Салауат районындағы тыуған ауылым Илсекәйҙә 1975 йылда нисәмә быуын ауылдаштарымдың хыялы булған мәктәп бинаһы төҙөлгәйне. Дүрт тиҫтә йыл эсендә матур йылъяҙмаһын яҙҙы, күркәм традицияларға байыны ул.

Уҡыу сифаты яҡшы, уҡыусыларға төрлө яҡлы тәрбиә бирелә, ҡыҙыҡһыныуҙары буйынса түңәрәктәр эшләй, һәләтле балалар фәнгә тәүге аҙымдарын яһай, ғаиләләр шәжәрәләре, ауыл, мәктәп тарихы өйрәнелә, уҡыусылар тикшеренеү эштәре менән район, зона практик конференцияларында сығыш яһай, эшкәртелгән материал йыйынтыҡтарға индерелә.

Интернеттан ҡаҙаҡ батыры Сартай хаҡында "Мын Бала ғәскәре" ("Войско Мын Бала") тигән нәфис фильмды ҡарағандан һуң күңелде күптән өйкәп йөрөгәнде ҡағыҙға төшөрөргә булдым.

Бынан алда шулай уҡ ҡаҙаҡтың данлы улы Аблай хандың тарихын бәйән иткән "Кочевник" фильмын тетрәнеп ултырып ҡарағайным. Киноларҙың икеһе лә ҡаҙаҡтың көнкүрешен, йолаларын, яу алымдарын күрһәтеп, ә иң мөһиме, тарихын һәм шул тарихта яҡты эҙ ҡалдырған батырҙарын, уларҙың һоҡланғыс мөхәббәтен сағылдырған картиналар. Артистары ла шәп уйнай, ул костюмдар, ул аттар, ул алыштарҙағы халыҡ төркөмө… "Монгол", "Баҫып алыусы", "Патриот", "Мулан" кеүек донъя кимәлендәге тарихи-романтик фильмдар рәтендәләр. Хисләндерә, уйландыра, рухландыра һәм шул мәл күңелдә көнсөл бер уй тыуа: "Ниңә беҙҙеке юҡ? Беҙҙең нимә, батырҙарыбыҙ булмағанмы, әллә тарихыбыҙ һаймы? Кино төшөрөр шәхестәребеҙ, кисерештәребеҙ, ғибрәттәребеҙ, данлар, данланыр эштәребеҙ юҡмы?"

Баймаҡ районы Иҫке Сибай ауылында урынлашҡан "Сулпылар" балалар баҡсаһы - бала саҡтың бәхетле утрауы. Унда кескәйҙәр тәрбиәселәрҙең йөрәк йылыһын тойоп, улар ауыҙынан сыҡҡан һәр һүҙҙе йотоп, матурлыҡты, изгелекте танырға, тыуған ерҙе яратырға өйрәнеп үҫә. Тәү тапҡыр илап, көйһөҙләнеп тупһа аша үтеүселәр ваҡыт үтеү менән ҡыйыу, тәүәккәл балаға әйләнеп, мәктәпкә китә.

Был мәҡәләлә һүҙебеҙ шундай бәләкәстәребеҙҙең береһе, тәбиғәттән һәләтле тәрбиәләнеүсе Розалия Аҫылғужина тураһында булыр. Әлегә биш йәшлек кенә булыуына ҡарамаҫтан, ҙур ҡаҙаныштарға өлгәшкән, тағы ла юғарыраҡ маҡсаттарға ынтылып йәшәгән ҡыҙыҡай - беҙҙең балалар баҡсаһының бәләкәй генә "йондоҙо" ул.

