Башҡортостандың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре Рәмил Париж улы Туйсинды күптәр, әлбиттә, меңдәр араһында танырлыҡ үҙенсәлекле тауышлы йырсы тип белә. Уның виртуоз ҡурайсы, баянсы, ғөмүмән, юғары белемле музыкант, сәсәнлек мәктәбен, башҡорт халыҡ ижадын, бөгөнгө эстраданы яҡшы аңлаған белгес, педагог булыуын, әлеге көндә Сибай концерт-театр берекмәһенең ижад буйынса директор урынбаҫары булып эшләүен күптәр белеп тә бөтмәйҙер. Ҡырҡ ҡырлы, күп яҡлы һәләт күптәргә бирелмәй. Ундайҙарға тормошта күберәк йөк төшә, төрлө вазифалар, яуаплылыҡ һалына. Тәбиғәт биргән һәләттәрҙе ҡулланмау, яуаплылыҡтан ҡасыу, илгә, халҡыңа хеҙмәт итмәү хилафлыҡҡа тартым. Әңгәмәсем менән һөйләшкәндә Рәмил ТУЙСИНдың яурындары киң, күңеле саф икәненә тағы берҙе инандым.

Шулай йәшәп ятҡанда, беҙҙең ауылға йәш агроном эшкә килде. Колхоздың тарҡалған сағы, уның урынында асылған кооперативҡа саҡырғандар икән.
Егеттең мине тәү күреүҙә матур итеп йылмайып:

"Ысын халыҡ оҫталары бер-береһенә ярҙам итә". Башҡорт кейеҙен тергеҙеүсе йәш рәссамдарҙың һәм һөнәрмәндәрҙең республика семинарҙары етәксеһе, М. Аҡмулла исемендәге Башҡорт дәүләт педагогия университетының профессоры, рәссам Тәлғәт Мәсәлимовтың һүҙҙәре был. Уның әйткәне - шәкерттәренә ғүмерлек хеҙмәт һәм ижад девизы. Халыҡ мираҫына һаҡсыл ҡарашты маяҡ итеп алған 2022 йыл беҙгә яңы шатлыҡлы асыштар, ижади ҡаҙаныштар вәғәҙә иткәндәй, сөнки халыҡсан сәнғәттең яҙмышын һәм асылын ҡайғыртыу тураһында һүҙ сыҡты.

оло башҡорт иленең кесе ырыуҙары улар

Шулай уҡ боронғо башҡорт ырыуҙарынан булған һеңрән ырыуы хаҡында ла тарихи сығанаҡтар күп түгел. Уларҙың ата-бабаларының рус дәүләтенә тиклемге тарихын, нисек итеп башҡорт халҡы составына ҡушылыуын аныҡлаусы мәғлүмәттәр юҡ тиерлек. Ҡайһы бер тарихи документтарҙа һеңрәндәрҙе урман халыҡтарынан булған коми-зыряндар менән тиңләү сағылыш тапҡан. Күрәһең, рус дәүләте чиновниктарына башҡортса яңғыраған "һеңрән" атамаһы русса "сенгрян/сенрян" формаһында яҙылып алынып, уларға билдәле булған "зырян" атамаһы менән бер иш тойолғандыр. Шуға күрә XVII - XVIII быуаттарға ҡараған рәсми документтарҙа һеңрән ырыуы башҡорттары "сырянцы", йә иһә "зырянцы", тип теркәлә.

