Ошо көндәрҙә республиканың белем усаҡтарында Һуңғы ҡыңғырау тантаналары уҙҙы. Быйыл Башҡортостанда 17 меңгә яҡын сығарылыш уҡыусыһы, шулар араһында Өфө ҡалаһының 119 мәктәбен 4853 бала тамамланы. Улар өсөн 25 майҙа "Торатау" Конгресс-холы эргәһендәге майҙансыҡта байрам саралары ойошторолдо. Сығарылыш уҡыусылары йылдағыса мәктәп вальсын башҡарҙы, бейеү флешмобында ҡатнашты, ә уҡытыусылар күмәкләп хор менән йырланы, ата-әсәләр үҙенсәлекле ҡотлау менән сығыш яһаны. Өфөләге милли белем усаҡтарының уҡыу йылына йомғаҡтарын барлау, бөгөн алда торған мәсьәләләр һәм мәшәҡәттәр тураһында белешеү маҡсатында уларҙың етәкселәренә мөрәжәғәт иттек.

Башҡортостанда БАССР-ҙың халыҡ артисы, РСФСР-ҙың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре Ғата Сөләймәновтың 110 йыллығы айҡанлы Октябрьский ҡала мәҙәниәт һарайында уҙған XXI Республика ҡурай байрамы еңеүселәре иғлан ителде.

Яҙ батшабикәһе, тип атайҙар был ап-аҡҡа төрөнгән хуш еҫле ағасты. Ул сирень менән ярышып, йыш ҡына алдараҡ сәскә ата. Яңы ғына сәскә атҡан муйыл төбөндә ял итеүе - үҙе бер ғүмер!

Һеҙҙең тарафтарҙа кис ултырыуҙар бармы? Ә бына минең тыуған яғым Ейәнсура районы Самаҙы ауылында әле булһа был матур йола йәшәй.

Сибай институты тигән һүҙбәйләнеш йәшәмеш булып сыҡты, ялан уртаһында ҡалҡты ла, ышаныслы аҙымдар менән алға ынтылды. Киләсәктә лә йәшәр, сөнки был йорттоң ниәте изге, булмышы ныҡлы, үтәгән миссияһы бик тә юғары - милли кадрҙар әҙерләй ул. Юғары уҡыу йортоноң бөгөнгө тын алышын тойор өсөн Башҡорт дәүләт университетының Сибай институты директоры Илдар Сәлихйән улы Хәмитовҡа мөрәжәғәт иттек. Ул белем һәм тәрбиә (эйе, тәрбиә лә, сөнки онотола барған был халәт тә хас юғары уҡыу йортона) усағының тормошо тураһында ҡыҫҡаса һөйләгәндән һуң тәртәне технология факультеты уҡытыусылары Вәлиев Азат Сәлимйән улы (технология факультеты деканы, техник фәндәр кандидаты, педагогия фәндәре докторы) менән Мусин Шәһит Ришат улы (педагогия фәндәре кандидаты, доцент) яғына борҙо. Улар менән дә һөйләштек. Фекерҙәш шәхестәр эргәһендә булып, уларҙы тыңлап, йылы хистәр уянды СиБДУ тураһында.

Ашнаҡсы теге кешегә ике баш күнәк тотторҙо ла, үҙе икенсе һауыт алырға китте. Күп тә үтмәй, теге кеше күнәктәргә һыу тултырып та бирҙе.
- Тағын кәрәкһә, килтер һауыттарыңды. Мин бында саҡта алып ҡал.
Ят кеше йәнә ике күнәк һыу күтәреп килде. Шунан:
- Ярар, мин киттем, - тип боролдо.

Тарих менән ҡайҙа күҙгә-күҙ ҡарашып, өнһөҙ генә аңлашырға мөмкин? Эйе, әлбиттә, музейҙа, сөнки унда һәр экспонат, һәр таш тарих һөйләй, бары тик телдәрен генә аңлай белергә кәрәк. Аңламаған хәлдә лә борсолаһы түгел - улар менән һин дә мин аралашыусы экскурсоводтар һеҙҙе шунда уҡ мауыҡтырғыс әңгәмәгә алып инер, хатта һуңынан: "Эх, ваҡыт саҡ ҡына яйыраҡ аҡһа булмай инеме икән?" - тип, уфтанып та ҡуйырһығыҙ әле. Бөгөн республиканың иң төп музейы һаналған Милли музейға сәйәхәт ҡылып, уның директоры вазифаһын башҡарыусы Рөстәм ИСХАҠОВ менән тарихты һаҡлаған ошо учреждениеның "эс серҙәренә" инергә тырыштыҡ.

Юрмый ырыуы башҡорттарының башҡа бер башҡорт ырыуҙары менән ҡәрҙәшлеге хаҡындағы мәғлүмәт шәжәрәләрҙә лә сағылыш таба. Дин әһеле, яҙыусы һәм мәғрифәтсе Тажетдин Ялсығол әл Башҡорди үҙенең "таварих" жанрында яҙылған әҫәрендә ("Тарих намә-и булғар") Юрмыйҙы Бәкәтундың улы, Иштәктең ейәне итеп күрһәтә. Башҡорт шәжәрәләрендәге Иштәк исеменең башҡорт халҡына ситтән бирелгән исем, йәғни эпоним сифатында ҡулланылыуы билдәле. Төньяҡ башҡорттарының төп бабалары исемлегенә ингән Әйле, Байлар, Байҡы, Ирәкте һәм Салйоғот Юрмыйҙың бер туған ҡәрҙәштәре, тип иҫәпләнгән.

