нәшриәте ойоштороп, башҡортса дини китаптар нәшер итеү менән шөғөлләнә бөгөн. Гәзит уҡыусыларыбыҙға хәҙрәт менән әңгәмәбеҙ ҡыҙыҡлы булыр, тип уйлайбыҙ.

Ҡырмыҫҡалы районының Шайморатов ауылында 112-се (16-сы гвардия) Башҡорт кавалерия дивизияһының легендар командиры генерал-майор Миңлеғәле Шайморатовҡа һәйкәл асылыуы - әле йәшәгән дәүеребеҙҙең генә түгел, тарихыбыҙҙың иң мөһим ваҡиғаларының береһе булып иҫәпләнергә лайыҡлы. Ул Башҡортостан Башлығы гранты, Рәсәй хәрби-тарихи йәмғиәте һәм халыҡтан йыйылған сараларға төҙөлдө. Билдәле Рәсәй скульпторы Денис Стритовичтың ижад емеше Рәсәйҙә һуңғы ике йылда асылған Хәрби Дан мемориалдарының 40-ынсыһы. "Был һәйкәл тотош ил күләменән ҡарағанда артыҡ ҙур булмаһа ла, әһәмиәте буйынса бәләкәй түгел", - тине тантанала ҡатнашыусы Рәсәй мәҙәниәт министры, Рәсәй хәрби-тарихи йәмғиәте рәйесе Владимир Мединский.

Араҡынан күргән ыҙаларымды яҙып үтәйем әле. Миңә генә ҡағылып, башҡаларҙы урап үтһен ине ул хәшәрәт. Шешәбикә менән дуҫлашыуым әсәйемә, ғаиләмә, туғандарыма, дуҫтарыма күпме ҡайғы килтерҙе.

Бигерәк тә Өфөгә күсеп килгәс ауырға тура килде. Араҡы ҡоло булып, эшһеҙ аптырап йөрөгән саҡтарҙы һаман да тетрәнеп иҫкә алам. Башта дуҫтар ярҙам итергә тырышып ҡараны, килеп сыҡманы. Бөгөн һәр кем башта үҙен ҡайғырта, шунһыҙ мөмкин дә түгел. Ул саҡтарҙағы араҡы шауҡымы ғаилә тарҡалыуына тиклем алып барып еткерҙе. Иҫкә төшһә, әле лә тәнем зымбырлап, йөрәгем сәнсеп ҡуя.

Алдағы һанда хәбәр итеүебеҙсә, Өфөнөң Совет районында "Баллы төбәк" бал һәм бал нигеҙендә эшләнгән продукция йәрминкәһе үтте. Унда республикабыҙҙың 47 районы вәкилдәре үҙ тауарын тәҡдим итте. Быйылғы бал уңышы былтырғы менән сағыштырғанда ҡайтышыраҡ булды, тиһәләр ҙә, эшһөйәр бөжәктәр быйыл да хужаларын шәрбәтле ризыҡтан яҙҙырмаған - ана бит, кәштәләрен һығылдырып, сәскә еҫтәрен аңҡытып, рәт-рәт булып теҙелгән умартасы-һатыусылар.

Яңыраҡ үҙәк матбуғатта байҙар өсөн махсус төрмәләр асыу хаҡында хәбәр булды. Был мәсьәлә ошо башланғыстың авторы - Яза башҡарыу федераль хеҙмәтенең Йәмәғәт советы ағзаһы, юридик фәндәр докторы Владислав Гриб тигән әфәндене бик борсой икән: "Ә ниңә төрмәлә ултырыусы массаж яһатырға, туйғансы йоҡларға, сауна инергә тейеш түгел әле?" - тип өҙгөләнә комфорт яратыусы хоҡуҡ һаҡсыһы. "Шуның өсөн: сөнки ул ҡылған енәйәте өсөн яза хөкөмөн үтәй. Әгәр ана шул енәйәтте ҡылмаған булһа, йәне теләгән әлеге һәм башҡа ләззәттәрҙе ул иректә: өйөндә йәки курорттарҙа татып йәшәр ине," - тип яуап бирге килә был әфәндегә.