Гәзитебеҙҙең сираттағы бер һанында Наилә Хәмбәлиеваның "Һәр кем үҙенсә" тип аталған бер кәлимә фекере баҫылып сыҡҡайны. Башҡорттарҙың тыйнаҡлығы хаҡында ине ул. Хатта берәүҙе артыҡ маҡтай башлаһалар, маҡтаусы кешене "тыйнаҡһыҙ рәүештә" тыйыусылар ҙа табылыуы тураһында бер аҙ фәлсәфәләп, ошо хаҡта гәзит уҡыусының фекер әйтеүен дә һораған автор…

"Макдоналдс", "КFC", тағы әллә күпме сит илдәрҙең тиҙ ҡабымлыҡ үҙәктәренең ябылыуына иң шатланған кеше мин булғанмындыр. Сөнки республикабыҙҙың баш ҡалаһында "Ҡунаҡһарай" урынлашҡан ерҙә шуларҙың ҡолас йәйеп сауҙа итеүенә ризаһыҙлыҡ белдереп, заманында матбуғат баҫмаларында сығыш та яһаным. Ләкин... ҡолаҡ һалыусы ла булманы. "Ҡунаҡһарай" бит баш ҡалабыҙҙың тарихи бер мөйөшө, милли мөхит үҙәге. Унда үҙебеҙҙең ризыҡтар - бишбармаҡ, ваҡ бәлеш, айран, буҙа, ҡымыҙ, бал, сәк-сәк, тағы әллә күпме ризыҡтар баш ҡалаға килгән ҡунаҡтарға тәҡдим ителергә тейеш. Ә бында Америка хот-догы, һәр төрлө бургерҙар.

Өфө - миллионлы ҡала. Бөгөнгө көндә теүәл нисә миллион халыҡ иҫәпләнәлер, аныҡ әйтә алмайым, ләкин рәсми һандан тыш, баш ҡалабыҙҙа тағы ла әллә күпме халыҡ йәшәүенә иманым камил. Уларҙың төрлө милләтле, төрлө диндә булыуына, ғөрөф-ғәҙәттәре һәм йәшәү рәүеше бер-береһенән айырылып тороуға ҡарамаҫтан, барыһын да һыйындырған ҡала ул тау башында балҡыусы Өфө. Һәр кемгә баш ҡалала нәҡ үҙе йәшәгән район, урын оҡшайҙыр, моғайын. Минең дә шулай. Ике тиҫтәнән артыҡ йәшәгән "Йәшел сауҡалыҡ" районын ташлап, бер ҡайҙа ла күсәсәгем юҡ.

Моңло, аһәңле йырҙар башҡарыуы менән халыҡ һөйөүен яулаған йырсы, Башҡортостандың атҡаҙанған артисы Заһир Иҫәнсурин яҙҙың тәүге көндәрендә "Башҡортостан" дәүләт концерт залында эстрада йырҙарынан торған концерт ҡуйҙы. Ошо айҡанлы Заһир Билал улына бер нисә һорау менән мөрәжәғәт иттек.

Йыл һайын март аҙағында Бөтә донъя туберкулезға ҡаршы көрәш көнө билдәләнә. Был үпкә сире - йоғошло. Ул айырыуса тормош кимәле түбән һәм көнкүреш шарттары насар илдәрҙә ныҡ таралған. Уға ҡаршы планлы рәүештә махсус саралар үткәрелеү сәбәпле, беҙҙең илдә хәл сағыштырмаса тотороҡло. Әммә был тынысланырға була тигәнде аңлатмай. Сир һәм уның билдәләре ниндәй? Уны нисек иҫкәртергә була? Ауырыуҙарҙы профилактикалау буйынса врач Маргарита УТИЦКАЯ ошо һорауҙарға яуап бирҙе.

Намаҙ уҡымаған, башҡа дини бурыстарҙы үтәмәгән кешенең ураҙаһы ҡабул буламы? Рамаҙан айында, ғәҙәттә, ураҙаға ҡағылышлы бына ошондай һорауҙар күбәйеп китә.

Ураҙа тотҡанда тәү сиратта күбебеҙҙең ҡанына һеңгән зарарлы ғәҙәттәрҙән арыныу кәрәк. Бөтөн тәмле-баллы, ыҫланған, ҡыҙҙырылған, майлы, тоҙло ризыҡтар хаҡында онотоп торорға тура килер. Ураҙа ваҡытында организмға былай ҙа ауыр, уға туҡланыуҙың яңы режимына күнегеү мөһим.

