Уларҙы милиция бүлегенә алып ингәс, ныҡ ҡына итеп туҡманылар. Кеше туҡмау үҙе һөнәр, рәтен белеп бирҙеләр. Әллә ни арала аяҡ-ҡулдарын бәйләнеләр ҙә типкеләргә тотондолар. "Бауырын төй, бауырын!" - тип бер-береһенә миҙәт бирҙеләр. Шулай төйгөсләгәндә: "Бүтәнсә милицияға ҡул күтәрмәҫһеңме? Ғүмерлеккә иҫеңдә ҡалдыр, ҡәбәхәт!" - тип ләззәтләнделәр.
Туҡмалыусылар, таҙа кәүҙәле, көслө егеттәр, бирешмәй маташтылар, погонлыларҙың бер-икеһенә ныҡ ҡына эләктереп тә өлгөрҙөләр. Әммә тегеләр күмәк һәм оҫталар, бүрене йыҡҡан эттәр шикелле ҡыланалар. Туҡмалыусылар ҙа, туҡмаусылар ҙа йәш яғынан бер самала, шуға ла милиционерҙарға тегеләрҙе бәргесләү айырата ләззәт ине. Тимәк, мин һинән көслөрәк, мин һине еңәм! Тотҡондарҙың көс-ғәйрәте ташып тора ла бит, аяҡ-ҡул бәйләүле, ҡаршылашыр әмәл юҡ. Алға бөгөлә биреп алғандар ҙа, тик ултыралар. Үҙҙәре, ике ауылдан килгән әҙәмдәрҙәй, икеһе ике ҡиәфәттә: береһе һап-һары сәсле, сағыу зәһәр күҙле, икенсеһе тау ситенән табылған таштан юнып яһалғандай, ҡара һоро төҫтә һәм шул таш шикелле үк дәү кәүҙәле.
Һары сәслеһенең күлдәге йыртылып киткән дә аҡ тәне йылтырап тора. Тәне шундай таҙа, ниҙәндер бешекләп яһалған, тип торорһоң. Погонлылар ауыр итектәре менән типкәндә йәш тән, ныҡ тултырылған резина туп һымаҡ, йәмшәймәй ҙә, аяҡтар ғына ҡаҡлығып китә төҫлө. Шуға ауыртмайҙыр ҙа инде. Ауыртыуын ауырталыр, әлбиттә, тере тән бит, тик туҡмалыусы һиҙҙермәй, ауыҙың тулы ҡан булһа ла, дошманың алдында төкөрмә, типтер, ыңғырашмай ҙа, ялбармай ҙа, өҙлөкһөҙ һүгенә генә. Һүгенеүен оҫта һүгенә, нигеҙҙә, русса һүгенә, ара-тирә татарса ла ысҡындыра. Сығыу менән туҡмаусыларҙан үс аласағын, ҡон ҡайтарасағын әйтә. Ә тегеләр уның һайын нығыраҡ бирә: "Ты еще ума не набрал? Вот тогда!"
Икенсеһе, ҡара, яҫы битлеһе, тынысыраҡ, күҙгә эләктереп ҡуймаһындар типтер инде, башын ныҡ эйгән дә тештәрен генә шығырлата. Түҙергә тырыша. Күрәһең, көрәш, һуғыш спорты менән шөғөлләнгән кеше: тәне тик тарамыштан ғына. Тегеләр типкәндә йөҙө сирылып китә, әммә тауыш сығармай, тик ҡара күҙҙәренән ап-аҡ осҡондар сәсрәй.
Тотҡондар әлегә ауыртыныуҙы һиҙмәй шикелле: берҙән, икеһе лә арыу ғына төшөргән, икенсенән, ныҡ ярһыуҙан тәндәренең иҫе бөткән. Әлегә генә шулай, хәтәре аҙаҡ булыр. Хәйер, тотҡондарҙа алдағының ҡайғыһы юҡ, тиҙерәк бер-бер ҡарарға килһендәр, былай яфаламаһындар ине. Ни эшләтеп ҡуйырҙар: бер төн ҡундырырҙар ҙа сығарып ебәрерҙәрме, әллә ун биш көнгә ябырҙармы? Улайтһалар - харап бит, тота ла хәбәр итәләр инде эшеңә лә, өйөңә лә.
