Күңел тыныслығы һаҡлай алыуымдың сере шундалыр

Фирүзә Абдуллинаның шиғриәте үҙенә төбәлгән һымаҡ булһа ла, ысынбарлыҡта, шағирә күп ҡатын-ҡыҙҙың кисерештәрен сағылдыра. Тулы итеп сағылдыра. Тәү ҡарамаҡҡа ғәҙәти тойолған төшөнсәләр, ҡатын-ҡыҙ, ғаилә хәстәрлеге, балалар яҙмышы - былар һәр саҡ көнүҙәк булып ҡаласаҡ. Кешелектең тәбиғәте шулай: ул һәр саҡ яҡшылыҡ, мәрхәмәт тантана итеренә, ауырлыҡтарҙы еңеп сығырына ышана, шуға ла киләсәккә өмөт менән баға. Әҙәм балаһының шундай эске көсө бар. Шиғриәт ошо тойғоларҙы тулылығында һәм юғарылылыҡта бирә ала. Был Фирүзә АБДУЛЛИНАның яҙған юлдарында асыҡ сағыла. Ә беҙгә артабан да шиғри, йырлы күңелле Фирүзә ханымдың илһамлы ижады менән танышып йәшәргә яҙһын.

Бер нисә йыл элек гәзитебеҙҙә табип практикаһында һирәк кенә булһа ла осрай торған диссимуляция тип аталған төшөнсә хаҡында мәҡәләм сыҡҡайны. Ниндәйҙер маҡсат менән кешенең үҙендә булған сирҙе йәшереп маташыуын шулай тип атайҙар. Ғәҙәттә, берәй уҡыу йортона инеүселәр йә эшкә урынлашыусылар араһында осрай уның менән булышҡандар. Элегерәк, Советтар Союзы осоронда хатта әрме хеҙмәтенә саҡырылыусылар араһында ла шундай хәлдәр булыуы хаҡында ине ул мәҡәләм. Һалдатҡа йәше еткән егеттәрҙең әрмегә бармай ҡалыуы оят була торғайны ул саҡ. Ҡыҙҙарҙың да күпселеге хәрби хеҙмәттә булмаған егеттәрҙе әллә ни өнәп еткермәгәнгә күрәмелер (айырыуса беҙҙең яҡташ егеттәребеҙ араһында), үҙендә булған теге йәки был сирҙе табиптарға белгертмәҫкә тырышҡандар бар ине. Мин үҙем дә военкоматҡа ҡаралырға барғас, хатта ҡасандыр ҡулым һынғанлығы хаҡындағы мәғлүмәтте лә амбулатория картаһынан йыртып алып ташлағаным хәтеремдә…
Бөгөнгө һүҙем, киреһенсә, симулянттар хаҡында. Хәрби табип булып сирек быуатҡа яҡын хеҙмәт иткән осорҙары госпиталебеҙҙә үҙем йә күрше бүлектәрҙә эшләгән коллегаларым күҙәткән ана шундай ҡыҙыҡлы хәлдәрҙе бәйән итеп китмәксемен. Алдан уҡ әйтеп ҡуйырға кәрәк: күп кенә үҙемдең яҡташтарым менән дә бергә хеҙмәт итергә тура килде, әммә улар араһында бер генә симулянтты ла хәтерләмәйем. Башҡа офицерҙар, табиптар араһында милләттәштәрем өсөн ғорурланыуға (дөрөҫөн генә әйткәндә, хатта бер аҙ маҡтанырға) был бер уңай сәбәп тә ине. Уның ҡарауы, башҡа яҡтарҙан килгән егеттәр араһында әлеге яһалма "сирлеләрҙе" осратырға тура килгеләне. Ниндәй генә симулянт булмаһын, табип уның аһ-зарына иң башта ышанырға бурыслы. Унан, ентекләп, һәр төрлө диагностик тикшереүҙәр үткәреп, башҡа коллегаларынан консультатив ярҙам алғандан һуң ғына теге йә был шәхестең симуляция менән булышҡаны хаҡында һүҙ йөрөтөү мөмкин. Сөнки кешенең ысынлап та берәй сире була тороп, шуны таба алмай, күҙ уңынан ысҡындырыу хәүефе лә бар…

Беренсе киҫәк. Боронғо дәүер.
Беренсе бүлек. Таш быуаты.

