Ҡылҡумыҙ, нәғрә, ятаған, шөгөрөбөҙ ҙә бар беҙҙең!

Әгәр ваҡытында Ғата Сөләймәнов ҡурайҙы аяҡҡа баҫтырыуға, таратыуға көс һалмаған булһа, әлеге көндә беҙ халыҡ йырҙарын тальян гармунына ҡушылып йырлаған булыр инек. Үкенескә ҡаршы, бөтәбеҙгә лә яҡшы таныш музыка ҡоралдарын даими пропагандалап тормағанда, уларҙың юғалыуына, онотолоуына юл ҡуйыуыбыҙ бар. Ә инде хәтеребеҙҙән юйылып барған музыка ҡоралдарына килгәндә, мәсьәлә күпкә ҡатмарлаша. Мәҫәлән, нәғрә, ятаған, шөгөр тигән атамалар күптәребеҙ өсөн бер ни ҙә аңлатмаған һүҙҙәр кеүек яңғырай, йәштәрҙең генә түгел, ололарҙың да был инструменттар тураһында ишеткәне лә юҡ. Ләкин яңыраҡ ҡылҡумыҙҙың тергеҙелеүе һәм Халыҡ музыка ҡоралдарының милли оркестрына индерелеүе киләсәктә башҡа онотолған музыка ҡоралдарының да аяҡҡа баҫтырылыуына ышаныс тыуҙыра.

"Киске Өфө"нөң 2003 йылдағы 32-се һанынан журналисыбыҙ Әхмәр Үтәбайҙың Әнүәр Хәлисов тигән псевдоним аҫтында "Мин эсеүемде ташланым" тигән яҙмалары баҫыла башланы. Һандан-һанға тәҡдим ителгән бик тә фәһемле, ғибрәтле, тәрбиәүи яҙмалар ине улар. Бәлки, башҡорт авторының эскелек тигән яман ғәҙәт тырнағынан ҡотолоу юлдары тураһындағы тәүге тәүбә-кәңәш яҙмалары ла ошо булғандыр. Ул кәңәштәрҙе ҡабул итмәүселәр, авторҙы ғәйепләүселәр ҙә табылды. Ә шулай ҙа уны хуплаусылар, хатта редакцияға автор эргәһенә кәңәш һорап килеүселәр күберәк булғандыр. Бер уҡытыусының һөйләгәндәре хәтерҙә: "Мәктәбебеҙҙә юғары класта уҡыусылар араһында алкоголь менән, бигерәк тә һыра менән мауығыусылар барлығын белә инек. Минең класымда ла бар ине ундайҙар. Бер малайыбыҙҙың тамам һыра алкоголигына әйләнә барғанын да һиҙә йөрөй инем. Атай-әсәйе, үҙе менән һөйләшеү ҙә файҙа бирмәне. Бер саҡ башҡорт теле дәресендә балалар алдына "Киске Өфө" гәзиттәрен һалдым һәм ошо "Мин эсеүемде ташланым" тигән мәҡәләнән ҡатмарлы ҡушма һөйләмдәр табып яҙырға ҡуштым. Балалар эш башлағас, ипләп кенә теге малайҙы күҙәтәм. Ул дәфтәренә бер нимә лә яҙмай, ә гәзиттәге мәҡәләне уҡыу менән мәшғүл. Ҡыҫҡаһы, ул дәрестән һуң ошо мәҡәләнең дауамын, гәзиттең башҡа һандарын һорап алды. Гәзит килгән һайын, яңы һандарҙы мин уға килтерә торҙом. Малай аҡрынлап кеше рәтенә ҡайта, хатта ошо мәҡәләлә яҙылған ҡайһы бер фекерҙәр менән уртаҡлаша башланы..." - тигәйне ул.

Икенсе берәү урынынан ҡуптарыла:
- Матур һүҙҙәр күп әйтелде был табында. Улар тәғәйен эйәһенә тамам ғына… Мин тағы ла шуны өҫтәр инем… - башҡараҡ һүҙҙәр менән, миҫалдарға таянып, шундай уҡ маҡтау тағы яңғырай. Сит ҡолаҡҡа ялҡытҡыс, буш һәм мәғәнәһеҙ һүҙҙәр теҙмәһе. Ә байрам сәбәпсеһе, табын хужаһы, ҡояштай балҡып, уларҙы ихлас, инанып ҡабул итеп ултыра. "Коллегалар, шапыртмағыҙ артыҡ, мин һеҙҙең кеүек үк гонаһлы зат", - тип әйтергә уҡталып та ҡуймай, исмаһам. Лайыҡлымын, тейеш, ти бар булмышы уның, маһайып, ҡайҡайған башын тағы ла юғарыраҡ сөйә.

