Ғаиләм менән Өфө ҡалаһының Һупайлы биҫтәһендәге яңы ғына төҙөлөп бөткән өйҙән бирелгән фатирыбыҙға 1994 йылда күсеп килдек. Шул саҡта ошонда йәшәгән бер кешенән: "Һупайлыла көн итеү нисегерәк?" - тип һорай ҡуйҙым. Ул, йылмая биреп, руссалап: "Здесь деревья не растут, птицы не поют", - тип яуап ҡайтарҙы. Ул ваҡыттарҙа фатир алмаштырыусы йә иһә һатып алыусылар үҙҙәренең иғландарында ошолай яҙалар ине: "Һупайлыны тәҡдим итмәҫкә!" Йылдан-йыл ҙурая барған микрорайонға ни өсөн шундай мөнәсәбәт булғанына һуңынаныраҡ төшөндөм.

Ауыл ерендә үҫкән һәр бала белә: бесән мәле - ҡулда салғы-һәнәктәрҙән ҡалған сөйәлдәр, эҫе көндә арҡа буйлап аҡҡан тир, күҙ-танауға тулыр саң ғына түгел, ул - урманда ҡайнаған мәтрүшкәле сәй ҙә, күңелле генә зыйтлап торор салғы сыңы ла, ауыр эш көнөнән һуң арбала ҡырын ятып, йырҙар көйләп барыу ҙа. Ғөмүмән, ауыл балаһы өсөн бесән мәле - күңелле лә, дәртле лә, иҫтә мәңге һаҡланыр бер осор! Ҡалала буй еткергән бала-саға был хистәрҙе аңламаҫ та кеүек. Әммә улар ҙа бит ауылда үҫкән ата-әсәләренең, йә йәштәштәренең көнитмешен белергә тейеш!

Пётр I Алексеевичты "Бөтә Рустең һуңғы батшаһы һәм Бөтә Рәсәйҙең тәүге императоры" тип атайҙар. Буласаҡ император 1672 йылдың 9 июнендә донъяға килә, һәм ун йәшендә батша тип иғлан ителә.

Баш ҡаланың белем усаҡтарындағы хәлдәрҙе һорашып-белешеүҙе дауам итәбеҙ. Был юлы вазифаларына яңыраҡ тәғәйенләнгән йәш етәкселәрҙең уҡыу йылы аҙағына эш һөҙөмтәләре, ҡаҙанған уңыштары, борсоған һорауҙары тураһында белештек.

ҺОРАУ: "Мәктәпте тамамлаусылар киләсәк һөнәрен һайлау алдында тора. Һеҙҙең уҡыу йортоноң, уларҙың ошо юҫыҡтағы ниәтен, маҡсатын, хыялын тормошҡа ашырыр өсөн, заманға ярашлы ниндәй тәҡдиме бар?"

М. Аҡмулла исемендәге Башҡорт дәүләт педагогия университеты филология факультеты уҡытыусылары Ләйлә Хөсәйенова менән Зөләйха Хәбибуллина Саха Республикаһында (Яҡутстан) мәктәпкәсә белем биреү учреждениеларындағы тәжрибәне өйрәнеү маҡсатында эш сәфәрендә булып ҡайтты. Уның һөҙөмтәләре тураһында факультеттың деканы, филология фәндәре докторы Ләйлә ХӨСӘЙЕНОВА һөйләне.

