Нуғай даруғаһы Бөрйән улысында бай феодал-тархан ғаиләһендә 1670 йылда тыуып үҫкән Алдар Иҫәкәев - тоҡомо менән тархандар затынан булған башҡорттоң аҫыл улы, тотош Башҡортостанға танылған тарихи шәхес, Петр I ҡаһарманы - Рәсәй Батыры, 1704 -1711 һәм 1735-1740 йылдарҙағы башҡорттарҙың милли азатлыҡ хәрәкәте етәксеһе, Рәсәй батшалығының Ҡаҙағстандағы тәүге илсеһе, Ҡаҙағстанды тыныс юл менән Рәсәй составына ҡушыуҙа ҙур роль уйнаған дипломат, күп телдәр белгән тылмас-илсе, көрәш-алыштарҙа ал бирмәгән батыр, яуҙарҙа ҡурҡыу белмәҫ яугир, ғәскәрҙең күҙ төбәр баһадиры. Даны быуаттар ашаһында ла һүнмәҫ-һүрелмәҫ, исеме халҡы күңелендә мәңге ҡалыр башҡорт үҙенең тыуған яғына -Бөрйән районының Әтек ауылына һәйкәл булып ҡайтты, илгә рухи ҡалҡан, рухҡа ныҡлы таяу булып нығынды.

Бөйөк Ватан һуғышында башҡорт яугирҙарының самолет торбаһынан ҡурай эшләп уйнауы хаҡында ишеткәнегеҙ барҙыр, моғайын. Шундай дәһшәтле алыштарҙы күп күргән һәм тыуған моңон ишетеүгә зар булып, сит-ят ерҙәр тапаған милләттәштәребеҙҙең береһе Нурмөхәмәт Мусин булған.

Белорет районының иң матур ауылдарының береһе Йөйәктә ҙур байрам - "Иҙелбашы" этнофорумы сиктәрендә ун беренсе тапҡыр ҡатай ырыуы йәштәре йыйыны һәм "Йөйәккәйем - илһам бирер төйәккәйем" исемле ҙур байрам үтте.

Башҡортостан һәм Рәсәй яҙыусылар ойошмаһы ағзаһы Мәүлит Кәрими күптән ижад донъяһында. Шиғриәт, проза өлкәһендә үҙ һүҙен ваҡытында еткерә килгән өлгөр әҙип ул. Төрлө темаларға яҙылған үткер мәҡәләләре менән уҡыусылар даими танышып тора. Битараф булмаған күңел тыуған яғының матурлығын бүтәндәргә еткерә, аңлата белә, унда көн иткән шәхестәрҙең, яҡташтарының уңыштарын бәйән итә, тарихтан һабаҡ алырға саҡыра.

* * *

Әле уның туйы башланыр мәлдә генә нишләп ҡайтып төшкән һуң Ғәзинур? Эш туйға барып еткәндә, хәлде үҙгәртеп буламы ни? Ун етелә, ун һигеҙҙә, егермелә үҙгәртеп булалыр. Инде утыҙ йәшкә еткәндә, бөтәһен дә пыран-заран килтереп, тормошто өр-яңынан башлап буламы ни? Ниңә был көндө көттөң? Нишләп һин гел һуңлап йөрөйһөң? Һуңлап!

Гәзитебеҙҙең һуңғыраҡ һандарының береһендә Һөйөндөк Аҫыловтың "Баш ҡала кешеһеме? Ул киң күңелле, алсаҡ, текә һәм… битараф" тип аталған бик ҡыҙыҡлы мәҡәләһе сыҡҡайны. Тәү ҡарауҙа башҡаларҙан бер нимәһе менән дә айырылмаған Өфө кешеһенә хас булған үҙенсәлектәрен һөҙөп алып, уҡыусының иғтибарын шуға йүнәлтә автор. "Өфө кешеһе" тигәндәй, илебеҙҙә киң таралған тағы бер һүҙбәйләнеш хаҡында һөйләшеп алмаҡсы булдым. Йәғни, урыҫтағы "русское поле", "русская береза", "русский лес", "русская баня", "русская водка" тигән кеүек үк, хәҙер инде күптәр йыш ҡына телгә алған "башҡорт ҡымыҙы", "башҡорт ҡорото", "башҡорт балы", "башҡорт ҡыҙы", "башҡорт аты", "башҡорт ҡурайы", "башҡорт тирмәһе" һымаҡ һүҙҙәрҙең береһе хаҡында.