XIX быуаттың 20-се йылдарында батша хөкүмәте феодаль системаны кризистан сығарыу юлын эҙләп, империяның көнсығыш губерналарын, шул иҫәптән Башҡортостанды ла, колониялаштырыуҙың варианттарын уйлай башлай. Ул саҡта тарихи Башҡортостан территорияһы Ырымбур, Пермь, Вятка һәм Һарытау губерналары составына ингән була. Был яҡҡа халыҡтар күсеп килеүен тәртипкә һалыу өсөн батша властары башҡорт ерҙәренең хоҡуҡи статусы менән бәйле мәсьәләләрҙе өйрәнергә ҡарар итә.

Рәсәй Банкы быйыл 9 марттан 9 сентябргә тиклем валюталағы һаҡламдарынан йәки граждандарҙың иҫәптәренән аҡса биреүҙең яңы тәртибен билдәләй.

Бөгөнгө сәйәси ареналағы хәл-торош халыҡты иҡтисади йәһәттән дә шаңҡыта, күп һорауҙар тыуҙыра. Ошо хәлдәргә баһа биреүен һәм киләсәкте фаразлауын һорап, иҡтисад фәндәре кандидаты, Башҡортостан Республикаһының Стратегик тикшеренеүҙәр институты дәүләт автономиялы фәнни учреждениеһының Граждандар инициативаһын өйрәнеү үҙәгенең өлкән фәнни хеҙмәткәре Азамат БАРЛЫБАЕВҡа мөрәжәғәт иттек.

Рәсәйгә ҡаршы иғлан ителгән санкциялар, нигеҙҙә, Европа илдәре иңенә ятасаҡ, тигән фекерҙә халыҡ-ара күҙәтеүселәрҙең күпселеге. Вашингтон уларҙы күрәләтә шундай "яҙмышҡа" дусар итә, ти улар. Хәйер, Рәсәйҙән энергетика ресурстары сығарыуҙы тыйып, АҠШ президенты Байден илдә яғыулыҡ хаҡтарының киҫкен үрләйәсәген яҡшы аңлай. Эмбаргоға тиклем үк әле илдә бензин хаҡының галлоны урыны менән 4 - 7 долларға үрләне. Был энергетика көрсөгөнә килтереп кенә ҡалмаясаҡ, ә аҙыҡ-түлек баҙарында ла инфляция тыуҙырасаҡ. "АҠШ-ҡа был санкциялар ғәйәт ҙур финанс юғалтыуҙар килтерәсәк",- тип яҙа урындағы мәғлүмәт саралары. Ә бит Америкаға импортланыусы бөтөн нефть һәм нефть продукттарының 8 процентынан күберәген Рәсәй энергоресурстары тәшкил итеүен иҫләһәк, санкциялар ысынлап та ике башлы таяҡ булмаҡсы. Ә бына Европа илдәрен ни көтә һуң?

Быйыл, 2022 йылдың 6 ноябрендә, "Киске Өфө"нөң тәүге һаны донъя күреүгә 20 йыл буласаҡ. Әлеге 1000-се һанды әҙерләгәндә баҫманың тәүге йылдарындағы төпләмәләрен барлап, уларҙағы ҡайһы бер фекер-яҙмаларҙы, рубрикаларҙы күҙҙән үткәреп, уҡыусыларыбыҙға ла тәҡдим итмәксе булдыҡ әле.

"Тамыр" балалар телерадиостудияһы 1992 йылдың 2 мартында асылды. 30 йыл эсендә "Тамыр" радиола һәм телевидениела берәр тапшырыуҙан "Башҡортостан" телерадиокомпанияһының ҙур телерадиоструктураһына әүерелде. Башҡортостан юлдаш телевидениеһында, компанияның радиоканалдарында балалар өсөн тиҫтәләгән сифатлы тапшырыуҙар күрһәтелә. 2010 йылдың 2 декабрендә республиканың кабель селтәрҙәрендә тәүлек әйләнәһенә "Тамыр" балалар-үҫмерҙәр телеканалы эшләй башланы.

Салауат башҡорт дәүләт драма театры артистары тамашасыларын яңы миҙгел асылғанда ғына түгел, ә йыл әйләнәһенә премьералар менән шатландырып тора. Ошо көндәрҙә тамашасы Мөнир Ҡунафиндың "Кешелеккә тоғролоҡ" хикәйәһе буйынса "Тоғролоҡ" спектаклен сәхнәлә күрәсәк. Инсценировка авторы - Зөһрә Бураҡаева, ҡуйыусы режиссеры - Лиана Ниғмәтуллина. Яңы спектакль тураһында театрҙың баш режиссеры Лиана НИҒМӘТУЛЛИНА менән әңгәмә ҡорҙоҡ.