Йылан тураһында хикмәтле һүҙҙәр, легендалар күп инде ул. Уларҙың 1 йәштән 8 йәшкә тиклемгеләрен - "хыя", 90-да булғанын "әфғый", 100-ҙән үтеп, 1 мең йәшкә еткәнен "аждаһа", 2 мең йәшлегенә "юха" тиҙәр, тип әйтә ине боронғолар. Йылан был йәштән дә уҙһа, "хуб" - егет йә ҡыҙ һүрәтенә инә икән. Һылыу ҡыҙ йә егет булып, егет-ҡыҙҙарҙы үҙҙәренә ҡарата улар. Беҙ үҫкәндә Асылыкүлдә йыландың егеткә әйләнеп, бер ҡыҙҙы тотҡанын һөйләйҙәр ине.

Халҡыбыҙҙың милләт ҡотон һаҡлар арҙаҡлы улдары ла, һүҙе алтын, үҙе ялҡын булған ҡатын-ҡыҙҙары ла бихисап. Гүзәл заттарыбыҙ ир-егеттәр менән бер ҡатар халыҡ-ара сәйәси мәсьәләләрҙе хәл итә, ғилми китаптар яҙа, трибуналарҙан ялҡынлы телмәр тота һәм бер үк ваҡытта ғаилә усағын дөрләтеп, иренә тоғро ҡатын булыу, бала бағыу бурыстарын да үтәй. Республикабыҙҙың мәғариф, мәҙәниәт һәм фән өлкәһенә тырышып хеҙмәт иткән, йәш быуынды тәрбиәләүгә, халыҡтар дуҫлығын нығытыуға күп көс һалған арҙаҡлы сәйәсмән, РФ Дәүләт Думаһының Мәҙәниәт буйынса комитет рәйесе урынбаҫары, Башҡортостан халыҡтары ассамблеяһы рәйесе Зөһрә РӘХМӘТУЛЛИНАны ҡылыҡһырлайбыҙ ошо юлдар менән һәм гәзит уҡыусыларыбыҙға уның менән әңгәмә тәҡдим итәбеҙ.

Үткән быуаттың 20-30-сы йылдарында тыуған яҡты өйрәнеү дәүләт сәйәсәтенең мәҙәни-мәғариф өлкәһендәге мөһим йүнәлештәренең береһе булған. Яңы ойошторолған совет иленең автономия республикаларында, шул иҫәптән Башҡорт АССР-ында, тыуған яҡты өйрәнеү ойошмалары урындағы фәндәр академияһы функцияһын үтәгән. Шулай уҡ буласаҡ ғилми-тикшеренеү институттарына кадрҙар әҙерләүсе ойошма ла булған ул.

Күптән түгел ауылым зыяратына инеп сығырға тура килде. Ҡәберлек тулған. Күп кенә ауылдаштарым, таныштарым, шап-шаҡтай, емереп донъя көтөрҙәй, балалар үҫтерерҙәй ир-егеттәр ята һыуыҡ ер ҡуйынында. Фотоһүрәттәре, исем-шәрифтәре генә ҡалған ҡәбер таштарында. Ә уларҙың яҡты донъяларҙы ҡалдырыу сәбәбе - эскелек.

Ни булды һуң был донъяға? Төн урталарына тиклем урамда араҡы, һыра һемереп, һүгенеп ҡыҙҙар, егеттәр йөрөй. Улар 30 йәшкә тиклем спиртлы эсемлектәрҙан һаҡ булырға тейеш ине лә бит. Тик дошмандарҙың һәр төрлө замана телекоммуникациялары аша йәмғиәт ҡоролошон, рухи сәләмәтлекте емерергә өндәгән пропагандаһы ата-әсә, мәктәп тәрбиәһенән көслөрәк булып сыҡты.