Урал территорияһында кешеләр ҡасандан бирле йәшәй?

Кешелек тарихында тәүге дәүләттәр, ҡала, ауыл ҡайҙа ғына барлыҡҡа килмәһен, улар һыу (йылға-күл) янында урынлашыр булған. Нил, Тигр һәм Евфрат буйҙарында - Мысыр дәүләтенең, Һинд һәм Ганг буйҙарында шулай уҡ боронғо дәүләттәрҙең, йә булмаһа, Ҡама йылғаһы буйында Бөйөк Болғар иленең барлыҡҡа килеүе ошо тарихи фаразға асыҡ миҫал.

Аҡсаһыҙ булмаҫ өсөн кешене ҡыҙыҡһындырған һәм ҙур һорау менән ҡулланылған әйбер, хеҙмәт тәҡдим итергә кәрәк. Шул саҡта ғына эшмәкәрлек алға барасаҡ, аҡса ла буласаҡ. Мин, мәҫәлән, рәссам һәм ландшафт дизайнеры һөнәрҙәренә эйәмен. Ҡулымда ике диплом булһа ла, Мәскәү кеүек ҙур ҡалала ла был өлкәлә етерлек аҡса килтергән даими эш урыны табыу ауыр булды. Шуға күрә бөтә фантазиямды һәм белемемде эшкә егеп, миңә рухи һәм матди ҡәнәғәтләнеү килтергән шөғөл таптым. Баш ҡалала өс йыл ошо эш менән шөғөлләнгәндән һуң, Өфөгә ҡайттым. Бөгөнгө һүҙем - фатир-йорттарҙы, офис һәм тотош ойошмаларҙы үҫемлектәр менән биҙәү алымы - вертикаль йәшелләндереү тураһында.

ӘЙТКӘНДӘЙ...
Рәсәй Президенты ике фондты ҡушып, илдә Пенсия һәм социаль страховкалау фондын булдырыу тураһында указға ҡул ҡуйҙы. Ул 2023 йылдың 1 ғинуарынан эшләй башлай. Граждандарға бөтә тәғәйен түләүҙәр ваҡытында түләнәсәк, ә борсоған һорауҙар менән шул уҡ адрестар буйынса, әммә берҙәм клиент хеҙмәттәренә мөрәжәғәт итергә буласаҡ. 2023 йылда пенсия, социаль һәм медицина мотлаҡ страховкалауҙың страховка түләүҙәре берҙәм тарифҡа күсереләсәк. Был әсәлеккә бәйле һәм ваҡытлыса эшкә яраҡһыҙлыҡ осрағында страховка аҡсаһының максималь күләмен күтәрергә булышлыҡ итәсәк. Ул 2025 йылға 1,5 тапҡыр артасаҡ. Оптималләштергәндән һуң артҡан аҡса пенсияларҙы күтәреүгә йүнәлтеләсәк.

Ҡушыу ғәмәленең аксиомаһы беҙгә бала саҡтан таныш: дәүмәлдәрҙең урынын алыштырыуҙан һөҙөмтә (сумма) үҙгәрмәй. Тормош арифметика түгел-түгелен, тик шулай ҙа йыш ҡына бында ла хас әлегесә килеп сыҡҡылай, айырыуса аҡсаға бәйле ғәмәлдәрҙә: алалар, ҡушалар, ҡабатлайҙар, бүләләр...