Мин алтмыш бишенсе йәш менән барам. Үҙем иҫ белгәндән алып илебеҙҙә ҡатын-ҡыҙҙар хоҡуғы мәсьәләһе бер ҡасан да күҙ уңынан төшөп ҡалғаны юҡ, тип хәтерләйем. Советтар Союзы осорон да әле онотмағанмын. Ул саҡтағы үҙебеҙҙең тормошобоҙҙо гел генә ҡасандыр булған батшалыҡ ҡоролошо заманы менән сағыштыра инек. Ислам дине ҡануниәте буйынса йәшәгән боронғо ата-бабаларыбыҙҙы "наҙан башҡорттар" тип атап, ҡатын-ҡыҙҙың, йәғни, өләсәйҙәребеҙҙең бөтөнләйгә хоҡуҡһыҙ булып, "ирҙәренән иҙелеп ғүмер иткәнлеге" хаҡында ла һәр саҡ туҡып ҡына торҙолар. Шул уҡ ваҡытта, "Бөйөк Ленин партияһы етәкселегендә илдә батшаны ҡолатып, капиталист, бай-кулактарҙы, динде бөтөргәс, ҡатын-ҡыҙҙарыбыҙ азатлыҡ алды ла, хәҙер гүзәл заттарыбыҙ барыһы ла ирекле, ирҙәр менән тиң хоҡуҡлы…" тип аңыбыҙға һеңдерҙеләр.

Карап батҡас, дүрт ир бер утрауға йөҙөп барып, үлемдән ҡотолғандар. Көс-хәл туплап, тирә-яҡты күҙәтә торғас, алыҫ түгел арауыҡтағы күрше утрауҙа ҡатын-ҡыҙҙар барлығын шәйләгән былар. Утыҙ йәшлек ир шундуҡ, оҙаҡ уйлап тормай, ҡатын-ҡыҙҙар тупланған утрауға йөҙөп барыу ниәте менән һыуға сумырға йыйынған. "Ҡайҙа ашығаһың, бына хәҙер һал эшләрбеҙ ҙә, тыныс ҡына йөҙөп барырбыҙ", - тип, туҡтатҡан уны ҡырҡ йәшлек уҙаман. Илле йәшлек: "Һал нимәгә, ҡул болғаһаҡ, улар ни үҙҙәре йөҙөп килерҙәр", - тип, үҙ тәҡдимен әйткән. "Йөҙөп килмәһәләр ҙә, улар бынан да һәйбәт күренә лә баһа!" - тигән алтмыш йәштәгеһе.

4

Түрә кешегә маҡтау ҡағыҙы артынан ҡыуыу төҫ түгел. Ялтыр сабаҡты, ана, малай-шалай ярҙан ҡармаҡлаһын. Ә ул оҫта балыҡсы, йәшәгән суртандарҙы йылға сөмбәйенән кәмәлә йөҙөп аулаясаҡ.
- Улым, ваҡыты етте, өс йылдан ашыу мәғариф бүлеген етәкләйһең, ҡағыҙ ебәрергә кәрәк, - тине әсәһе лә.
Юлын өйрәтте. Тыуған ҡалаһы быйыл юбилейын билдәләй. Тимәк, сәбәп бар. Исемлеккә инеп өлгөрөргә генә кәрәк.

Әңгәмәсем кешеләрҙе ике төркөмгә бүлеүен белдерҙе: ҡыҙыҡ һәм ҡыҙыҡ булмаған кешеләр. Миңә ҡалһа, улар тағы ла кеше фекере буйынса һәм үҙ фекере менән йәшәүселәргә бүленә. Кеше фекерен тыңлаусылар "Кеше нимә әйтер, кеше нимә уйлар, насар уйлап ҡуймаһындар" һәм башҡа шундай тышҡы йоғонто ауында сәбәләнә, ә үҙ фекере булғандарҙың үҙ донъяһы - улар бар ғәмәлдәрендә лә ихлас, уларҙың күңелендә һаман да самими бала йәшәй, ул ихлас ҡыуана, илай, ҡайғыра, бөгөлөп төшә... һәм ҡабат һынын турайтып, ҡараштарын алға төбәп, сираттағы аҙымын яһай. Редакциябыҙ ҡунағы шағирә, журналист, яҙыусы, драматург, Ш. Бабич исемендәге дәүләт премияһы лауреаты, БР-ҙың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре һәм өс егет әсәһе Тәнзилә ДӘҮЛӘТБИРҘИНА менән уның эске донъяһына, күңел кисерештәренә бәләкәй генә сәфәр ҡылабыҙ.