Иҫ белгәнемдән алып өләсәйемдең "Аллаһы Тәғәлә бар һәм бер", тигәненә инанып үҫтем. Ул дин тыйылған замандарҙа ла Аллаһҡа һыйынып һәм һығынып йәшәне, уның үҙе белгән, ата-әсәһенән, ололарҙан тапшырылған ҡанундарын теүәл үтәргә тырышты. Ләкин мин уның ауыҙынан бер ваҡытта ла динде милләткә ҡарап та, башҡа атамалар ҡушып та бүлгеләүен ишеткәнем булманы. Мифтахетдин Аҡмулла исемендәге Башҡорт дәүләт педагогия институты Мосолман мәғарифын үҫтереү буйынса ғилми-тикшеренеү үҙәгенең Рәсәй мосолмандарының Үҙәк һәм Башҡортостан мосолмандарының Диниә назараттары менән берлектә ойошторған "Традицион ислам: төшөнсәһе, асылы, йөкмәткеһе" тип исемләнгән ғилми-ғәмәли семинарында ҡатнашыусы дин белгестәре һәм ғалимдар был йәһәттән төрлө фекер белдерҙе.

Рәсәй Фәндәр академияһы Өфө ғилми үҙәгенең ғилми архивы фондында башҡорт яҙыусыһы Сәғит Агиштың шәхси фонды ла үҙ урынын тапҡан. Материалдар архив ҡарамағына 1984 йылда тапшырыла. Өс бүлектән торған күсермәлә 1939-1982 йылдарға ҡағылышлы булған мәғлүмәттәр тупланған. Бүлектәрҙең өсөнсөһө - яҙыусыларҙың, ҡәләмдәш дуҫтарының яҡты иҫтәлектәре, шиғырҙарынан торған өлөшө бигерәк ҡыҙыҡлы һәм әһәмиәтле.

1984 йылдарҙағы иҫтәлегендә яҙыусы, әҙәбиәт ғилеме белгесе, ғалим Миҙхәт Ғәйнуллин былай тип яҙа: "Башҡорт әҙәбиәте һәм милли мәҙәниәтебеҙҙең күренекле эшмәкәрҙәре хаҡында иң күп һәм иң һәйбәт, файҙалы һәм кәрәкле иҫтәлектәр яҙған кеше - ул Сәғит Агиш булды. С. Агиш иҫтәлектәренең ҡиммәте шунда: ул хатта үҙе күренмәй ҙә, әммә иҫтәлек йөрөтөлгән кешене айырым характер үҙенсәлектәре менән тулыһынса күҙ алдына килтерә".

Мәшһүр шағирыбыҙ Шәйехзада Бабич исемендәге ижади премияға лайыҡ булыу өсөн яҡшы роль ижад итеү, һүрәт төшөрөү, көй сығарыу ғына етәме? Был премияға дәғүә итеүсе ижадтағы уңыштарынан тыш, тағы ниндәй талаптарға яуап бирергә тейеш? Таңсулпан Ғарипованың "Маҡтымһылыу, Әбләй һәм ҡара юрға" мюзиклындағы Ҡара юрға, Маҡтымһылыу һәм Мәсем хан ролдәре өсөн Әҙәбиәт, сәнғәт һәм архитектура өлкәһендә Шәйехзада Бабич исемендәге республика йәштәр премияһына дәғүә итеүселәр - М. Ғафури исемендәге Башҡорт дәүләт академия драма театры актерҙары Руслан Хайсаров, Ирада Фазлаева һәм Урал Әминев менән ошо юҫыҡта әңгәмәләшәбеҙ.

Билдәле булыуынса, Урта быуат сығанаҡтарының бер төрө булып карталар тора. Бигерәк тә Көнбайыш Европа илдәрендә эшләнгән карталар йәки уларҙың йыйынтыҡтары ҡыҙыҡлы. Быйыл шул иң тәүге географик атластарҙың береһe - бөйөк фламанд картографы Абрахам (Авраам) Ортелийҙың (Ортелиус) (1527-1598) карталар йыйынтығы нәшер ителеүенә 445 йыл тула.

Ял көнө баҙарҙа танышымды осратҡайным. Беренсегә уҡырға барасаҡ ҡыҙына кейем-һалым ҡарарға сыҡҡандар. Мәктәпкә барырға әҙерләнеү һәм, әлбиттә, яңы кейем алыу балалар өсөн, ғәҙәттә, байрам кеүек була. Һәр хәлдә, минең хәтерҙә шулай ҡалған. Тик танышымдың да, ҡыҙсығының да шыпа кәйефтәре юҡ: әсәһе көйгән, балаһы балауыҙ һыҡҡан-күренеп тора.