Ошо көндәрҙә Marketing Logic аналитик компанияһы төҙөгән асыҡ мәғлүмәттәр һәм геомәғлүмәт технологиялары нигеҙендә Рәсәйҙең иң "йәшел" ҡалаларының рейтингы һөҙөмтәләре билдәле булды. Халҡы миллиондан ашҡан ҡалалар араһында Өфө ТОП-5 исемлегенә инә һәм Пермь, Краснодарҙан ҡала өсөнсө урында тора. Бер нисә йыл элек ул дүртенсе урында ине. Хәйер, Башҡортостандың баш ҡалаһы "йәшел"-миллионсылар исемлегендә даими лидерҙар рәтендә бара.

Башҡорт дәүләт университеты ғалимдары Рәсәй халыҡтарының милли мәҙәни мираҫы йылы сиктәрендә мәктәпкәсә йәштәге балалар өсөн тәғәйенләнгән үҙенсәлекле проектты тормошҡа ашырған. Улар "Өләсәйем әкиәттәре" тигән үҫтереүсе тематик күнекмәләрҙе төбәктең үҙенсәлегенә таянып, туған телдәрҙә эшләгән. Уны 2022 уҡыу йылы башында республиканың мәктәпкәсә белем биреү учреждениеларында ҡуллана башлаясаҡтар. Рәсәйҙең Туған телдәрҙе үҫтереү һәм һаҡлау фонды башланғысында проект туғыҙ телде үҙ эсенә алған, әлеге көндә рус һәм башҡорт телдәрендәгеһе донъя күргән. Был проект тураһында башҡортса альбомдың авторы, БДУ-ның башҡорт филологияһы, шәрҡиәт һәм журналистика факультеты деканы Гөлфирә АБДУЛЛИНА менән әңгәмәләштек.

Петрушка составында аҡһым, углевод, калий, натрий, кальций, магний, фосфор, тимер, А провитамины, В, В2, РР, Е, С витаминдары, күгәреү һәм әсеү процестарын тотҡарлаусы бик күп фитонцидтар бар. Уны дөрөҫ ҡулланғанда барлыҡ ағзаларҙы ла тиерлек дауаларға мөмкин.

* * *

Айгөл - көслө спортсменка. Район ярыштарында ла ҡатнашып, призлы урындар алғаны булды. Баскетбол уйнаған саҡта ул һәр саҡ Камила булған командаға ҡаршы уйнай. Камилаға һөжүм итеүҙән айырым бер кинәнес ала торғайны шикелле. Был юлы ла ҡыҙ Айгөлдөң үҙенә мыҫҡыллы йылмайып торғанын күрҙе. Бына ул әхирәттәренә табан боролдо һәм, бөтәһе лә ишетһен өсөн, ҡысҡырып әйтте: "Беҙ иркә-наҙлыларға ысын спорттың нимә икәнен күрһәтергә тейешбеҙ! Беҙҙең ҡулда улар үрле-ҡырлы һикерәсәктәр! Еңеү беҙҙеке!.. Дуҫ малайҙары алдында ултырып иларлыҡ булһын. Шунан инде беҙгә ҡаршы сығыу түгел, танауҙарын да күрһәтмәҫтәр бүтәнсә..." Эргәһендәгеләр уны ҡеүәтләп, ҡысҡырып көлдө. Маҡсатына иреште Айгөл. Камиланың сикәләре гөлтләп ҡабынды. Ниңә, ни өсөн уны шул дәрәжәлә күралмаҫҡа була? Өсөнсө йыл сабырлыҡты һынай. Түҙемлектең дә сиге була ла баһа!