Тарихи Башҡортостандың төньяҡ-көнсығышында көн иткән 12 башҡорт ырыуы исеменән 1733 йылда батшабикә Анна Иоанновна исеменә ебәрелгән үтенес хатында Әйле, Дыуан, Һарт, Һыҙғы, Өпәй, Һырҙы, Мырҙалар, Ҡаратаулы, Тырнаҡлы улустары менән бер ҡатар Түбәләҫ, Йылайыр, Алыс (писарь хаталы яҙмаған хәлдә, ошо исемдәге улустың ҡайһы ырыу башҡорттарыныҡы булыуын аныҡлауы ҡыйын) улустары ла күрһәтелә. Бында шуға иғтибар итеү фарыз: төньяҡ һәм көнсығыш башҡорт ырыуҙары һәр заманда ла бер-береһе менән тығыҙ бәйләнештә йәшәп, сәйәси-иҡтисади мәсьәләләрҙе бергәләшеп хәл итергә тырышҡан. Йәнә иғтибарға лайыҡ бер күренеш: урта быуаттарҙа Көньяҡ Уралдың көнсығыш яғы территорияһында атамалары монгол ҡәбиләләрендә лә һаҡланып ҡалған ҡыуаҡан, салйоғот (салъют), ҡуңрат, йылайыр (джалаир) һәм түбәләҫ ырыуҙары төркөмө ерләшә. Улар иҫәбенә Ҡатай түбәһенә ҡараған Ойрат (Уйрат) аймағы башҡорттарын да индерергә була.

Баш ҡалала "Етегән" республика байрамы сиктәрендә ойошторолған "Өлгөлө башҡорт ғаиләһе - 2022" асыҡ республика конкурсының финал этабы һәм еңеүселәрҙе бүләкләү тантанаһы үтте. Өс этаптан торған конкурстың һайлау турҙары республиканың ете төбәгендә уҙғарылды, уларҙа республикала һәм Рәсәйҙең субъекттарында йәшәгән башҡорт ғаиләләре ҡатнашты.

Яҙҙың беренсе көнөндә баш ҡала педагогтарының һөнәри оҫталыҡ конкурстарына йомғаҡ яһалды. Ҡала мәҙәниәт һарайы сәхнәһенә был юлы Өфөнөң иң алдынғы 69 уҡытыусыһы күтәрелде. Уларҙы баш ҡала хакимиәте башлығы вазифаһын башҡарыусы Ратмир Мәүлиев тәбрикләне.

Урта йәштәрҙәге бер ҡатынға инфаркт булған. Операция өҫтәлендә табиптар уның ғүмере өсөн көрәшкән ваҡытта ул Аллаһты күргән. - Үләмме? - тип һораған ҡатын.

Һалҡын ҡыштың ел-буранлы һыуығына тышта өшөп ҡайтып аяҡҡа йылы ғына йөн ойоҡ кейеп ебәрһәң, арыуың да, өшөүең дә ҡул менән һыпырып алғандай була! Элегерәк һәр өйҙә аҡлы-ҡаралы, төрлө биҙәкле һәм биҙәкһеҙ, оҙон һәм ҡыҫҡа ҡуныслы йөн ойоҡтар булды. Хәҙер һарыҡ йөнөнән бәйләнгән ойоҡтар юҡ тиерлек, барыһы ла магазиндың синтетик йөн носкиҙарына күсеп бөттө. "Әллә уларҙың күҙ яуын алып торорлоҡ биҙәкле булыуы шулай күңелдәрен арбай кешенең, әллә осһоҙ һәм ныҡ булыуы, иллә мәгәр үҙебеҙ һарыҡ йөнөнән бәйләп алған ойоҡтарҙы ҡыҫырыҡлап сығарҙы был носкиҙар", тиһәм, ҡыҙым "Һуң, әсәй, йөн иләүселәр юҡ та инде хәҙер", тип яуап бирҙе.

23 февралдә ил кимәлендә дәүләт байрамы - Ватанды һаҡлаусылар көнө билдәләнде. Өфө районы Шамонин урта дөйөм белем биреү мәктәбе лә был матур йоланан ситтә ҡалманы - патриотик тәрбиә биреүгә нигеҙләнгән фәһемле саралар үткәрҙе.