- Оҡшатмаймы әллә? - тип һорайым ҡатындың ҡулындағы форма-алъяпҡыстарға ымлап.
- Уҡырға барғыһы килмәй, - тип аптырата әсә.
- Ниңә икән, - тим, - бәлки, берәй сәбәбе барҙыр?

Башҡорттар менән хәҙерге венгрҙар араһындағы бәйләнештәр хаҡында бәхәстәр әленән-әле тыуып тора. Ошо көндәрҙә "Башинформ" агентлығында тамырҙарын юллап Башҡортостанға килгән венгр ғалимдары ҡатнашлығында үткән матбуғат конференцияһындағы һөйләшеү был йүнәлештә яңы аҙым булды.

Силәбе өлкәһенең Уйылға экспедицияһы етәксеһе, тарих фәндәре докторы Сергей Боталов белдереүенсә, Рәсәй-Венгрия ғалимдары ҡатнашлығындағы тикшеренеү эштәре комплекста алтынсы йыл дауам итә һәм ул Рәсәй йәмәғәтселегенең генә түгел, Европа илдәренең, бигерәк тә Венгрия менән Болгария ғалимдарының иғтибарын йәлеп итә.

Беҙҙең Өфөбөҙ ғәжәп матур урындарҙан - йәмле Ағиҙел буйындағы тауҙарҙан башлана. Килгән ҡунаҡтарҙы бейек ҡаяла Салауат сәләмләй. Салауат Юлаевты бөйөк тарихи эштәр атҡарыр өсөн Аллаһы Тәғәлә һайлаһа, батырҙың ғорур һәйкәле ҡуйылыр ошо бейеклекте уны ижад иткән һоҡланғыс талант Сосланбәк Тавасиев үҙе һайлаған. Төрлөсә тәҡдимдәр булһа ла, скульптор үҙенең фекерен барыбер ҡәтғи яҡлаған, тейешенсә раҫлата алған.

Был бөйөк һәйкәлде хәҙер Өфөнөң башҡа берәй урынында күҙ алдына килтереүе лә ҡыйын. Салауат һәйкәле баш ҡалабыҙ Өфөгә ҡабатланмаҫ йәм бирә, Салауаттың ҡаһарманлығы тарихыбыҙға дан өҫтәй. Шағир һәм яугир Салауат һәйкәле янында шиғыр байрамы үткәреү күптән инде матур йолаға әйләнде. Минең дә унда был осрашыуҙарҙағы уй-кисерештәрҙе сағылдырған "Йыйылабыҙ йыл да Салауатҡа" тигән шиғырымды уҡығаным булды. Быйыл июль аҙағында ла ҡәләмдәштәр менән ошондағы амфитеатрҙа асылған "Ватан" паркындағы этноауылға шиғриәт байрамына йыйылдыҡ...

Яңыраҡ интернет селтәрендә бер фекер алышыуға осраным. Унда башҡорт телендә сыҡҡан ваҡытлы матбуғатҡа яҙылыу-яҙылмау тураһында һүҙ бара ине. Ҡайһы берәүҙәрҙең замана ауырлығына, аҡса юҡлығына, барлыҡ мәғлүмәтте интернет селтәрендә табып булыуына һәм башҡа төрлө сәбәптәргә һылтаныуҙарына ҡаршы туған телендәге баҫмаларға яҙылыуcы һәм башҡаларҙы ла ошоға өгөтләүсе әңгәмәселәр күпселек тауыш менән "еңеп" сығыуы ҡыуаныслы. Әлбиттә, еңел булмаған ваҡытта йәшәйбеҙ, ләкин һәр замандың да үҙ ауырлығы булған һәм алда ла буласаҡ. Ләкин әлегә тиклем рәсәйҙәр, шул иҫәптән Башҡортостан халҡы ла ваҡытлы матбуғат сараларын иң әүҙем уҡыусылар булды. Бөгөн был йәһәттән хәлдәр хөрт икәнлеген гәзит-журналдарҙың тиражына ҡарап та белеп була.

Ғалимдар ҡатын-ҡыҙға ҡарағанда йышыраҡ ир-егетте йәшен һуғыуҙың серен аңлаған.