Балалар һәм үҫмерҙәр өсөн әҙәбиәт, сәнғәт өлкәһендә Һәҙиә Дәүләтшина исемендәге республика премияһы лауреаты, күренекле шағирә, прозаик, публицист, тәржемәсе, Башҡорт АССР-ы ХII саҡырылыш Юғары Советының халыҡ депутаты (1991-1995), Башҡортостан Республикаһының 1-3-сө саҡырылыш Дәүләт Йыйылышы -Ҡоролтай депутаты (1995-2008) Гүзәл Рамаҙан ҡыҙы Ситдиҡованың тормошо, эшмәкәрлеге - бөтәбеҙҙең дә күҙ алдында. Заман һулышын тойоп, алға ҡарап йәшәй ижад әһеле, уның балаларға арналған хеҙмәте шулай уҡ һоҡланыу уятмай ҡалмай. Әҙибә ойошторған конкурстарҙа йәш быуын ихлас ҡатнаша, бындай сараларҙың балаларыбыҙ талантын асыуҙағы роле баһалап бөткөһөҙ. Ғүмерен башҡорт әҙәбиәтен үҫтереүгә арнаған әҙибә виртуаль энциклопедия, мәғлүмәт базаһы булып торған башҡорт Википедияһын тулыландырыуға ла ҙур өлөш индерә. Гүзәл Рамаҙан ҡыҙы ошо көндәрҙә үҙенең юбилейын билдәләй. Беҙ уның тураһында: "Ижад итә, эшләй һәм башҡаларҙы ла рухландыра", - тип кенә әйтә алабыҙ. Хөрмәтле яҙыусы, йәмәғәт эшмәкәре Гүзәл Ситдиҡоваға артабан да ижади уңыштар, сәләмәтлек теләйбеҙ.

Шәғәле Шаҡмандың яны юғалған, тигән хәбәр, пенсия йәшен арттыралар, тигәндән тиҙерәк таралғандыр, моғайын. Социаль селтәрҙәге "Юлдаш ауылы төркөмө"нә төшөп ятҡансы, хәбәр ауылды урап сыҡты. Олораҡтар араһында ахырызаман етеүенә ишара яһаусылар ҙа табылды. Йәштәр иһә был хәлдән хөсөтлөк эҙләп, интернет аша яу һалып, хатта сәйәси яҡтан ҡуйырттылар.

Рәсми рәүештә ҡабул ителмәһә лә, "Өфө кешеһе" тигән һүҙбәйләнеш, мәғәнә бар, йәшәй. Уны беҙ яҡшы тоябыҙ, аңлайбыҙ. Бигерәк тә баш ҡаланан ситтә, алыҫ тарафтарҙа йөрөгәндә Өфөнөң, уға мөнәсәбәтле булған кешенең күңелгә яҡынлығын ныҡ тояһың. Икенсе төрлө әйткәндә, Өфөгә ҡарата булған мөнәсәбәт йылылығы һинең дә күңелеңә сайпылһа, шундай ҡаланың гражданы булыуға ғорурлыҡ тойғоһо кисерәһең. Тағы ла шуныһы: Өфө кешеһе ниндәй генә милләт вәкиле булмаһын, барыһы ла башҡорт булып ҡабул ителә. Был хаҡта Рәсәйҙең киң билдәле ғалимы Олег Чернэ баш ҡалабыҙға бер килгәнендә әйтеп үткәйне. Ул: "Башҡортостанда, Өфөлә йәшәүсе һәр кеше башҡортса һулыш ала һәм фекер йөрөтә, һөйләшә", - тигәйне. Шулай итеп, кем һәм ниндәй ул Өфө кешеһе?

Ата-әсәһен, халҡын, туғандарын яратмаған кеше тыуған иленең патриоты була аламы? Юҡ, әлбиттә! Беҙҙең әңгәмәсебеҙ атаһының, әсәһенең тыуған ауылдарында олатайҙарының хөрмәтенә мәсет һалдырған. Өфө ҡала советы депутаты, Башҡортостан Республикаһының Диңгеҙ Йыйылышы (Морское Собрание) ойошмаһы рәйесе Юлай Азамат улы МОРАТОВ үҙенең тормош биографияһын хәрби-диңгеҙсе булараҡ башлаған. Уның менән патриотик тәрбиә хаҡында әңгәмә ҡорҙоҡ.

