Әҙәм балаһы был донъяға гонаһһыҙ, бер саф йән эйәһе булып тыуа. Беренсе ауаз, тәү тапҡыр күҙ асыу - быны күргән ата-әсәнең, туған-тыумасаның ҡыуанысын һүҙ менән генә аңлатып бөтөп булмай. Әммә бала табыу - бер, уны тәрбиәләү - икенсе мәсьәлә.

Миңә 85 йәш, шулай булһа ла күп йылдар инде"Киске Өфө"нән айырыла алмайым: шәп гәзит! Әле бына уның 15-се һанында Хәлил Һөйөндөковтың "Һыуһаҡ" бабай кем ул, йәки Диуаналарға мәрхәмәтле булайыҡ!" тигән мәҡәләһен уҡығас, үҙемдең бала сағым иҫкә төшөп китте.

Ҡаҙандағы фажиғә Рәсәй мәғарифының бик күп проблемаларын асып һалды. Йәштәребеҙгә ниҙер булған. Ә бит нәҡ йәштәр менән эшләү һөҙөмтәләре йәмғиәтебеҙ артабан нисек һәм ниндәй юҫыҡта үҫеш алырын күрһәтәсәк.

Күп йылдар холоҡ төҙәтеү ойошмаларында эшләү осоронда төрлө яҙмышлы, төрлө характерлы, төрлө сәбәптәр арҡаһында хөкөм ителгән кешеләр менән аралашырға тура килде һәм килә. Ошо тәжрибәмдән сығып, ҡайһы бер һығымта-күҙәтеүҙәрем менән уртаҡлашҡым килә.

Башҡортостан - Рәсәй ынйыһы тигәндә, туған еребеҙҙең һутлы тупрағы, ҡарурмандары, бөркөт оялар мәғрур ҡаялары, йәнгә ҡөҙрәт бирер изге тауҙары, иҫәпһеҙ йылға-күлдәре һәм, әлбиттә, уның ер аҫты байлыҡтары күҙҙә тотолалыр. Туған еркәйебеҙҙең ябай ғына ташы ла алтын- көмөшкә тиң, шулай булмаһа, ер аяғы-ер башынан килеп, туҡтауһыҙ ошо ҡәҙерле еребеҙ йөҙөн йыртып, йырғыслап, ҡаҙып, соҡоноп-суҡынып эҙләнмәҫ ине ҡомһоҙ баҫҡынсылар - сит-яттар.

Республиканың мәғариф усаҡтарында белем биреү телен ирекле һайлау буйынса уҡыусыларҙың ата-әсәләренән (законлы вәкилдәрҙән) ғаризалар ҡабул ителә башланы. Ғөмүмән, беҙҙә дәүләт һәм туған телдәрҙе уҡытыу нисек ҡуйылған? Федераль дәүләт белем биреү стандарты төбәктәрҙә был йүнәлештә ниндәй мөмкинлектәр булдырған? Башҡортостан Республикаһының мәғариф һәм фән министры Айбулат Вәкил улы ХАЖИН менән әңгәмәбеҙҙә ошо һәм башҡа һорауҙарға асыҡлыҡ индерҙек.

14 майҙа Өфөнөң "Торатау" Конгресс-холында Башҡортостан мәҙәниәте тормошона айырым бер дәүер башы булып инер "Арт-Ҡоролтай-2021" сараһы үтте. Башҡортостан мәҙәниәт министры Әминә Шафиҡова алып барған пленар ултырышта Башҡортостан Республикаһы Башлығы Радий Хәбиров, Рәсәй мәҙәниәт министры урынбаҫарҙары Ольга Казакова, Ольга Ярилова, Рәсәй Халыҡ ижады йорто директоры Тамара Пуртова, CIOFF президенты Филипп Боссан, Башҡортостандан сенатор Лилиә Ғүмәрова ҡатнашты. "Артабан ҡайҙа табан йүнәлеш алыу һәм мәҙәниәтебеҙ хаҡында фекер алышыу өсөн бөгөн беҙ йылына бер тапҡыр Башҡортостанда, тап Өфөлә, төрлө дәүләттәр һәм Рәсәй субъекттары вәкилдәре менән осрашыу йолаһына нигеҙ һалабыҙ", - тип билдәләне Радий Хәбиров.