Беренсе киҫәк. Боронғо дәүер.
Беренсе бүлек. Таш быуаты.
Неолит осоро

Археология фәнендә керамика, ҡиммәтле мәғлүмәти материал булараҡ, тағы ла бер мөһим үҙенсәлеккә эйә. Ер шарындағы барса археологик ҡомартҡылар материалдары күрһәткәнсә, балсыҡ һауыт-һабаны бар ерҙә лә яһағандар, әммә һәр бер территориаль төркөм (союз) ҡәбиләләренең үҙҙәренә генә хас һауыт формалары, балсыҡ составы һәм орнаментацияһы булған. Ошондай техник алымдар, үҫешә барып, быуаттар һәм хатта мең йыллыҡтар дауамында үҙҙәренең үҙенсәлектәрен һаҡлап ҡалған. Яңы территорияларға күсеп киткән ҡәбиләләр һауыт-һабаны элекке стандарттарға ярашлы яһауын дауам иткән. Әммә археология ошондай ҡатмарлы тарихи факттарҙы бик аныҡ билдәләй ала. Мәҫәлән, бер төркөм ҡәбиләләр тарафынан үҙләштерелгән территорияға икенсе төркөм ҡәбиләләре үтеп инә, һәм улар үҙҙәренә хас булған һауыт-һаба формаларын, орнамент һәм башҡа мәҙәниәт элементтарын алып килә. Оҙаҡ йылдар дауамында бергә йәшәү һөҙөмтәһендә элекке һауыт-һаба формалары аҡрынлап юғала башлай һәм ҡатнаш типтағылары барлыҡҡа килә. Археологтар, керамиканың ошондай үҙен-сәлектәре арҡаһында, спорт төркөмдәренә хас булғанса, кешеләрҙең теге йәки был ҡәбиләләр төркөмдәренә (археологик мәҙәниәттәргә) ҡарауын билдәләй ала.

Нисек аҡсаны тәләфләмәй тотонорға өйрәнергә? Шәхси йәки ғаилә бюджетын нисек планлаштырырға? Ошо өлкәләге файҙалы кәңәштәр менән Башҡортостан Милли банкының финанс грамоталылыҡ буйынса белгесе Анна КАМЕНЕВА бүлешә.

Мәғлүм булыуынса, 1 сентябрҙән дөйөм йорт милкен тотоу (содержание общедомового имущества - артабан: СОИ) өсөн ҡулланылған коммуналь ресурстарға (лифттар эшләһен, подъездарҙа лампочкалар янһын өсөн файҙаланылған электр энергияһы, подъездарҙа йыуыу һәм йылытыу системаларын йыуҙырыу өсөн тотонолған һыу һ.б.) түләү яңыса башҡарыла башлаясаҡ.

Һүҙ юҡ, бөгөнгө йәштәр менән ғорурланырға була. Улар әлеге оло быуын кешеләренән бик күп матур сифаттары менән айырыла. Әммә... яуаплылыҡ тигәне самалы инде.

Һәр хужабикә үҙ фатирын, йортон, ишек алдын йәки ҡала янындағы баҡсаһын уңайлы, матур һәм йәмле итергә тырыша. Һәм бының өсөн иң ҡулайлы ысул - төрлө сортлы гөлдәр һәм сәскәләр үҫтереү. Был осраҡта гөл һауыттарының да ыҡсым һәм матур булыуы мөһим. Минең яратып башҡарған шөғөлөм хужабикәләргә нәҡ ошондай мөмкинлек бирә лә инде. Аныҡлап әйткәндә, мин төп эшемдән буш ваҡытта төрлө ҙурлыҡтағы, төҫтәге кашполар эшләйем.

Күптән түгел ҡалала уҙған ҙур сараларҙың береһендә танышымдың 5 йәшлек малайы юғалды. Халыҡ күп, метр һайын тиерлек ҙур музыка колонкаларынан көслө тауыш ағыла, яныңда торған кешенең нимә һөйләгәнен ишетерлек түгел. Күҙ асып йомғансы юғалған малайҙы эҙләп, тегеләй йүгерҙек, былай ташландыҡ, бер аҙҙан полиция хеҙмәткәрҙәре ҡушылды. Өс сәғәт тигәндә илап хәле бөткән баланы таптыҡ. Байрам ҡайғыһы китте, өйҙәргә таралыштыҡ. Был хәлдән һуң, бындай ваҡиға ҡабатланмаһын өсөн ниндәй саралар күрергә кәрәк һуң, тигән һорау тыуҙы. Уға яуапты Рәсәйҙең Башҡортостан буйынса Ғәҙәттән тыш хәлдәр министрлығы хеҙмәткәрҙәре бирҙе.

Йәйҙең йән-тәнгә рәхәтлек һәм шифа бирерҙәй кинәнестәренең береһе - һыу, әлбиттә: диңгеҙ булһынмы, йылға-күл йә быуамы, сылтырап аҡҡан саф һыулы шишмәме... Бала-саға ғына түгел, өлкәндәр ҙә йәй буйына рәхәтләнеп һыу инә, ҡырсын йә ҡомда ятып, ҡояшта ҡыҙына, организмын сыныҡтыра, һыу инеү миҙгеленең һәр көнөн файҙаланып ҡалырға тырыша.