Ошо йылдың 27 июлендә Рәсәйҙә быға тиклем күрелмәгән тропик көс менән ябырылған ҡойма ямғыр ваҡытында өс кешене йәшен һуҡҡан. Ирҙәрҙең береһе - Мәскәүҙән, икенсеһе - Брянскиҙан. Шул уҡ көндө Мәскәүҙә тағы бер ҡатын йәшендән һуғыла. Ирҙәрҙең икеһе лә һәләк була, ә ҡатын кеше иҫән ҡала.
Страховкалау компанияһы алып барған донъя статистикаһы ла бындай күренештәрҙе теркәп бара. Уларҙың мәғлүмәттәренә ярашлы, йәшен һуғыуҙан һәләк булғандарҙың 80 проценты - ир-егет. Һауа "кәнсәләре"ндә ни өсөн уларға асыу һаҡлайҙар икән һуң? Мистикаға тартым бер аңлатма йәшәй-йәшәүен: көслө заттар тестостерон - ир енесе гормондары арҡаһында йәшен уғына йышыраҡ эләгә. Ләкин был молекулаларҙың ниндәй тартыу көсө барлығы билдәһеҙ. Әйткәндәй, гормондар гипотезаһы авторҙары раҫлауынса, кешеләр араһынан йәшен тестостероны көслөрәктәрҙе һайлай икән.

Думбыра - башҡорттарҙа, ҡырғыҙҙарҙа, ҡаҙаҡтарҙа, тываларҙа, алтайҙарҙа, шулай уҡ башҡа төрки халыҡтарында киң таралыу алған ҡыллы музыка ҡоралы. Башҡорт думбыраһының төҙөлөшөнә, "муйын"ының (грифының) оҙонлоғона ҡағылышлы төрлө фекерҙәр йәшәй. Был музыка ҡоралын халҡыбыҙ ҡасан файҙалана башлағандыр, уныһы ҡараңғы, әммә, ХVII-ХVIII быуаттарҙа, халыҡты ихтилалдарға өндәйҙәр, тигән һылтау менән сәсәндәрҙе эҙәрлекләү сәйәсәте үткәрелеү мәлендә батша власы тарафынан сәсәндәр ҙә, уларҙың думбыралары ла юҡ ителгән. Шуға ла боронғо думбыралар бөгөн һаҡланмаған. 1980 йылдарҙа билдәле халыҡ оҫтаһы Вәкил Шөғәйепов, һаҡланып ҡалған тарихи мәғлүмәттәрҙе өйрәнеп, башҡорт думбыраһын ҡайтанан тергеҙеү эшен башлап ебәрә. Уның тәжрибәһенә таянып, Өфө дәүләт сәнғәт институтында думбыра эшләү оҫтаханаһы асыла. Яйлап думбырала уйнау традицияһы яңы һулыш ала. Сәнғәт институтында халыҡ музыка ҡоралдары кластарында белем алған, шул иҫәптән думбырала уйнарға өйрәнгән йәш музыканттар барлыҡҡа килә. Думбыраны күберәк етештереү зарурлығы тыуа. Вәкил Шөғәйепов өлгөләрен ҡулланып, үҙенең тәүге думбыраһын эшләп ҡарап, яйлап башҡорт думбыраһының тышҡы төҙөлөшөнә, яңғырашына үҙ өҫтәмәләрен индереү кимәленә еткән ҡунағыбыҙ - республика, Рәсәй һәм халыҡ-ара конкурстар лауреаты, ҡурайсы, думбырасы, өзләүсе, композитор, думбыра эшләү оҫтаһы Илһам БАЙБУЛДИН менән әңгәмәләшәбеҙ бөгөн.