Ошо көндәрҙә, атап әйткәндә, әлеге йылдың 14 июнендә, республикабыҙҙың административ-географик сиктәре киңәйтелеп, Оло Башҡортостан барлыҡҡа килеүенә теүәл бер быуат тула. Тарихи масштаб өсөн был әллә ни күп тә түгел һымаҡ: ошо ваҡыт арауығында ни барыһы 4 быуын алышынған. Әммә халҡыбыҙҙың тарихи тамырҙары үтә боронғо замандарға барып тоташа. Бынан теүәл 1100 йыл элегерәк Тарихи Башҡортостандың көньяҡ тарафтарынан Булғар ханлығына табан ғәрәп хәлифе әл Муҡтадир илселеге үтеп китә. Илселектең уҡымышлы сәркәтибе ибн Фаҙлан башҡорттар тураһында үтә ҡыҙыҡлы мәғлүмәттәр ҡалдыра. Шул замандарҙа уҡ ата-бабаларыбыҙ үҙаллы, бер хакимға ла баш бирмәҫ халыҡ булараҡ танылған була.
Шуныһы ҡыҙыҡ, боронғо башҡорт иле хаҡындағы мәғлүмәт кешенең боронғо биогенетик хәтерендә лә һаҡлана икән. Уҙған быуаттың 80-се йылдарында, махсус алым менән психологик тәжрибәләр үткәргәндә, бер башҡорт студенты үҙенең мейе төпкөлөндә (аҫҡы аңында) һаҡланған күренеш хаҡында һөйләгәйне. Баҡтиһәң, ул Искәндәр исемле бер яугир булып, 1236 йылда монгол ғәскәре составында Киев ҡалаһын алыуҙа ҡатнашҡан икән. Шуныһы ла ғәжәп, ул үҙенең Башҡорт иле кешеһе булыуы хаҡында ла белдерҙе. Шуға күрә Оло Башҡортостаныбыҙҙы тарихи Башҡорт иленең вариҫы тип нарыҡлау һис тә яҙыҡ булмаҫ. Ә әлеге яҙмабыҙҙа һүҙ бынан 100 элек булып үткән тарихи ваҡиғалар хаҡында булыр.

Йөҙ яуызлыҡты бер дөрөҫлөк еңер, тип иҫәпләгән халыҡ һәм хәҡиҡәт мең йылдан һуң да өҫкә ҡалҡырына ышанған. Бөгөн был һүҙҙәрҙең ысынға сығыуын ихлас көҫәп торған заман килде, тик аҡ менән ҡараны айырыуы ғына ҡатмарлашты. Быларҙың барыһының да тамыры ҡайҙа һәм матбуғат сараларына ышанысты нисек кире ҡайтарырға? Баш ҡаланың "Торатау" Конгресс-холында үткән "Медиайыйын" Башҡортостандың киң мәғлүмәт саралары форумында йәнә ошо һорауға яуап эҙләнде.

31 майҙан 7 июнгә тиклем Өфөлә "Тамырым - башҡорт" Төбәк-ара балалар-үҫмерҙәр форумы булып үтте. Уҡыусыларға этномәҙәни, гражданлыҡ-илһөйәрлек тәрбиәһе биреүгә йүнәлтелгән был сара Силәбе, Ырымбур, Төмән, Свердловск, Ҡурған өлкәләренән һәм Пермь крайынан килгән 60 үҫмерҙе берләштерҙе.

Бөгөнгө мәғариф системаһы 30-40 йәшкә тиклемге быуындар яҙмышында уҫал "уйын" уйнаны, тип иҫәпләүселәр бар. Ысынлап та, ҡатмарлы һәм буталсыҡ был осор - 90-сылар хаҡында "юғалған быуын" тип әйткәндәрен дә ишеткән бар. Осорона, мәленә күрә, ориентирҙар буталған, үткәндәр инҡар ителгән, киләсәккә әле йүнәлеш билдәләнмәгән, бөтөн өлкәләрҙә лә яңырыу, үҙгәреш талап ителгән йылдар ине ул.

Үҙең ғүмер иткән ҡала тураһында ситтән килгән кешенең ниндәй фекерҙә булыуы ҡыҙыҡ. Даими рәүештә ошонда йәшәүебеҙ арҡаһында баш ҡаланың ниндәйҙер үҙенсәлеген, әһәмиәтлеген һәм кәмселеген күрмәйбеҙ. Ә сит кешегә бөтә нәмә яңыса һәм ул беҙҙең кеүек өҫтөнлөклө генә фекер йөрөтмәй, ә тәфсирләп ҡарай, бөтәһенә лә иғтибарын бүлә. Шулай, Һамар ҡалаһынан килгән хеҙмәттәшем Игорь Вяткиндың Өфөбөҙ тураһында әйткән фекерҙәрен гәзит уҡыусыларға ла еткергем килә.