Ниндәй ҙә булһа берәй анкета тултырғанда "образование" графаһына "высшее", тип яҙған ваҡытта, ҡыҫҡа ғына мәлгә булһа ла үҙең өсөн ғорурлыҡ тойғоһо уяна. Шулай булмай һуң, ғүмереңдең дәртле, мөхәббәтле йәш сағының биш йыл ваҡыты, альмаматерың урынлашҡан ҡаланың тулы хоҡуҡлы, теркәлгән гражданы булып йәшәгән саҡтар иҫкә төшөп өлгөрә шул мәлдә. Был ғынамы ни, йөҙәрләгән зачеттар, имтихандар биреү, рефераттар, курс эштәре, диплом яҙыу, йә дәүләт имтихандары биреү ҙә хәтерҙе телеп үтә. Курсташтарыңдың, төркөмдәштәреңдең һәм, әлбиттә, уҡытыусыларыңдың таныш йөҙҙәре күҙ алдына килә. Сибай институтының вазифалы шәхестәре - иҡтисад фәндәре докторы, иҡтисад факультеты деканы Әҙеһәм Әғзәм улы БАРЛЫБАЕВ һәм биология фәндәре докторы, тәбиғи-математика факультеты деканы Илгиз Вәрис улы ҺӨЙӨНДӨКОВ менән һөйләшкән ваҡытта ана шул илаһи мәл тәмен тағы бер тапҡыр татығандай булдым.

"Һәр бер халыҡ үҙ тарихын үҙе яҙырға тейеш".
Ризаитдин Фәхретдинов, күренекле башҡорт гуманист-ғалимы, XIX - XX быуат башындағы йәмәғәт эшмәкәре.

Тарих фәндәре докторы, академик Нияз Абдулхаҡ улы Мәжитов Башҡортостан тарихы буйынса иң арҙаҡлы белгестәрҙең береһе ине. Ул ғилми эшмәкәрлеген йәш сағынан уҡ археология менән бәйләй. Археология - тарих фәненең арҡа һөйәгелер, сөнки башҡа бер сығанаҡтар булмаған хәлдә тап ер ҡуйынынан ҡаҙып алынған боронғо ҡомартҡылар археологҡа тарих төпкөлөндә йәшәгән ҡәүемдәр тураһында үтә ҡыҙыҡлы мәғлүмәт бирә ала. "Өфө-II" археология ҡаласығы Нияз ағай Мәжитовтың иң аҫыл асыштарының береһе булды. Тарихсы-ғалим халҡыбыҙға бай ғилми мираҫ ҡалдырҙы. Ҡыҙы Әлфиә Солтанова менән авторҙашлыҡта яҙылып, 1994 йылда нәшер ителгән "История Башкортостана с древнейших времен до XVI века" тигән китапта Тарихи Башҡортостан хаҡындағы ғилми мәғлүмәттәр системалаштырып бирелгән. Уның "Башҡортостан тарихы. Боронғо осор. Урта быуаттар", тип аталған икенсе баҫмаһы 2010 йылда шулай уҡ рус телендә донъя күрҙе. Нияз ағай халҡыбыҙ өсөн бик тә ҡиммәтле булған ошо баҫманы башҡорт телендә лә нәшер итергә теләк белдереп, бән фәҡирегеҙгә уны башҡортсаға тәржемә итеү хаҡында тәҡдим яһағайны. Мәрхүм ғалимыбыҙҙың теләгенә ярашлы, милләттәштәребеҙ иғтибарына ошо китаптың гәзит вариантын тәҡдим итәбеҙ.

Йәйҙең тәүге ял көндәрендә генә республика урмандарында 5 кеше аҙашҡан. Бәхеткә күрә, уларҙы иҫән-һау тапҡандар. Ләкин бындай осраҡтарҙың күңелһеҙ тамамланыуы ла йыш күренеш. Шуға күрә һәр кем аҙашҡан осраҡта нимә эшләргә кәрәклеген белергә тейеш. Үҙеңде нисек тоторға, урманға барғанда үҙең менән нимә алырға, эҙләргә сығыусылар тиҙерәк тапһын өсөн ниндәй ысулдар ҡулланырға һәм башҡа әһәмиәтле һәм кәрәкле мәғлүмәттәр тураһында Башҡортостан буйынса РФ Ғәҙәттән тыш хәлдәр министрлығының матбуғат хеҙмәте етәксеһе, эске эштәр капитаны Алик Әнүәр улы ШӘРӘФЕТДИНОВ менән һөйләштек.