Ярар, эште артыҡ ҙурға ебәрмәҫтәр әле. Урлашмағандар, кеше таламағандар, үҙҙәре килеп бәйләнгәс, ҡаршылаштылар инде. Ошо кәүҙәләре менән шул салагаларҙан туҡмалып торһондармы!
Әммә тегеләр эште йәһәт кенә хәл итергә ашыҡманы, башта күңелдәре булғансы туҡманылар, шунан исем-фамилияларын, ҡайҙан икәнен генә яҙҙылар ҙа икеһен ике камераға илтеп яптылар. Хатта һорау-фәлән алып та торманылар. Следователгә саҡыртһалар, үҙҙәрен нисек туҡмауҙары тураһында һөйләй алырҙар ине.
Күпме үткәндер, ниһайәт, икеһен дә бер бүлмәгә килтерҙеләр. Капитан погонындағы следователь бите-башы күгәренгән, кейемдәре йыртҡыланған, яраларынан ҡан һарҡырап торған был байғоштарға, көтөүенән имен ҡайтҡан малын ҡаршылаған хужа шикелле, иҫе китмәй генә ҡараны ла: "Капитан Голубь", - тип үҙе менән таныштырҙы. Шунан, ултырығыҙ тигәнде аңлатып, ике яҡ стена буйындағы ике ултырғысҡа күрһәтте. Папкаһынан, асып, ҡағыҙҙар алды, ручкаһын сығарҙы, бер ниндәй асыуһыҙ-ниһеҙ һары сәскә ҡараны:
- Исемең, фамилияң, эш урының?
- Бер тапҡыр яҙҙылар бит инде! - Егеттең кәйеф шәп түгел, араҡы шауҡымы үтеп маташа, ауыҙ кипкән, тән һыҙлай.
Следователь тыныс, әммә баяғынан ҡатыраҡ итеп:
- Исемең, фамилияң, эшең, торған урының? - тип ҡабатланы. Тауышынан, әйткәнде үтә, юғиһә, насар булыр, тигән ым аңлашылып тора.
- Ну, Кальметов Мәснәүи, ти! Өфөнөкө, заводчанин...
Капитан үҙ ғүмерендә бындай әҙәмдәрҙе күп күргән, күп һорау алған, шуға ла, барыбер сиселерһең, сисербеҙ, тигән шикелле, үҙен тыныс, ышаныслы тота. Һорашты-һорашты, яҙҙы-яҙҙы ла, күҙҙәрен был икәүҙән алмайынса ултырған ҡара сәсле егеткә ҡараны.
- Ә һин? - Капитан уға тупаҫыраҡ өндәште, сөнки быныһының кейеме, һын-ҡиәфәте, хатта күҙ ҡарашынан уҡ ситтән - ауыл тирәһенән килгәнлеге күренеп тора ине. Ә тотҡон, капитан хәҙер үҙҙәрен йоҙроҡ төйөп әрләй башлар тип шөрләп ултырған кеше, офицерҙың һин дә мин генә һорашыуын күргәс, бер аҙ иркенәйҙе:
- Мин - Буранбаев Ишмырҙа булам, Баймаҡ районыныҡы. Баяғы, шул колхозда витаминный мука әҙерләйем... - тине. "Баймаҡ районынан" тигән һүҙҙе ул бер дәрәжә менән әйтте. Яҡын-тирәлә, хатта Өфөлә генә лә түгел, ә бөтә донъяла Баймаҡтың да, баймаҡтарҙың да алданыраҡ йөрөгәнен, һәр хәлдә, үҙҙәренең шулай уйлағанын яҡшы белә ине. Ғөмүмән, Буранбаев, теге һары сәс шикелле, ҡаршы әйтеп маташманы, һорағандарына теүәл яуап биреп кенә ултырҙы. "Эйелгән башты ҡылыс сапмай, ауыҙын ҡайыр, башҡа был капитанды күрәһең бармы, күңеле булһын да тиҙерәк сығарып ебәрһен", - тип уйланы.
- Ниңә йәмәғәт тәртибен боҙҙоғоҙ? Ниңә һуғыштығыҙ? - Следователь быяла һымаҡ күҙҙәрен йүгертеп алды ла, һин башла, тигәнде аңлатып, Кальметов тигәненә ҡараны. Боланың башы ошо әҙәмдә кеүек күренде, ахырыһы. Ә һары сәс бирешеп барырҙайҙарҙан түгел, ирененән һарҡырап торған ҡанды һөртөп алды ла өндәшмәй ултыра бирҙе.
- Кальметов, нимә, ишетмәйһеңме? Ниңә һуғыштығыҙ?
- Нимә, мин уң яғыма һуҡҡанда, һул яғымды ҡуйып торорға тейеш что ли! Кем башлаған бит!
- До этого еще дойдем! - тине капитан Голубь. - Ниңә ҡала майҙанында кеше күп йыйылған ерҙә һуғыш сығарҙығыҙ? Икәү башлағанһығыҙ. Бына уның менән! - Капитан Ишмырҙа яғына баш һелкте. - Ниндәй маҡсатта янъял сығарҙығыҙ?
- Ул миңә "татар" тине... - Һары сәс ҡаршыһында ултырған егеткә нәфрәт менән ҡарап алды. Следователь бындай яуапты көтмәгәйне шикелле, аптырап ҡалғандай итте, әммә эсендәген тышҡа сығарманы.
- Татар тине? - тип ҡабатланы. - Ә үҙең кем һуң?
- Ну, татар!..
- Һуң, татар булғас?..
Мәснәүи өндәшмәне, следователь яуап таптырып торманы, эстән генә ниҙер уйланы ла ҡуйҙы, шикелле. Шунан Ишмырҙаға боролдо:
- Ни өсөн һуғыштың?
- Ул миңә "башҡорт" тине.
- Ә һин полякмы ни? - Капитан быны мыҫҡыл менәнерәк әйтте. Ишмырҙа, әлбиттә, капитан Голубтың тел төбөн аңламай түгел ине, бите тартышҡандай итте, күҙҙәренән осҡон ялтланы, нисек тә ыңғайға торорға тырышҡан әзмәүерҙең төҫө ҡарайҙы. Ниндәйҙер бер Голубь мыҫҡыл итеп маташа түгелме үҙен!
- Башҡорт! - Ишмырҙа ҡаты итеп әйтте. - Мин уның шикелле... - Буранбаев һары сәскә ҡараны, - милләтемде әйткәнгә ғәрләнмәйем, ғорурланып ҡына китәм!
- Ә ғорурланғас, ниңә "башҡорт" тигәнгә һуғыша башланың?
- Ул килеп йәбешкәс, мин ҡарап торорға тейешме? Үҙ илемдә теләһә кемдән туҡмалып торорға! - Ишмырҙа тигәненең йөҙө ҡомһарылып китте. Күрәһең, былай ғына йомшаҡ күренә, сәменә тейҙеләрме, оҙаҡ уйлап тормай торған кеше.
- Үҙ илеңдә? - Капитандың күҙҙәре сысҡан күргән бесәйҙеке шикелле булды, мыйығы тороп ултырғандай итте. - Үҙ илеңдәме? Ә мин, бына был Кальметов, кемдең, һинең илеңдә йәшәйбеҙ булып сығамы?
Ишмырҙа ярамаған һүҙ ысҡындырғанын, был урында һәр һүҙең өсөн яуап бирергә тура киләсәген төшөндө шикелле:
- Һеҙҙе белмәйем, мин үҙ илемдә йәшәйем, - тип шымалап ҡуйҙы. Следователь егеттәге зиһенде һиҙҙе, һүҙҙе сәйәси яҡҡа борорға теләмәне.
- Өфөгә ниндәй маҡсат менән килдең?
Был һорау ҙа асыуына тейҙелер, һаман киреләнә бирҙе:
- Ниңә, килергә ярамаймы ни? Өфө беҙҙең баш ҡалабыҙ!
- Һин һорағанға яуап бир, Буранбаев. Бында "Ҡыҙыл Байраҡ" колхозының контораһы түгел. Килеүеңдең маҡсаты барҙыр бит?
- Маҡсатмы? - Теге кинәйәле өндәште: - Беҙ үҙебеҙгә суверенитет алырға килдек!
- Суверенитет? - Капитан быға мыҫҡыллы ҡарап алды. - Шунан, алдыңмы суверенитетты?
Башҡорт өндәшмәне, ни әйтергә белмәне, күрәһең. Маңлайына йәбешкән сәсен һыпырҙы, яраһынан ҡан аға башланы.