Элек кейем кешенең ниндәй милләттән булыуын асыҡларға ярҙам иткән. Ул быуаттар дауамында формалашҡан һәм үҙенсәлектәре халыҡ йәшәгән тәбиғәт, хужалыҡ һәм көнкүреш шарттарына бәйле булған. Кейем - кешеләрҙең сәнғәтте, матурлыҡты тойомлауының иң камил өлгөһө, унда халыҡтың рухи донъяһы сағылыш тапҡан.

Белем алыу теле (телдәре) тигән төшөнсә нимәне аңлата? Беренсенән, ул уҡыу-уҡытыу теле. Мәктәпкәсә, башланғыс дөйөм һәм төп дөйөм белемде туған телдә алыу, йәғни балалар баҡсаларындағы төркөмдәрҙә, милли мәктәптәрҙә уҡытыуҙы һәм тәрбиә биреүҙе туған телдә ойоштороу. Икенсенән, туған тел булараҡ өйрәнелгән тел. Рәсәй Федерацияһы халыҡтары телдәре иҫәбенән туған телде һайлау, шул иҫәптә, уҡытыу рус телендә барған балалар баҡсаларында, мәктәптәрҙә рус телен туған тел булараҡ һайлау. Өсөнсөнән, Башҡортостан Республикаһының дәүләт теле булараҡ, башҡорт телен уҡытыу рус телендә алып барылған мәктәптәр һәм кластарҙа, уҡытыу туған телдәрҙә алып барылған мәктәптәрҙә һәм кластарҙа, шулай уҡ уҡыусыларҙың милли составы төрлө булған, әммә уҡытыу башҡорт телендә алып барылған мәктәптәрҙә һәм кластарҙа өйрәнелгән тел. Белем алыу теле (телдәре) мәғариф ойошмаларының локаль акттары, йәғни ойошманың етәксеһе тарафынан раҫланып, идара итеү советтары менән килешелгән белем биреү теле (телдәре) тураһындағы положениелар менән көйләнә.

Өфөнөң Сипайлово биҫтәһендәге М. Исҡужин исемендәге 136-сы Башҡорт лицейы 1994 йылда тәү башлап бик күп зыялы шәхестәребеҙҙең тырышлығы, илһөйәр ныҡлығы, ынтыматлығы арҡаһында асылды. Өфөнөң башҡорттар күп йәшәгән был төбәгендә мәктәптәр бихисап ине, әммә тап башҡорт мәктәбен асыу өсөн башҡорт йәмәғәтселегенә ныҡлы талап итергә, юлларға, махсус йөрөргә кәрәк булды.

III. БҮЛӘК ҺӘМ СӘЛӘМ ТАПШЫРҒАНДА

29 октябрҙең төнөндә беҙ дивизия менән берлектә "К" ҡалаһына барып еттек. Был ваҡытта инде беҙҙең бүләктәр тейәлгән эшелон шул ҡаланың станцияһында тора ине. Обстановка һәм шарттарҙың ҡушыуы буйынса беҙ бүләктәрҙе ошо урында дивизияға тапшырырға тейеш инек. Шул сәбәпле, ваҡыттың һуң булыуына ҡарамаҫтан, ҡала гостиницаларының береһендә дивизияның башында генерал-майор М.М. Шайморатов иптәш торған вәкилдәре менән рәсми осрашыу ойошторҙоҡ. Башҡортостан халҡы алыҫ Дон далаһындағы бер ҡалаға үҙенең боец улдарын ҡунаҡҡа саҡырып һый бирҙе. Был мәжлес үҙенә генә хас бер мәжлес ине. Бында Башҡортостан халҡының вәкилдәре булған башҡорт ҡыҙҙары бөтәһе лә Башҡортостандан килгән ашамлыҡтар менән башҡорт атлы дивизияһының етәкселәрен ҡунаҡ итте. Шуның менән улар воиндарға халыҡтың сәләмен, мөхәббәтен һәм хәстәрлеген тапшырҙы. Шуға күрә лә, ошо мәжлестә дивизия кешеләренә Башҡортостан партия ойошмаһының, Башҡортостан хөкүмәтенең һәм бөтә Башҡортостан халҡының М. Вальшин иптәш теле аша тапшырылған сәләменә яуап итеп һөйләгән һүҙендә М.М. Шайморатов иптәш:

Хәтер йомғаҡтарын таратып, тарих төпкөлөнә күҙ һалһаҡ, бынан 100 йыл элек булған ваҡиғалар ҙа кисәгеләй күҙ алдынан үтә: Граждандар һуғышы, революция, ҡот осҡос аслыҡ. Ошо ваҡытта, 1921 йылдың майында, яңы ойошторолған Башҡортостан Хөкүмәте башҡорт балаларын һаҡлап ҡалыу өсөн Өфө ҡалаһында балалар йорто асыу тураһында ҡарар ҡабул итә. Билдәле шәхес Шәһит Хоҙайбирҙин был инициативаны үҙ ҡулына ала һәм балалар йорто асыла. Тәүге ваҡытта бында тик бәләкәй, мәктәпкәсә йәштәге балаларҙы ғына йыялар һәм бер мәсьәләгә иғтибар итәләр: былай эшләгәндә төрлө йәштәге бер туған балаларҙы айырырға тура килә, ә райондар буйынса ундайҙар бихисап. Шуға балалар йортон үҫтереү, киңәйтеү ихтыяжы килеп тыуа. Һөҙөмтәлә балалар йорттарын ҡушып, 3-17 йәшлек ҡан-ҡәрҙәш балаларҙы бергә тәрбиәләү маҡсатында ҙур бинаға күсерәләр. Шәһит Хоҙайбирҙин вафат булғас, 1924 йылда, учреждениеға уның исеме бирелә. Бөгөн ул Башҡортостан Республикаһының Етем һәм ата-әсә ҡарауынан мәхрүм ҡалған балалар өсөн дәүләт бюджет учреждениеһы, Шәһит Хоҙайбирҙин исемендәге Ғаилә тәрбиәһенә булышлыҡ итеү үҙәге тип атала. Үҙ эшмәкәрлегендә төп девиз итеп "Йөрәктәрҙе йылытыр йорт" тигән һүҙҙәрҙе алған учреждениеның үткәненә һәм бөгөнгөһөнә күҙ һалыу, яҡынданыраҡ танышыу маҡсатынан бер нисә сәғәт уның эсендә булып, социаль педагог Люциә ӘХМӘТКИРӘЕВА һәм үҙәк директоры Фәнисә БӘҘРЕТДИНОВА менән әңгәмәләшәбеҙ.

"Киске Өфө"нөң 18-19-сы һандарында журналист Сәлимйән Бәҙретдиновтың "Әҙәм ышанмаҫлыҡ сәйәхәт" тигән яҙмаларын уҡығас, тылдағылар ҙа һуғыш яланындағылар кеүек үк михнәттең әсеһен етерлек татыған икән шул, тип тетрәнелде. Ә ул ваҡиғалар тураһында тере шаһиттар менән аралашҡандар ошо хәтирәләрҙе яҙып ебәрҙе. Уларҙы гәзит уҡыусыларға тәҡдим итәбеҙ.

Биологтар Башҡортостанда ҡоштар һаны кәмеүен теркәй. Социаль селтәрҙәрҙән файҙаланыусылар ҙа турғай, ҡарабаш турғай, ҡарғаларҙың аҙайыуы хаҡында белдерә. Уның шулай икәнен Башҡортостандың Орнитологтар йәмғиәте рәйесе, Биомәғлүмәт технологиялары һәм экология экспертизаһы институты директоры Виктор Валуев та раҫлай.

"Киске Өфө" гәзитен байтаҡ йылдар алдырам. Ике тиҫтәгә яҡын тарихы булған гәзит минең дуҫыма әүерелде, уның һәр һанын ғаилә менән көтөп алабыҙ.

Атай... Әтей... Әтекәйем! Бына 24 йыл инде һине Бөйөк Еңеү байрамы менән ҡотлай алғаным юҡ.
9 май иртәләре бала саҡтан һәр саҡ ҡояшлы булып хәтергә уйылған. Мәктәп янындағы обелиск эргәһендә орден-миҙалдар таҡҡан сал сәсле ветерандар, улар араһында һис төҫ ташламаған, йәш сырайлы, ыҡсым, төҙ кәүҙәле атайым...
Һуғыш тураһында һөйләргә яратманы ул. Бары тик өҙә-йолҡа ишеткәндәрем буйынса ла бала саҡтан уның ҡот осҡос фажиғә булыуын күҙаллай инем.