Башҡортостандың баш ҡалаһы әүҙем үҫешә: заманса объекттар, торлаҡ кварталдар барлыҡҡа килә, яңы сауҙа нөктәләре асыла. Бындай үҙгәрештәр мегаполистың архитектура мөхитенә туранан-тура йоғонто яһай. Бизнестағы дәғүәселек эшҡыуарҙарҙы фасадтарға һәм алтаҡталарға ҙур аҡса һалырға этәрә. Әммә ҡала урамдарында бик йыш уларҙың бер-береһе менән килешеп эшләмәүе күҙгә ташлана. Һөҙөмтәлә төрлө төҫтәге, сыбар фасадтар һәм башҡа айырмалыҡтар барлыҡҡа килә. Был мәсьәләне нисек хәл итеү һәм ҡаланың берҙәм йөҙөн булдырыу тураһында Ҡала дизайны үҙәге директоры Руслан АЛМАЕВ үҙенең фекерҙәре менән уртаҡлаша.

Мәктәп тамамлаған балалар өсөн генә түгел, уларҙың ата-әсәләре өсөн дә яуаплы осор: йәштәргә һөнәр һайлау киләсәктә уларҙың яҙмышында хәл иткес әһәмиәткә эйә булыр ваҡиға, шуға ла был мәсьәләне ҡырҡ ҡат уйлап, бер тапҡыр "киҫеү" хәйерлерәк. Юғиһә, ошоға тиклем илдә етештереү ҡеүәттәре һүрелеп, сәнәғәт һәм ҡулланыу тауарҙары, улар өсөн комплектлаусы изделиелар, запчастар ғына түгел, хатта аҙыҡ-түлек, картуф-йәшелсәгә тиклем сит илдән һатып алына башлаған йылдарҙа күп һөнәрҙәргә ихтыяж юғалып торҙо, уҡып сыҡҡан йәштәр, һөнәрҙәренә ярашлы эш булмау сәбәпле, "тамаҡ ялына", ғаиләһен аҫрау, фатир һатып алыу өсөн осраҡлы вакансиялар һайларға мәжбүр булды.