Минең яратҡан ҡустым бар - Денис Камалетдинов. Уны дүрт айлыҡ сағынан беләм һәм шунан алып яратам. Бала сағыбыҙ бергә үтте. Ҡустыларым араһынан унан да яҡынырағы юҡ. Мәктәпте тамамлағандан һуң ул, мине аптыратып, Коломенск юғары артиллерия команда училищеһына уҡырға инде. Хәрби булырға мин хыяллана инем, әммә ҡустым хәрби булды, мин гражданкала ҡалдым. Хәрби хеҙмәтенең башынан уҡ үҙен рейтинглы курсант итеп күрһәтте. Ғәскәрҙәргә эләккәс, шунда уҡ профессионаллеге, һалҡын ҡанлылығы һәм үҙенсәлекле юмор хисе өсөн командирҙарының ихтирамын ҡаҙанды.

Өфө ҡала хакимиәтендәге сираттағы оператив кәңәшмә кадрҙар алмашыныуы тураһындағы мәғлүмәт менән хәтерҙә ҡалыр, моғайын, сөнки бер юлы ул тиклем үҙгәреш булғаны юҡ ине, шикелле.

Пионериябыҙ ҙа үҙебеҙ менән ҡуша ҡартайҙы - ошо көндәрҙә уның ойошторолоуына бер быуат тулып үтте... Әммә ул үҙенең сафында тәрбиәләнеп үҫкән бер нисә быуын күңелендә һаман да балаларса сафлығын, инсафлығын, осҡонон, илһөйәрлеген, намыҫын һәм выжданын һаҡлап ҡала килә, шуныһына шөкөр.

Ошо көндәрҙә М. Кәрим исемендәге Милли йәштәр театрында легендар осоусы-штурмлаусы, ике тапҡыр Советтар Союзы Геройы Муса Гәрәевҡа арналған "Герой йондоҙо" спектакленең премьераһы булды. Ул Фәрит Әхмәҙиев пьесаһы буйынса ҡуйылған, авторҙашы һәм ҡуйыусы режиссер Башҡортостандың халыҡ артисы Ольга Мусина. Ҡуйыусы рәссамы Башҡортостандың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре Юлиә Ғиләжева, видеоинсталляция авторы - Эльвира Теүәлева. Муса Гәрәев ролен йәш актер Әбйәлил Үтәбаев башҡара, ә уның тормош иптәше Галя Мигунова ролендә Юлия Абрарова уйнай. Яңы спектакль тураһында уны ижад иткән кешеләрҙең, тамашасыларҙың фекерҙәрен һораштыҡ.

Йәмәғәт фекерен өйрәнеү һөҙөмтәләренә ҡарағанда, быйыл күптәр баҡсасылыҡ менән шөғөлләнә башлаясаҡ. Ял итеү өсөн генә тотолған дачалар һәм үҫтерелгән газондар үткәндә ҡаласаҡ. Ауылдарҙа ла яңы күтәрелеш күҙәтелә: ҡаланан ейән-ейәнсәрҙәр ҡайтып, олатай-өләсәйҙәренең ташландыҡҡа әйләнә башлаған йорт-ҡураһын рәткә килтерә, тергеҙә. Ошо күренештәр фонында яңы башлаусы һәм тәжрибәле баҡсасыларға яҡшы уңыш алыу өсөн бер нисә кәңәш тәҡдим итәбеҙ.

Заман үҙгәрә, шуның менән беҙ ҙә үҙгәрәбеҙ, хатта һәр замандың балалары ла төрлө була икән. Сабыйҙар ҡайһы заманда ла шул уҡ була инде, тиерһегеҙ. Миңә ҡалһа - юҡ. Мәҫәлән, хәҙер биш йәшлек балалар ҙа компьютерҙа "иркен йөҙә", техниканы беҙҙән былайыраҡ яҡшы белә. Башҡаса булмайҙыр ҙа, улар бит тыуғандан алып ошо цифрлы мөхиттә үҫә, шуға яраҡлаша, был уларға яңылыҡ түгел.

Эскең киләме, тип һорайҙар. Әлбиттә, эскем килә. Иҫергең киләме, тип һорамайҙар. Һораһалар, әлбиттә, эйе, тиер инем.

Май айының оҙайлы ял көндәренең береһендә бик матур байрамда ҡатнашырға насип булды. Был сарала ҡатнашҡан һәр кемдең күңеле бөтәйеп, офоҡтары киңәйеп, рухтары нығынып, зиһендәре асылып, дәрт-илһам алып ҡайтҡанына шик юҡ. Унда Федоровка башҡорттарын районда ғына түгел, ә тотош республикала танытҡан Яңы Яуыш ауылының "Айгүзәл" халыҡ ансамбле үҙенең егерме йыллығын билдәләне.