Май айында бик күп шифалы үләндәрҙе йыйып алып ҡалырға мөмкин. Был осорҙа һары умырзая, май ландышы, тиле шалҡан (сурепка), бәпембә, юл япрағы, ала миләүшә, сөйәл үләне, кәкүк баш (медуница лекарственная), бесәй тәпәйе, ҡырҡбыуын үләндәрен; һаҙанаҡтың (багульник болотный) япраҡһыҙ ботаҡтарын; һалбыр ҡайын, ҡыҙыл көртмәле, тайтояҡ, кесерткән, үгәй инә үләне, кәкүк емеше (первоцвет весенний), ҡара ҡарағат, талҡанемеш япраҡтарын; ҡайын, аҡ шыршы, күк тирәк, уҫаҡ бөрөһөн; сирень, муйыл, алмағас, сейә, ҡыҙыл энәлек сәскәһен; айыу ҡурайы, дегәнәк, шифалы бәпембә, цикорий, керән, ҡырҡҡолас тамырын; балан, этмуйыл, имән ҡайырыһы, аҡтамыр тамырһабағын йыялар. Быларҙың барыһын да төрлө сирҙәрҙән дауаланыу өсөн ҡулланырға була, халыҡта дарыу үләндәре булараҡ киң таралған ҡайһы берҙәре буйынса төрлө сығанаҡтарҙан алынған кәңәштәрҙе еткерәбеҙ.

-Их, шул саҡта быҙауҙарҙы бер нәмәһеҙ ҡалған күп балалы ғаиләләргә бирергә кәрәк булған... - Мөхәмәҙи, Әхмәт ағайҙар, Фәрзәнә апай әле шулай тип үкенес белдерә.
- Эй барабыҙ, эй китәбеҙ, һис барып етә алмайбыҙ. Эй Аллам, күпме ер-һыу гиҙҙек...

Бөйөк Ватан һуғышы тамамланыуға, совет халҡының фашистик Германия илбаҫарҙарын тар-мар итеп, Еңеү яулауына 76 йыл тула быйыл. Ошо иҫ китмәле, ҡан ҡойошло һуғыш хаҡында том-том китаптар нәшер ителгән, әҙәби әҫәрҙәр яҙылған, кинофильмдар төшөрөлгән. Йылдар үткән һайын кеше хәтере тоноҡлана бара - әммә ошо данлы үә шанлы йылдар халыҡ хәтеренән мәңге юйылмаясаҡ. Шулай ҙа башҡорт халҡының, Башҡортостан халыҡтарының ошо оло Ватан яуында ҡатнашыуы хаҡында үҙ ваҡытында гәзит-журналдарҙа, китаптарҙа баҫылған мәғлүмәттәрҙе ҡайтанан хәҙерге быуындарға еткереү үтә лә сауаплы булыр, тибеҙ. Халҡыбыҙҙа был хәтер яңыртыу, тип атала. 1943 йылда Өфө ҡалаһының "Башгосиздат" китап нәшриәтендә "Башҡорт атлылары" тип аталған бигүк ҙур күләмле булмаған китап нәшер ителә. Тиражы ла күп түгел - 3 мең дана. Әлбиттә, ул 112-се Башҡорт атлы дивизияһы яугирҙарының ҡаһарманлығына арналған. Ә 1942 йылдың октябрендә Башҡортостан делегацияһының, бер эшелон бүләктәр тейәп, фронтҡа, башҡорт атлылары менән осрашыуға килеүе хаҡында күптәребеҙ хәбәрҙар түгел. Делегация ағзаһы, Башҡортостандың халыҡ шағиры Сәйфи Ҡудаштың юл яҙмалары ла ошо китапта баҫылып сыҡҡан. Уҡыусыларыбыҙ иғтибарына ошо күләмле очеркты тәҡдим итәбеҙ. Яҙма Арыҫлан Таймасов эшкәртеүендә бирелә.

Бөйөк байрамды ҡаршылап, ошо уңайҙан билдәле шағирә һәм журналист, Ш. Хоҙайбирҙин премияһы лауреаты Зөһрә Ҡотлогилдинаның "Һуғыш балалары - тарих яралары", "Һуғыш яралаған бала саҡ", "Һуғыш балалары һөйләй" китаптар серияһы нисек барлыҡҡа килеү тарихы менән танышайыҡ.