"Башҡорттоң ергә аҫаба хоҡуғы булған", тигәнде беҙ бөгөн үткән заман рәүешендә генә ҡулланабыҙ. Ҡасан барлыҡҡа килгән аҫабалыҡ? Ниңә ул хоҡуғыбыҙ тураһында бөгөнгө йәштәр "Был - минең хоҡуғым!" тип әйтерлек кимәлдә белмәй? Аҫабалығыбыҙҙы яңынан тергеҙеү юлдары бармы? Ошо һәм ошо юҫыҡтағы башҡа һорауҙарға яуап ишетеү маҡсатында редакциябыҙға аҫабалыҡ темаһын үҙ әҫәрҙәрендә, республика мәғлүмәт сараларында әленән-әле күтәргән яҙыусылар - БР-ҙың Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы лауреаты Ғәлим Афзал улы ХИСАМОВ һәм оҙаҡ йылдар ауыл хужалығы өлкәһендә эшләгән билдәле яҙыусы, БР Яҙыусылар берлеге рәйесе урынбаҫары Спартак Мөжәүир улы ИЛЬЯСОВты саҡырҙыҡ.

XVIII быуаттың башында, 1704 йылда ҡупҡан башҡорт ихтилалы тамамланғандан һуң, төбәктә үҙенсәлекле сәйәси хәл барлыҡҡа килә. Башҡорттар 1711 йылдан 1722 йылға тиклем Рәсәй подданныйлығынан сығып, тулы үҙаллылыҡ яулайҙар. Яһаҡ түләмәүҙән, Үҙәккә бойһонмауҙан тыш, уларҙың хатта бөтә институттары, ханы (башлығы) булған тулы мәғәнәләге дәүләт берләшмәһе, йә ҡаҙаҡтар, ҡарағалпаҡтар менән бергә союз төҙөү мөмкинлеге лә була. Ләкин улар ҡабаттан Рәсәй ҡанаты аҫтына ҡайтыуҙы һайлай. Уларҙы быға нимә этәрә һуң, ниндәй сәбәптәр үҙаллы дәүләт төҙөүгә ҡамасаулай? Тарих фәндәре докторы Булат Әхмәр улы АҘНАБАЕВтың ошо темаға арналған хеҙмәтенең дауамын тәҡдим итәбеҙ.

Уҡытыусылар менән йыш осрашам. Байтаҡ һорауҙарға яуап бирергә тырышам. Үҙ фекерҙәремде дөрөҫләр йәки нигеҙләр өсөн ғалимдарҙың хеҙмәттәрен аҡтарам. Шундай һорауҙарҙың береһен рус мәктәптәрендә, дәүләт теле булараҡ, башҡорт теле һәм әҙәбиәтен уҡытҡан уҡытыусы бирҙе: "Ни өсөн ғаиләһендә башҡортса һөйләшмәгән башҡорт балаһы туған телен рус балаларына ҡарағанда ауырыраҡ үҙләштерә?"

- Кешенең бөтөн булмышы ҡан (ген) аша күсә, формалаша, үҫә. Ә үҫер өсөн төп шарт - туған тел, сөнки әсә ҡарынында ҡан аша бар булған булмыш артабан әсә теле аша үҫеш ала.Ә туған телендә үҫеш ала алмай икән, баланың быуындан-быуынға күсә килгән һәләте туған теле менән бергә тәрән йоҡоға тала, тәбиғи, донъяуи төшөнсәләрҙе аңлау, танып-белеү һәләте аптыранып-аҙашып ҡала.

"Бөгөнгө балалар шул тиклем ҡаты күңелле. Ҡайһы берәүҙәрендә кешене ҡыҙғаныу, йәлләү һымаҡ тойғо бөтөнләй юҡ. Береһе яңылыш төртөлһә йәки тейеп үтһә, һуғып, туҡмап, иҙгеләп ташларға әҙер генә торалар. Элегерәк тәнәфес ваҡытында педагогтарға бер аҙ тын алып, уҡытыусылар бүлмәһендә ял итеп алыу мөмкинлеге бар ине. Ә хәҙер балаларҙың үҙҙәрен генә класта ҡалдырыу бик ҡурҡыныс. Тәнәфес ваҡытында уларҙан күҙ яҙҙырмай, ҡарап ҡына ултырырға кәрәк. Саҡ ҡына иғтибар итмәһәң, бер-береһенең өҫтөнә менеп баралар. Ҡыҙҙарҙың да ҡулдары уйнап ҡына тора. Бер-береһенең маңлайҙарын ярып, күҙҙәрен күгәртеп ҡуймаҫтар тимә, әйтәгүр. Береһе эләгеп йығылһа, тартып торғоҙоу, ярҙам итеү ҡайҙа, киреһенсә, был хәлдән ҡыҙыҡ табып көләләр. Берәйһенең теше шешеп йәки берәй ере бинт менән бәйләнеп килһә, йәлләү, ҡыҙғаныу урынына, үсекләй-ирештерәләр, үпкәләтеп ҡуйыуҙан да ҡурҡыу юҡ, класташына ни тиклем ҡыйын, ауыр йәки уңайһыҙ булһа, уларға шул тиклем рәхәтерәк, ләззәтлерәк. Балаларҙың бер-береһенә теләктәшлек күрһәтә, ҡайғыһын уртаҡлаша белмәүенә ғәжәп итәм бөгөн. Ҡайҙан киләлер уларҙа был ҡаты күңеллелек?" - тип йәне әрнеп һөйләп торҙо бер көндө таныш уҡытыусым.