Белеп-ишетеп тораһығыҙ - илебеҙ төрлө санкциялар ҡамауында ҡалды. Ошондай шарттарҙа ауырлыҡтарға бирешмәҫ өсөн беҙ ни эшләй алабыҙ? Ил күргәнде күрербеҙ, тип кенә хушкүңеллеләнә алмайбыҙ, әлбиттә. Был ҡулдарҙы һәлендереп, күктән төшкәнде көтөп ултырыу һымаҡ ҡабул ителә. Республиканың һәр районында, һәр ауылында эшләгән "Ағинәй" йәмәғәт ойошмаһы ағзалары, ағинәйҙәребеҙ, халыҡты әле күптән түгел генә булған йәшәү рәүешебеҙгә ҡайтырға, йәғни өй алды биләмәләрендә Хеҙмәт тигән иң изге "фронтты" ойошторорға, баҡсаларыбыҙға картуф-йәшелсә сәсергә, ҡураларыбыҙҙа малды, ҡош-ҡортто ишәйтергә саҡыра. Түбәндә Ғафури ағинәйенең ошо юҫыҡтағы кәңәш-мөрәжәғәттәрен еткерәбеҙ.

Бөтөн донъя башҡорттары ҡоролтайы Башҡарма комитетының Бөрйән районында үткән "Ижади майҙан" семинарының төп маҡсаты - райондарҙың мәҙәниәт, мәғариф хеҙмәткәрҙәренә Башҡорт мәҙәниәте һәм рухи мираҫ йылында билдәләнгән төп йүнәлештәр буйынса профессионалдар ярҙамы күрһәтеү ине. Йыйындың эш планы бик тә йөкмәткеле булды, республиканың көньяҡ төбәге өсөн мөһим һорауҙар ҡаралды, халыҡ һөнәрҙәрен тергеҙеү буйынса һәм һәүәҫкәр кино төшөрөүселәр өсөн оҫталыҡ дәрестәре үтте. Йыйын яңы мәҙәни күренешкә лә "йәшел ут" бирҙе: Бөрйән сәхнәһендә башҡорт телендә тәүге документаль Вербатим-театр сығыш яһаны.

Айҙар Хәкимәнең өйөнә яҡынайғас, уға телефондан шылтыратты:
- Хәйерле иртә, Хәкимә! - тине егет күңелендәге ҡапма-ҡаршы тойғоларҙы һиҙҙермәҫ өсөн мөмкин тиклем күтәренке тауыш менән.
- Хәйерле иртә... - Ҡатын һалҡын ғына өндәште. - Бик шат күренәһең. Ни булды?
- Тиҙҙән һине күрәм бит! Шуға ҡыуанам, - тигән булды егет һөйләшеүҙе әлегә күңелле тулҡындарҙа алып барыр өсөн.
- Ышандырып етмәй. Ярай, кил. - Хәкимә телефонын һүндерҙе.

Өфө ҡалаһының 7-се музыка мәктәбе директоры Айрат (Раит) Рәшит улы Ғайсиндың тәржемәи хәле тураһында бик күпте яҙырға мөмкин булыр ине. Беҙ иһә шуның менән генә сикләнәйек: Айрат Әбйәлил районының Аһылай (Өскүл) ауылында 14 балалы ғаиләлә 11-се булып донъяға килгән, Учалы музыка училищеһын, Өфө сәнғәт институтын тамамлаған, 6 бала атаһы, бик күп популяр йырҙар, симфоник, хор әҫәрҙәре авторы, Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре, бер нисә йыл рәттән Башҡортостан Композиторҙар союзы рәйесе булып тора. Композитор булараҡ, Айрат Рәшит улының бер кемдекенә лә оҡшамаған үҙ музыкаль йөҙө, стиле, үҙ ҡараштары бар. Уның менән сәнғәт, мәҙәниәт, халыҡ моңо, эстрада йырҙары, тәрбиә, быуындар күсәгилешлеге хаҡында әңгәмә ҡорҙоҡ.