Усман йырға бөтөн зарын, ҡәһәрен һәм ҡайғыһын һалып йырланы, тамағынан моң, күҙҙәренән йәш түгелде. Уны шып-шым тыңлаған кешеләрҙең дә күҙҙәренән йәш аҡты. Йыр инде бөттө тигәндә генә яр аҫтынан бер аҡсарлаҡ кәйелеп осоп сыҡты ла Усмандың атының башына тейә яҙып, ялт өҫкә шыйҙы. Бындайҙы көтмәгән ат ҡапыл үрәпсене. Усман эйәр ҡашына саҡ тотоноп өлгөрҙө. Ярҙа ятҡан киң таш өҫтөндә торған кешеләр арт аяҡтарына баҫҡан аттан ялтанып, артҡа тартылды. Ә иң ситтә торған кисәге ҡатын, күрәһең, тайғаҡ ташҡа саҡ эләгеп торғандыр инде, аяғын күтәргән ыңғайы ярҙан ысҡынып та китте, һыуға шап барып та төштө. Усман шуны ғына көткән тиерһең, аттың башы аша һыуға һикерҙе.

Ағымдағы йылдың Рәсәй халыҡтарының Мәҙәни мираҫ, үҙебеҙҙә иһә Башҡорт мәҙәниәте һәм рухиәте йылы итеп иғлан ителеүенә бәйле әңгәмәләр циклын дауам итәбеҙ. Редакциябыҙ ҡунаҡтары - Башҡортостан Республикаһының Мәҙәниәт министрлығы бүлек мөдире Зиннур Фәрит улы СӨЛӘЙМӘНОВ менән Заһир Исмәғилев исемендәге Өфө дәүләт сәнғәт институты доценты, Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы лауреаты Гөлсәсәк Дәүләтбай ҡыҙы САЛАМАТОВА.

Күп һанлы башҡорт ырыуҙары араһында заманында юрмый (юрми) атамалы ырыу ҙа киң билдәле була. Батша Рәсәйендә ошо ырыу биләмәләре Ҡаҙан даруғаһының Юрмый олоҫон (Юрминская волость) хасил итә. Әлеге ваҡытта юрмый ырыуы биләгән ерҙәр Татарстандың Аҙнаҡай, Бөгөлмә, Әлмәт, Лениногорский, Башҡортостандың Баҡалы, Туймазы һәм Шаран райондарына ҡарай.

Бөйөк Еңеү байрамы алдынан 7 майҙа Йылайыр районының Сәләх ауылында "Ил яҙмышы - ирҙәр ҡулында" тигән сара булып үтте. Унда Рәсәй Дәүләт Думаһы депутаты, Бөтөн донъя башҡорттары ҡоролтайы Президиумы рәйесе Эльвира Айытҡолованың, Йылайыр районы хакимиәте башлығы Борис Мелкоедовтың, яҙыусы, "Атайсал" гәзите баш мөхәррире Хәйҙәр Тапаҡовтың, Бөрйән, Ейәнсура, Хәйбулла районы вәкилдәре ҡатнашыуы байрамға йәм өҫтәне. Сараның республикабыҙҙа барған "Айыҡ ауыл" хәрәкәте сиктәрендә үтеүе иғтибарға лайыҡ, ни өсөн тигәндә, һәр йорттоң, ғаиләнең, ауылдың, һуңғы сиктә милләттең айыҡ тормош алып барыуы ул спиртлы эсемлектәрҙән тыйылыу ғына түгел, ә заманға ярашлы лайыҡлы йәшәүенә, донъя көтөүенә лә бәйле. Тормошоңдо мәғәнә менән тултырмаһаң, изге урын буш тормай, тигән һымаҡ, унда негатив күренештәр ҙә тулырға әҙер генә тора. Был йәһәттән Сәләх ауылы халҡының нисек итеп көн итеүе хаҡында гәзитебеҙҙең быйылғы 12-се һанында шағирә, журналист Айгөл Айытҡолованың "Эшебеҙ ҙә, ашыбыҙ ҙа ожмахҡа тиң ошо ерҙә" тигән мәҡәләһендә танышҡайныҡ. Был яҙмаһында автор сәләхтәрҙең лайыҡлы йәшәүгә, заманға ярашлы донъя көтөүгә нисек өлгәшеүҙәре хаҡында төпсөрләп яҙып сыҡты.
Шуға күрә күп һанлы фекерҙәрҙе ҡабатлап тормайынса, был ауыл халҡының башҡаларға өлгө булырлыҡ уңыштарының сәбәптәренә бәйле ҡайһы бер дәлилдәремде генә килтереп үткем килә.
Ауылға 1927 йылда Сәләх Мортаев тигән кеше нигеҙ һалған. Сәләх һүҙенең ғәрәпсәнән өс төрлө аңлатмаһы бар: тыныслыҡ, изгелек, кәрәклек. Дәлилдәребеҙҙе ошо өс аңлатма юҫығында ҡарайыҡ: