Заманалар үҙгәреү менән халыҡтарҙың менталитеты ла үҙгәрә, тиҙәр. Ул үҙ йәшәйешенә яраҡлаша, формалаша, һығылмалана. Ысынлап та шулаймы икән? Ошо өлкәне асыҡлау өсөн Башҡорт дәүләт университеты докторанты, философия фәндәре кандидаты Зилә РӘХМӘТУЛЛИНАға бер нисә һорау менән мөрәжәғәт иттек.

Уның биографияһы менән таныша башлағас та күҙ алдына совет заманында тын да алмай бер нисә тапҡыр ҡараған "Кеше-амфибия" киноһы килеп баҫа. Юҡ, ул Ихтиандр түгел, әммә ошо һыу аҫты донъяһы менән бәйле - биолог-ихтиолог. Тап Башҡорт дәүләт университетында ошо һөнәргә эйә булып, ул күп йылдар Европала ғилми тикшеренеүҙәр алып бара, Японияла ла эшләргә өлгөрә. Бөгөн ул Польша Фәндәр академияһының Ихтибиология һәм аквамәҙәниәт ғилми-тикшеренеү институты етәксеһе, ғалим-генетик-иммунолог Илгиз Рәшит улы. Ҡасандыр Өфө ҡалаһында тыуып, уның урамдарында тәпәй баҫып, ауа-түнә атларға өйрәнгән, ҡолап йығылып әллә күпме күҙ йәштәре түгеп үҫкән малайҙы бөгөн шулай һәр саҡ атаһының исемен ҡушып ололайҙар. Сит ерҙә солтан булғансы, үҙ илеңдә олтан бул, тиһәләр ҙә, сит ерҙә абруй, дан ҡаҙанған милләттәштәребеҙ булыуы беҙҙең, Башҡортостанда йәшәгән башҡорттар өсөн дә ҙур мәртәбә һәм ғорурлыҡ. Бөгөн Илгиз ИРНАЗАРОВ менән уның бала сағына һәм тыуған төйәге менән бәйле ваҡиғаларға бергәләп сәйәхәт ҡылайыҡ.

Хәлил Һөйөндөковтың "Башҡорт байыһа, бисә аламы?" тигән мәҡәләһенә эйәреп, үҙ фекерҙәремде яҙмаҡсы булдым. Әлиә Сәйғәфәрованың ошондай уҡ баш аҫтындағы тәүге мәҡәләһендә, әлбиттә, тема бер аҙ икенсерәк мәғәнәлә ине. Хәлил ағай яуапты һүрәткә ҡарап, үҙенсәрәк үҙгәртеп, икенсерәк юҫыҡҡа күсереп яҙған. Шулай ҙа зыян юҡ, бик ҡыҙыҡ тема ҡалҡып сыҡҡан.

Өфөлә даими рәүештә урамдарҙа хәйер һорашып ултырған йәки йөрөгән инвалидтарҙы, оло йәштәге граждандарҙы, шулай уҡ асарбаҡтарҙы йыш күрергә тура килә. Асыҡлай башлаһаң, уларҙы йә фатирҙарынан туғандары ҡыуып сығарған, йә бәғзеләрҙең мәкерле ауына эләгеп, фатирынан ҡолаҡ ҡаҡҡан була. Граждандар был әҙәмдәрҙе йәлләп, нисек тә булһа ярҙам күрһәтергә тырыша, әммә ҡайһы бер осраҡта уларҙың тарихы кешеләрҙә йәлләү тыуҙырыу өсөн уйлап сығарылған матур хикәйәләү генә булып ҡуя.

Республикала үткән 2020 йылды Башҡорт теле йылы тип нарыҡлау бик урынлы булды, күптән телебеҙгә иғтибар йәлеп итеү өсөн шулай эшләргә кәрәк булғандыр ҙа. Әйтергә кәрәк, ошоға бәйле республика, Бөтә Рәсәй һәм халыҡ-ара кимәлдәрҙә ойошторолған төрлө белем биреү, мәҙәни саралар ярҙамында башҡорт телен һаҡлау, үҫтереү, даирәһен киңәйтеү йәһәтенән матур ғына эштәр атҡарылды.

Былтырғы йылда республика театрҙары "Берҙәм Рәсәй" сәйәси партияһының "Бәләкәй Ватан мәҙәниәте" проекты буйынса тамашалар ҡуйҙы. Шулар араһында Сибай концерт-театр берекмәһе бер-бер артлы ике премьера менән сығыш яһаны. Шуларҙың һуңғыһы хаҡында һүҙем.

Өҫтәлдә ятҡан һүрәткә бер генә ҡарап алды ла, ҡарт үҙенең һүҙен дауам итте.
- Был фатир миңә мираҫ буйынса бирелде. Әсәйем Өфөнөкө. Ә атайымдарҙың ғаиләһен Ватан һуғышы башланғас, СССР-ҙың көнбайышынан күсергәндәр. Дөрөҫөрәге, хәрби завод эшселәре менән ҡуша эвакуациялана. Минең атай, ул саҡта үҫмер бала, шунда ата-әсәһе менән шул заводта эшләгән. Һуғыш бөткәс, әсәйем менән таныша, шуның һөҙөмтәһе булып мин, Аркадий атлы вирус, донъяға тыуам да инде, - ҡарт кет-кет көлдө. Яңы тәмәке алып тоҡандырҙы. - Мин үҫкән йылдар ҙа еңел түгел ине. Ниндәй генә бандиттарҙы, кеше талаусыларҙы күрергә тура килмәне. Урам мине күп нәмәгә өйрәтте. Эйе... - Ҡарт, бирелеп, тамаҡ өсөн көрәш, урам өсөн көрәш тураһында һөйләй.

Бөгөн артистарҙың, журналистарҙың, йырсыларҙың һәм башҡаларҙың тамада булып китеүенә төрлө ҡараштар бар. Әммә байрам-туйҙар үтеп тора һәм уларҙы ойоштороусылар ҙа кәрәк икән - был заман талабы. Шулай ҙа "тамада тамаданан айырыла" ла тиҙәр. Нисек итеп айырыла улар һәм тағы ла ниндәй үҙенсәлектәре, серҙәре, уй-тойғолары бар икәнде белеү өсөн журналист Светлана СӨЛӘЙМӘНОВА менән артист Шәһит ХАММАТОВтың, башҡортсалап әйткәндә, "аяҡсы" вазифаһы тураһында әңгәмәләшеп алырға булдыҡ.

Күп кенә ғалимдар Башҡортостандың төньяҡ-көнбайышында башҡорттар йәшәй тип раҫлай. Был ысынлап та шулаймы, улар үҙҙәренең сығышын беләме, ниндәй уйҙар менән йәшәйҙәр, ниндәй телдә һөйләшәләр, үҙҙәрен кем тип таныйҙар. "Без - башҡортлар" хәрәкәте етәксеһе Радик Бәхтиевтың Нефтекама ҡалаһынан Адис МӨХӘМӘТГӘРӘЕВ менән монологында ошо һорауҙарға һеҙ ҙә яуап табырһығыҙ, хөрмәтле гәзит уҡыусылар.

Башҡа ерҙәрҙә нисектер, белмәйем, әммә беҙҙең яҡтарҙа үҙенең балаһынан башҡаны "кеше балаһы" тип кенә әйтәләр. Бәғзе ваҡыт, ярым шаяртып, кейәү, килендәрҙе лә шулай тип атап ебәрәләр. Бөгөнгө һүҙем тап шул "кеше балалары" хаҡында.

Йыл ахырында бөтәбеҙҙе лә бер үк һорау борсой: киләһе йыл нисек булыр? Әҙәм балаһы, ғәҙәттә, тыуасаҡ йылға ҙур өмөттәр бағлап, йәше-ҡартына тиклем ниндәйҙер мөғжизә көтөп ҡаршылай. Ә был юлы айырыуса уйланырға, фараздар ҡорорға урын бар, шулай уҡ төрлө күрәҙәләрҙе лә аңлап ҡабул итергә була, сөнки бөтә ғаләм алдында бер үк һорау: Сысҡан ҡороп киткән тоҙаҡтан тиҙ генә ҡотолормо кешелек?

Һәр Яңы йылға матур теләктәр, зәңгәр хыялдар артмаҡлап, тормошобоҙға ниндәйҙер үҙгәрештәр килеренә, мөғжизәләр ысынбарлыҡҡа әүерелеренә ышанып аяҡ баҫабыҙ. Ләкин... Көткәндәр тормошҡа ашһын өсөн үҙебеҙ ниндәй һынауҙар аша аҡыл төйнәйбеҙ һуң?

Бер кисәлә...

Башҡортостан Республикаһы Башлығы указы менән 2020 йыл Башҡорт теле йылы тип иғлан ителгәйне. Ошо айҡанлы тотош республикала һәм милләттәштәр күпләп йәшәгән төбәктәрҙә йыл дауамында башҡорт телен популярлаштырыу, һаҡлау һәм үҫтереүгә йүнәлтелгән төрлө саралар ойошторолдо. Тематик йылға йомғаҡлау 14 декабрь - Башҡорт теле көнөндә, Өфөлә "Башҡортостан" дәүләт концерт залында ла үтте.