Әлеге ваҡытта баш ҡаланың ҡулланыусылар баҙарында урындағы етештереүселәр килтергән, башҡа төбәктәрҙән һәм сит илдәрҙән индерелгән продукция тулып ята. Күпселек предприятиелар уларҙы ғәмәлдәге норматив-методик документтар талаптарына тап килтереп һата. Был хаҡта муниципалитеттағы сираттағы кәңәшмәлә Башҡортостан Республикаһы буйынса Роспотребнадзор идаралығы етәксеһе урынбаҫары Галина Пермина белдерҙе.

"Киске Өфө" гәзите милли мәғарифҡа, башҡорт телен туған тел һәм дәүләт теле булараҡ уҡытыу проблемаларына әленән-әле мөрәжәғәт итеп тора. Быйыл 3-сө һанда "Ҡоролтай зыңғыры" рубрикаһында баҫылып сыҡҡан сығышында Бөтөн донъя башҡорттары ҡоролтайы Башҡарма комитеты рәйесе урынбаҫары Буранбай Күсәбаев милли мәғариф өлкәһендәге етешһеҙлектәргә, проблемаларға ентекле анализ яһағайны. 13-сө һанда Сибай ҡалаһы "Ирәндек" лицейының башҡорт теле уҡытыусыһы Назиә Бикбова ла мәғарифтағы бөгөндән хәл итергә кәрәкле мәсьәләләр хаҡында тос фекерҙәр әйткәйне. Мәғариф хеҙмәткәрҙәренең август кәңәшмәләре алдынан мин дә үҙемде борсоған бер нисә проблемаға туҡталып үтмәксе булдым.

Рус яҙыусыһы, философ Авессалом Подводный: "Үткәндәр менән бәйләнешегеҙҙе тойоғоҙ һәм һеҙ уға таяна аласаҡһығыҙ", - тигән. Психология, астрология буйынса китаптар ижад итеүсе, төрлө имселәр, халыҡ дауаһы менән шөғөлләнеүселәр менән тығыҙ аралашҡан яҙыусы таяныс булырҙай үткәндәр тураһында әйткәндә, моғайын, быуындар араһындағы бәйләнеште күҙ уңында тотҡандыр. Башҡорт халҡының яҙмышы ниндәй булыуға ҡарамаҫтан, быуындар араһындағы бәйләнеш өҙөлмәгән, йәштәр ололар һүҙен һүҙ итеп, уларҙың фекеренә ҡолаҡ һалып, кәңәш-төңәш итеп йәшәгән. Әммә был күркәм сифатыбыҙ заман шауҡымы менән онотола барған кеүек. Йыш ҡына йәштәр ололарҙы замандан артта ҡалыусылар рәтенә ҡуя, бөгөн донъяла барған хәлдәрҙе бөтөнләй аңламай, тип иҫәпләй. Бөрйән районы Ғәлиәкбәр ауылында йәшәгән, 34 йыл ғүмерен мәктәптә биология фәнен уҡытыуға бағышлаған Көнһылыу ҠОТЛОБАЕВА менән нәҡ шундай аңлашылмаусанлыҡтар арҡаһында юғалып ҡалған белем, рух көсө тураһында әңгәмәләштек.