- Электән таныштар инегеҙме? - Капитан күҙен теге байғоштарға йүгертте.
Өндәшмәнеләр.
- Бығаса бер-берегеҙҙе белә инегеҙме? - Тәфтишсе ҡатыраҡ өндәште.
- Белмәйем, белергә лә теләмәйем! - Яуапты Мәснәүи бирҙе. - Мин - Өфөнөкө, ә ул ана ҡайҙан килгән. Мин: "Татарларга азатлык!" - тип ҡысҡырғанда килде лә яғанан алды.
Башҡорт урынынан тороп баҫты, ҡалын ҡаштарын төйөп, быға текәлде.
- Нимә алдайһың! Наоборот, мин: "Башҡортостанға - суверенитет!" - тип ҡысҡырғанда, үҙең килеп йәбештең! Шунда ауыҙыңды йырырға кәрәк булған да бит!
Мәснәүи ырғып торҙо:
- Вот, нахал башҡорт! Һеҙ йөрөнөгөҙ бит унда: "Суверенитет тик башҡорттарға ғына!" - тип!
Баш-биттәре күгәргән, ауыҙ-морондары ҡанға туҙған был ике ҡурҡыныс әҙәм күҙ уҡтары менән бер-береһен атып үлтерерҙәй булып бер-береһенә ҡарашты. Осҡон ғына кәрәк, милиция бар, тип тормаҫтар.
- Сержант! - Капитан ишек яғына ҡысҡырҙы. Шуны ғына көтөп торғандарҙыр, ике әзмәүер килеп баҫты.
- Еще не протрезвели. Охладите!
Офицерҙың бойороуы булды, сержанттар, ҡуянға һөсләткән һунар эттәре шикелле, килеп тә йәбеште:
- Руки назад!
Егеттәр ғорур, үҙ теләктәре менән ҡулдарын артҡа ҡуйып йөрөргә өйрәнмәгәндәр, һинең арҡала, тигән шикелле, бер-береһенә ҡарап алдылар ҙа тора бирҙеләр:
- Что, не слышите? - Әзмәүерҙәр йәлт иттереп быларҙың ҡулдарын артҡа шаҡарҙылар, ыңғайына тубыҡтары менән арт һандарына типтеләр.
- Марш!
Оҫталар. Хәйер, уларҙың эше шул: тәртипһеҙҙәрҙе тәртипкә ултыртыу, именлек урынлаштырыу, законды тотоу. Ә уның өсөн көс, оһоллоҡ кәрәк.
Коридорҙа тағы ике милиционер тора ине, дүртәү булып киттеләр. Береһе - алдан, шунан Ишмырҙа, тағы милиционер, шунан Мәснәүи бара. Арттан икәүҙәр, немецтарҙы эләктергәндәрме ни!
Бер аҙ барҙылар ҙа уңға боролдолар. Тимер ишеккә еткәс, алдағыһы камераны асты. Ҡулдарын шаҡарып тотоп килгән сержант әллә ни арала аяғын ишеккә арҡыры ҡуйҙы ла Ишмырҙаның елкәһенә төртөп ебәрҙе: "Иди в Башкортостан!" Шундай көс менән төрттө, манаралай оҙон егет йөҙө менән бетон иҙәнде һөрөп барып ятты. Тимер ишек шалтырап ябылды.
Татар быны күреп торҙо: тимәк, үҙен дә шул уҡ хәл көтә. Тауышын йомшағыраҡ сығарырға тырышып:
- Слушай, син үзебезнең җигеткә ошагансың... - тине.
- Молчи! - Сержанттың бәләкәй йәшел күҙҙәре йыландыҡылай мызлай. Ҡулы йылт итеп кенә ҡалды, ул-былға әҙер торған Мәснәүи ҙә бөгөлөп төштө.
- Сиңарға азатлык ана шунда! - Сержант был һүҙҙәрен татарса әйтте. Ишекте япҡас, янындағы йәшерәк милиционерға ҡараны:
- Ну, ничек?
- Оста-а! - Теге һоҡланыуын йәшермәне.
- Афганец! - Өлкән сержант тәкәббер йылмайҙы. - Әйдә тартып алабыз.

(Дауамы бар).

КИРЕ СЫҒЫРҒА