Башҡортостандың йөҙөк ҡашы булырҙай ҡомартҡы объекттарын, шул иҫәптән Рәсәйҙә палеолит дәүеренә ҡараған рәсемдәре менән билдәле берҙән-бер Шүлгәнташ мәмерйәһен дә ЮНЕСКО-ның Бөтә донъя мәҙәни мираҫ объекттары исемлегенә индереү тураһында күп йылдар һүҙ алып барыла. Әммә ЮНЕСКО эксперттарының талабы ҡаты була: мәҫәлән, Шүлгәнташ мәмерйәһен ҡарап сыҡҡандан һуң улар ундағы туристарҙың граффити, имзалары менән тулы диуарҙарҙы тәртипкә килтерергә, баҫҡыс кеүек ҡоролмаларҙы яңынан проектларға, мониторинг системаһын булдырырға тигәнерәк талаптар ҡуя. Шулай уҡ туристар өсөн мәмерйәләге һүрәттәрҙең күсермәһе булған музей төҙөү зарурлығы ла асыҡлана. Һәм Башҡортостандың Данир Ғәйнуллин етәкселегендәге Күсемһеҙ мәҙәни мираҫ объекттарын һаҡлау һәм файҙаланыу буйынса ғилми-етештереү үҙәге белгестәре бынан ун йыллап самаһы элек ең һыҙғанып эшкә тотона.
Шулай итеп, 9 июлдә Бөрйән районында "Шүлгәнташ" музей комплексын рәсми асыу тантанаһы булды. Тантана Рәсәйҙә Халыҡ-ара фундаменталь фәндәр йылын асыу сиктәрендә, РФ Федераль Йыйылышының Федерация Советы, Рәсәй Фәндәр академияһы һәм Фән министрлығы вәкилдәре, Рәсәй ҡалаларынан һәм яҡын сит илдәрҙән ғалимдар ҡатнашлығында үтте. "Шүлгәнташ" мәмерйәһенең таш диуарҙарына төшөрөлгән боронғо һүрәттәр күсермәһе, 3D-проекция һәм яҡтыртҡыс, боронғо хайуандарҙың баш һөйәге һәм башҡа һөйәктәре, мәмерйәнең Лего кубиктарынан интерактив макеты, сәсәндәрҙең боронғо музыка ҡоралдары һәм башҡалар... Сараға йыйылған халыҡ бына шундай үҙенсәлекле һәм серле донъя мөхитен тамаша ҡылды. "Шүлгәнташ" мәмерйәһенән километр ярым самаһы ерҙә урынлашҡан ғәҙәти булмаған был яңы музей туристар "мәккәһе"нә әүерелде лә инде. Музей комплексы экспозицияһы ете тематик блоктан хасил: "Таймлайн", "Медиазал", "Ҡая сәнғәте", "Археология", "Тәбиғи-фәнни", "Һаҡлау", "Урал батыр эпосы". Ошо блоктарҙағы мөғжизәләрҙе күҙ алдына баҫтырып ҡарайыҡ әле.

Быйылғы февраль һанында Венгрияның "Глобус" журналында башҡорттар тураһында ҙур мәҡәлә донъя күрҙе. Мәҡәләне яҙыуға Матьяш Селлисиҙың 2019 йылда Башҡортостан буйлап сәйәхәт иткәндә төшөрөп алған фотоһүрәттәре нигеҙ булған.

Ҡорбан байрамы алдынан вәджиб ҡорбан, уның ғибәҙәттәре тураһында беҙҙең уҡыусыларҙан да һорауҙар күбәйә. Бөрйән районының имам-мөхтәсибе Хәсән Әхтәм улы ЗАРИПОВтың һөйләгәндәре уларҙың һорауҙарына яуап булараҡ тәҡдим ителә.

Мәктәпте тамамлағанда һәр сығарылыш синыфы уҡыусыһы һайлау алдында тора: атайға бер һөнәр оҡшай, әсәйгә - икенсе, уҡытыусылар үҙ юлдарын дауам иткәнде теләй... Һәм ошо ваҡытта кемгәлер оҡшаған түгел, ә тап күңелең теләгән һөнәрҙе нисек һайларға? Рәсәй Федерацияһының юғары уҡыу йорттары араһында Башҡортостан вуздары ла алдынғы урындар биләй. Шуларҙың береһе - "Лидер аграр ВУЗ" исеменә эйә Башҡорт дәүләт аграр университеты. Милли рейтинг һөҙөмтәләре буйынса ул 2019 йылда "Милли танылыу" рейтингында 4-се урын яулаһа, белем биреү сифаты буйынса Рәсәйҙең 200 иң яҡшы вузы иҫәбенә инә. Уҡыу йорто абитуриенттарға ниндәй мөмкинлектәр тәҡдим итә, ҙур дәғүәселек заманында улар ни өсөн тап ошо уҡыу йортона өҫтөнлөк бирергә тейеш - ошо хаҡта БДАУ-ҙың ҡабул итеү комиссияһының яуаплы сәркәтибе Рәмил ЗАРИПОВ менән әңгәмәләшәбеҙ.

-Һин! Ғәзинур, һин нисек бында ул?
- Камила, һинең өсөн ҡайттым...
- Минең өсөн? Минең өсөн... Аҙ ғына алдараҡ ҡайта алмай инеңме ни, минең өсөн булғас? Аҙ ғына!