Республика карантин сиктәрендә лә халыҡты сәнғәттән айырмау юлдарын табып килә. Барлыҡ мәҙәниәт усаҡтары кеүек үк, Стәрлетамаҡ дәүләт башҡорт драма театры ла тәғәйен шарттарҙа тамашасыларын хеҙмәтләндереүен дауам итә. Асылда, коллектив эсендә артыҡ үҙгәрештәр юҡ: актерҙар шулай уҡ репетициялар үткәрә, һөйләшеүҙәр ойоштора, әҫәрҙәр өйрәнә, яңы пьесалар менән таныша. Был ижади процесс онлайн да, оффлайн да булырға мөмкин, әммә ул туҡталмай. Театр һынлы театрға ошондай шарттарҙа эшләү нисегерәк йоғонто яһай? Был хаҡта Стәрлетамаҡ дәүләт башҡорт театрының художество етәксеһе Айҙар ЗАРИПОВ менән һөйләштек.

Сара терт итеп ҡалды. Ул иптәш ҡыҙҙарының хәрбиҙәр менән хатлашҡанын белә. Тегеләр, йәнәһе, Американан, йә Сириянан яҙалар. Матур-матур фотолар ҡуялар. Бер ни тиклем ваҡыт үткәс, ҡыҙҙарҙың документтары менән ҡыҙыҡһына башлайҙар. Ҡайһы берәүҙәренең Рәсәйгә килер өсөн аҡса һорағандары булды, шуға ла әсәһенең хәбәре Сараны һағайтты ғына.
- Әле ул Өфөнән ситтә йорт һала. Осрашайыҡ тип өгөтләгәне юҡ. Хат ҡына алышабыҙ. Минең менән бер йылғы, хатта бер көндә тыуғанбыҙ. Шуныһы ҡыҙыҡ, - тип дауам итте Линиза ханым.
Аҙаҡҡы һүҙҙәре ышанмау тойғоһон көсәйтте генә.

Етеп килгән Яңы йыл менән ҡотлар алдынан милләттәштәргә тап ошо ваҡытта әйтә торған һүҙебеҙ бар. Иҫке йылды оҙатҡан, ә яңыһын ҡаршылаған тылсымлы миҙгелде әле һыҙланмай көтөп алғаныбыҙ юҡ. Ниңә? Бер уйлаһаң, ялтырауыҡлы, күңелле, ап-аҡ был миҙгелде ҡырылған күңел менән ҡаршыларлыҡ сәбәп тә юҡ һымаҡ. Икенсе яҡтан ҡараһаң - бар икән шул!

Тормошта рәхмәтле изгелектәрҙең, миһырбанлыҡтың төрлө өлгөләре менән осрашырға тура килә. Изгелек төшөнсәһен һәр кем үҙенсә аңлағанын, үҙенең күңел торошонан, эске халәтенән, тормош тәжрибәһенән сығып баһалауын да беләм. Мәҫәлән, ҡасандыр үҙе финанс ауырлығын кисергән кеше мохтаждарға бағыусы ярҙамын күрһәтеүҙе иң изге ғәмәл тип иҫәпләй. Ә ҡасандыр ҡаты ауырып түшәктә ятҡан кеше үҙен аяҡҡа баҫтырырға бөтә көсөн һалған медицина хеҙмәткәрҙәрен изге фәрештәләргә тиңләй. Бер ниндәй сәбәпһеҙ яҡыныңа бүләк тәҡдим итеүҙе лә, автобуста оло йәштәгеләргә урын биреүҙе лә, белмәгән кешегә юл өйрәтеп ебәреүҙе лә, әсә-атаһына ярҙам итеүҙе лә изге эштәр рәтенә индерәләр.

Яңы йылға аяҡ баҫыр алдынан ауылдарҙа, хатта ҡалаларҙа ла һуғым һуйыу, оҙон ҡышҡа ризыҡ хәстәрләү кеүек матур мәшәҡәттәр менән геү килде халыҡ. Башҡа халыҡтарҙа нисектер, әммә беҙҙең башҡорт ғаиләләрендә был йола мотлаҡ атҡарыла торған йәшәйеш ҡағиҙәһенә әйләнгән. Һуғым осоро - етеш тормош, именлек, бәрәкәт, ҡот билдәһе, тигән боронғолар. Ниндәй ғаилә нисек ғәмәлгә ашырҙы икән был йоланы, Яңы йыл табыны ниндәй ризыҡтар менән биҙәлде икән? Ошондай ҡыҙыҡһыныу менән республиканың көньяғына төбәнек һорауыбыҙҙы.

XV быуаттың икенсе яртыһында Ҡара-Табын башҡорттарының бер өлөшө, Ибәк (Ибраһим) хан ҡыҫымынан ҡотолоу маҡсатында, элек биләгән ерҙәрен ташлап китергә мәжбүр була. Улар, Урал һырттары аша сығып, Кесе Табын олоҫон барлыҡҡа килтерә. Уларҙың бөгөнгө вариҫтары Архангел, Ҡырмыҫҡалы һәм Ғафури райондарында йәшәй.

Был ваҡиғаға байтаҡ ваҡыт үтһә лә, йыл һайын Яңы йыл алдынан иҫкә төшмәй ҡалғаны юҡ.