оло башҡорт иленең кесе ырыуҙары улар

Терһәк ырыуының килеп сығышы хаҡында этнология фәнендә аныҡ мәғлүмәттәр юҡ тиерлек. Р.Ғ. Кузеев терһәк башҡорттарының уғыр сығышлы булыуы мөмкинлеге хаҡында фараз итә: "Терһәктәрҙең уғырҙарҙан килеп сығыуы бик ихтимал, әммә был осраҡта һүҙ Чусовая йылғаһы буйында һәм уның янындағы ерҙәрҙә йәшәгән (XV - XVIII бб.) уғыр халҡының һуң төркиләшеүе хаҡында түгел, ә Көньяҡ Себер һәм Ҡаҙағстан киңлектәренең урман һәм дала сиктәрендә иртә төркиләшкән уғырҙарҙың күсмә малсылыҡҡа күсеүе һәм төрки донъяһының бер өлөшөнә әйләнеүе тураһында бара".

Республикала быйылғы йылдың Һөнәри белем биреү тармағын яңыртыу, лайыҡлы эш шарттары һәм хеҙмәт династиялары йылы тип нарыҡланыуында былтыр Башҡортостанда "WorldSkills Россия" чемпионаты финалының юғары кимәлдә үтеүе, унда шулай уҡ беҙҙең команданың уңышлы сығыш яһауы ҙур роль уйнаны, тип әйтергә урын бар. Сөнки тап ошо форумда һөнәри белем биреү системаһында эште нығытыу кәрәклеге билдәләнде.

Урандың һаулыҡ өсөн зарарлы икәнен ишетеп тә, уҡып та беләбеҙ. Ләкин Менделеев таблицаһында 92-се һан аҫтында торған уран (U тип билдәләнә) ҡайҙан, нисек барлыҡҡа килгән, беҙ эскән һыуға ни рәүешле барып эләгә һәм, иң мөһиме, Башҡортостан райондарында уның күрһәткесе ниндәй миҡдарҙа икәнлегенә күптәр хәбәрҙар түгелдер.

...Икенсе яҡтан, был санкция тигәне күп нәмәгә күҙҙе аса түгелме? Бер заман уянып китһәк, ни күрәбеҙ: беҙҙе ашатыусы Ашан да, Макдоналдс менән KFC ла юҡ; өҫтөбөҙҙө бөтәйтеүсе сит ил кейем-һалым брендтарының бутиктары ла ишектәрен бикләгән; хатта косметикаһы ла беҙҙе йыуындырып-биҙәндереүҙән баш тарта, имеш.

Уҙған быуаттың 90-сы йылдар аҙағында тәүге тапҡыр баш ҡалаға килдем. Үҙәктә эштәрҙе тамамлағас, атайым менән Инорс биҫтәһенә юлландыҡ. Беренсенән, райондың исеменә аптыраным. Икенсенән, Телеүҙәктән Инорсҡа тиклем юл шул тиклем оҙаҡ тойолдо, хатта яңылышып, Өфөнән бөтөнләй ситкә сығып китмәнекме икән, тигән уйҙар башҡа килеп бөттө. Ниһайәт, Инорс тип аталған районға килеп ингәс, кәрәкле туҡталышҡа тиклем тағы ла байтаҡ барҙыҡ. Шул ваҡытта уҡ әле Инорс биҫтәһенең ҙур район икәне күңелгә һеңеп ҡалған. Икенсе көнөнә БДУ-ға тиклем юл да оҙаҡ булды һәм мин "Башҡаса бер ҡасан да был яҡҡа килмәйем", тип уйлап ҡуйҙым.