Өфөлә йәшәгәс, ҡалаға ҡағылышлы яңылыҡтарҙы белеп торорға тейешмен, тип иҫәпләйем һәм шуға күрә көн дә иртән ҡала хакимиәте сайтындағы "Хәбәрҙәр" бүлеген ҡарап сығам. Ундағы һәм телевизор-радио мәғлүмәттәренә ярашлы, ҡалала күләмле генә эштәр башҡарыла. Уның шулай икәненә һәр өфөлө шаһит, көн-төн тимәй төҙөлөш эштәре бара.

Йылҡысылыҡ, башҡорт аттарын һәм уға бәйле йүнәлештәрҙе үҫтереү буйынса гәзитебеҙҙә әленән-әле яҙып, фекерҙәр менән бүлешеп торҙоҡ. Тамсы тама-тама боҙ тишә, тигәндәй, ниһайәт, былтыр Бөтөн донъя башҡорттары ҡоролтайы тәҡдиме менән республикала июлдең өсөнсө шәмбеһен Башҡорт аты көнө тип билдәләү тураһында Указ ҡабул ителде. Уға ярашлы, был көндө фестиваль итеп үткәреү күҙаллана ине. Ниһайәт, быйыл, 29-30 июлдә, Баймаҡ районының Граф күле буйында беренсе республика фестивале үтте. Сара һуңынан БР Милли музейы генераль директорының фән буйынса урынбаҫары Заһир ҠОТЛОСУРИН үҙенең уй-фекерҙәре менән бүлеште.

Ошо көндәрҙә Ейәнсура районында үткән "Ҡош юлы" республика башҡорт бард фестивале 10 йыллыҡ юбилейын билдәләне. Сара билдәле журналист Азамат Юлдашбаев башланғысы менән башҡорт йәштәре өсөн туған телдә аралашыр айыҡ мөхит, милли мәҙәниәткә һәм шиғриәткә ғашиҡтарҙы берләштерер майҙансыҡ булараҡ ойошторолғайны. Бөгөн ул балалар һәм өлкәндәр өсөн айырым конкурстар уҙғарылған, ҡатнашыусыларҙы бер урынға туплаған, башҡорт сәхнәһенә талантлы йырсыларҙы сығарған үҙаллы бер хәрәкәткә әүерелде. Юбилей сараһының йомғаҡтары тураһында "Ҡош юлы"н ойоштороусыларҙы етәкләүсе Шәфҡәт ҒӘБИТОВ менән әңгәмәләштек.

Мәҡәләне шулай тип атағас, ирекһеҙҙән, йылмайып ҡуйҙым, сөнки күҙ алдына тал сыбыҡҡа атланып, бер ғәмһеҙ уйнап йөрөгән малай килеп баҫа. Бәлки, бөгөнгө геройымдың бала сағы ла, башҡа тиҫтерҙәренеке кеүек, шулай үткәндер, әммә оло тормош уға ҙур һынауҙарын әҙерләп торған.

- Оҡшаймы спектакль? - Сәхнә яғынан күҙ алмаған ҡыҙҙан Рәхим ҡәнәғәт тауыш менән шулай тип һораны. Камила яуап итеп йылмайырға тырышты. Спектакль нимә тураһында һуң? Сәхнәгә баҡҡан килеш ул сәхнәне күрмәй ине. Бите буйлап һырылып төшкән бөрсөк йәшен һыпырҙы ла яуап ҡайтарҙы.

Беҙ уны һәр ваҡыт кешеләргә мөләйем мөнәсәбәтле, үҙ туған телендә йылмайып өндәшкән, баш ҡалабыҙҙа үҙ автомәктәбе булған, Башҡортостан телевидениеһында, "Юлдаш" радиоһында башҡорт телендәге тапшырыуҙарҙың алыштырғыһыҙ эксперты Хәлим Ғайса улы тип беләбеҙ. Шуныһы ғәжәп: уның балалары ла аталарына эйәреп шул уҡ автомәктәп аша үтеп, оло тормош юлына сыҡҡан, шәхескә әүерелгән. Ҡунағыбыҙ - Өфөләге бер нисә автомәктәп директоры Хәлим Ғайса улы ӘЙҮПОВ.

Беренсе киҫәк. Боронғо дәүер.
Беренсе бүлек. Таш быуаты.

"Аҡбуҙат" эпосында Шүлгән батша кешеләргә зыян итеүсе барса яуыз көстәрҙе кәүҙәләндерә. Эпостың төп геройы Һәүбән күлдә һунар иткән саҡта алтын өйрәкте атып яралай, уныһы кеше тауышы менән һөйләшә башлай:

"Егет, атҡан һунарың
Өйрәк түгел, белһәң һин,
Күлдә йөҙөп уйнаған,