Бер-береһен белмәгән ике егет ике ҡыҙҙы таныш булмаған станцияға оҙатып киләләр. Йәштәр дыуамал була: һүҙгә әүрәп, төн уртаһы еткәнен дә абайламайҙар, һуңғы электричка күптән киткән, сираттағыһы таңғы алтыла ғына була, таныш түгел ерҙә йоҡларға урын юҡ, ҡыҙҙар ҡайтып еткәс, күҙҙән юғала. Ни эшләргә? Егеттәр бер-береһе менән таныш түгел, әммә уртаҡ хафа уларҙы берләштерә: нисек булһа ла яҙғы һыуыҡ төндә йылыныр урын табырға кәрәк. Икеһе ике яҡҡа китеп, төндө үткәргәндәй фатир эҙләйҙәр. Уларҙың береһе утыҙ йәшлек яңғыҙ йәшәгән ҡатындың ишеген шаҡый, күпме генә ныҡышһа ла, теләгән һөҙөмтәгә өлгәшә алмай. Уларҙан һуң был ишекте үҫмер бер егет шаҡый, ләкин ул да кире боролоп сыға. Ә бына оло йәштәге бер ир һис ҡаршылыҡһыҙ өйгә инеп китә. Ҡатын менән ирҙең үҙ-ара һөйләшкәнен тыңлап торған егеттәр уның Сарафанов Андрей Григорьевич атлы кеше булыуын белә...

Шайтан таяғы, ә русса "татарник колючий", сәнскеле үҫемлек. Ул июнь-сентябрь айҙарында ҡыҙғылт көрән сәскә ата, орлоғо сентябрь-октябрҙә өлгөрә. Шайтан таяғы республикабыҙҙа киң таралған. Дауалау өсөн уның япрағы һәм сәскәһе ҡулланыла. Үҫемлектең япрағы сәскә атҡан сағында йыйыла. Киптерер алдынан япрағын буйға ярырға, шунан күләгәле урынға һалырға. Кипкән үләнде таҡта йәки ҡағыҙ ҡумтала һаҡларға кәрәк.

Тажзәхмәт таралыу сәбәпле, былтыр бер ҡайҙа сығып йөрөмәнем. Нимә кәрәк, шуны балалар алып килеп торҙо. Килен дә, бер кемгә барма, бер кемде индермә, тип, мәтриләп кенә торғас, бер йыл буйы тигәндәй донъя менән бәйләнешем урам яҡ тәҙрә аша ғына булды.

Ағинәй - ул иманлы әсәй, өләсәй, донъя тотҡаһы вазифаһын тергеҙеүгә ең һыҙғаныусы. Ағинәй - ул йәшәйешебеҙҙе ысын асылына ҡайтарыуға өндәүсе. Ағинәй - ул халҡыбыҙҙың тәрбиә мәктәбе һабаҡтарына йөҙ бороусы. Ағинәй - ул халҡымдың киләсәге булһын тип янып йөрөүсе. Ағинәй - ул милләтебеҙҙең рухи таянысы, йолаларға йән өрөүсе. Баймаҡ районы "Ағинәй" йәмәғәт ойошмаһы ағзаларының ауылдарҙа үткән йыйындарында ҡатнашып, уларҙың һөйләгәндәрен тыңлап, быға саҡлы ла уларҙың сараларын, эштәрен күҙәтеп, ошондайыраҡ тулы булмаған һығымталар яһаным. Тулыраҡ ғәмәлдәрҙе Иҫке Сибай, Әбделкәрим, Сыңғыҙ һәм Күгиҙел ауылдарында райондың ҡырҡлап ауылы ағинәйҙәре ҡатнашлығындағы йыйындарҙа ҡатнашыусылар - республика "Ағинәй" йәмәғәт ойошмаһы рәйесе Гөлфиә Янбаева, район ойошмаһы етәксеһе Гүзәл Монасипова, шулай уҡ "Ир-егеттәр ҡоро" ағзалары барланы.

Был хәл күптән булды инде. Уны ҡабат-ҡабат уйлайым да, моғайын да, тәбиғәт ваҡыты менән беҙҙе шаяртып алырға яраталыр, тигән уйға киләм.